Ta lektura jest ważna bo…
To najważniejszy polski dramat romantyczny. Mickiewicz zawarł w nim tematy narodowe, podjął kluczową dla ówczesnej Polski sprawę wyzwolenia. Poza tym stworzył dzieło swojej epoki – Dziady są wzorcowym dramatem romantycznym w zakresie kompozycji, w treści zwierają tematy ludowości, fantastyki, polemiki klasyków z romantykami, miłości romantycznej i wolności kraju. Główna postać to wzór bohatera romantycznego. Do Dziadów nawiązują pisarze i poeci późniejszych epok – zaistniały nie tylko w historii literatury jako ważna romantyczna lektura, lecz w świadomości społeczeństwa jako stały element kultury polskiej. To dzieło nie do pominięcia.
Autor
Adam Mickiewicz – jeden z trzech wielkich romantycznych wieszczów. Twórczość poety ściśle wiąże się z jego biografią. Składa się na nią niespełniona, pierwsza miłość, młodzieńcza działalność konspiracyjna w Towarzystwie Filomatów i Zgromadzeniu Filaretów, zsyłka w głąb Rosji, podróże po Europie, emigracja, wykłady na europejskich uniwersytetach w Lozannie czy Collčge de France, działalność publicystyczna w Trybunie Ludów i polityczna przy organizacji legionów. Wywarł ogromny wpływ na swoich współczesnych i potomnych. Stworzył fundamenty polskiego romantyzmu, wskazał nowe sposoby postrzegania świata. Uważał, że istota rzeczy mieści się poza światem rozumu: w sferach fantazji i metafizyki, w najskrytszych tajemnicach natury. To przeświadczenie wyraźnie wpływa na konstrukcję, nastrój i przesłanie Dziadów.
Tytuł
Pochodzi od starego, sięgającego jeszcze czasów pogańskich obrzędu kultywowanego na wschodnich kresach przez ludzi z gminu. Uroczystość ta odbywała się przeważnie w przycmentarnych kaplicach. Zgromadzeni uczestniczyli w obrządku wywoływania duchów, które zapraszali na ucztę składającą się z jadła, trunków i owoców. W utworze Mickiewicza obrzęd dziadów stanowi ramę kompozycyjną dla całego cyklu: II, IV, I i III części Dziadów i pozwala poecie stworzyć mistyczne widowisko z udziałem duchów, widm i upiorów. W części III noc dziadów została umieszczona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu.
Geneza
Dziady nie powstawały wcale w kolejności, jaką sugeruje numeracja. Najpierw powstała II część Dziadów (w 1820 roku), potem IV (w 1823). Ze względu na miejsce powstania określa się obie części jako wileńsko-kowieńskie. Te części dramatu zrodziła romantyczna wiara w istnienie jakiegoś innego wymiaru bytu, o którym nie chcieli słyszeć racjonaliści, niechętni temu, co pozaintelektualne, nielogiczne. Dla romantyków, a tym samym dla Mickiewicza, świat był o wiele bardziej skomplikowany, bogatszy o sferę metafizyki, wobec której rozum stawał się bezradny. Dopiero intuicja, wiara, uczucie pozwalały doświadczyć tej przestrzeni, a tym samym wniknąć w najskrytsze tajemnice duchowego życia człowieka i odkryć jego związki z tym, co irracjonalne, mroczne, niepokojące.
Część III Dziadów napisał Mickiewicz w Dreźnie (Dziady drezdeńskie) po upadku powstania listopadowego. Miała być próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął w nim udziału.
Wieść o wybuchu powstania zastała go we Włoszech. Natychmiast przybył do Wielkopolski, ale próby przedostania się na teren Królestwa Polskiego nie podjął. Wśród współczesnych wywołało to mieszane uczucia: romantyczny wieszcz uznawany za duchowego przywódcę narodu w chwili próby zawiódł. Po ośmiu miesiącach pobytu w Wielkopolsce wyjechał do Drezna. Tam rozpoczął pracę nad III częścią Dziadów. Przywołał w utworze wcześniejsze wydarzenia związane z procesem filomatów w 1823 roku. Sam był wówczas jednym z uwięzionych spiskowców.
Epoka – tu jesteśmy: romantyzm
Romantyzm ukazał Europie siłę buntu, niezgody na świat, sprzeciwu wobec wszelkich przejawów zniewolenia. Szczególny wymiar miało to w Polsce, która nie istniała na mapie Europy – podzielona pomiędzy trzy sąsiednie mocarstwa. Romantyzm polski to epoka zdominowana ideologią walki o utraconą wolność, okres działalności spiskowej wymierzonej w carski aparat władzy, czas narodowych powstań, prześladowań i represji, zsyłek w głąb Rosji.
Wszystkie części Dziadów głęboko zanurzone są w ideologii epoki, natomiast III część Dziadów dotyka istoty romantyzmu. Przez pryzmat ludzkich losów ukazał Mickiewicz jeden z najbardziej tragicznych okresów naszych dziejów.
W utworze jako całości w zasadzie brak przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń i tradycyjnej akcji. W scenach często niewiele się dzieje, każda z nich może stanowić osobną, autonomiczną całość. Wątki nie są uporządkowane.
II część Dziadów
Opisuje stary obrzęd dziadów rozgrywający się w przycmentarnej kaplicy w wigilię Zaduszek. Duchy, widma i upiory przybywają z zaświatów, by odsłonić zebranym strzępki swojej historii.
W pierwszej części utworu postacie ukazują się w układzie tryptykowym:
• Duchy lekkie – Józio i Rózia, dzieci, które nie zaznały w życiu cierpienia.
• Duch ciężki – zły pan, za życia gnębiący swoich poddanych.
• Duch średni – Zosia, dziewczyna gardząca ziemską miłością.
Duchy pozostawiają zebranym nauki moralne: kto nie doznał w życiu goryczy, nie okazał innym współczucia, nie kochał, ten nie zasłużył na zbawienie. Druga część utworu ma charakter improwizacji: na scenę wkracza tajemnicze Widmo i wprowadza zamęt w starannie wyreżyserowane przez Guślarza widowisko, podąża za pasterką, wprawiając w zdumienie uczestników obrzędu.
IV część Dziadów
Rozgrywa się na plebanii, dokąd przybywa Pustelnik. Kim jest? Przypomina upiorne widmo, jakie nawiedziło w noc dziadów lud zgromadzony w kaplicy. Opowiada Księdzu historię swej tragicznej namiętności. Monolog bohatera, poszarpany i nieskładny, ujęty został w trzy godziny, rozgraniczone gaśnięciem świec.
- Godzinę miłości – tutaj Pustelnik przyznaje, że stał się ofiarą zniewalającego uczucia. Niestety – jego ukochana wyszła za mąż za innego, prawdopodobnie zamożniejszego lub bardziej utytułowanego mężczyznę. Bohater przywołuje wspomnienia z przeszłości: poznanie kochanki, pierwsze spotkania, rozpoznanie boskiego uczucia, wreszcie ślub Maryli z innym, co zakochany młodzieniec oglądał ukradkiem przez okna z ogrodu pałacowego.
- Godzinę rozpaczy – Pustelnik ujawnia swoje imię – Gustaw – ksiądz go rozpoznaje jako swojego dawnego ucznia. Dochodzi do sporu światopoglądowego pomiędzy Księdzem – racjonalistą, a Gustawem – rzecznikiem romantycznej wiary w duchy i czary. Bohater z goryczą mówi o „księgach zbójeckich” – zarzucając Księdzu, iż ten nauczył go czytać. Gustaw przebija się sztyletem i żyje nadal, udowadniając swojemu adwersarzowi, że są rzeczy stojące ponad rozumem.
- Godzinę przestrogi – Gustaw analizując uczucie, które zawładnęło jego życiem, traktuje je jako coś niebiańsko-piekielnego, co pozwoliło doświadczyć życia w całej pełni i skazało na wieczną mękę samotności.
III część Dziadów
Wśród głównych treści III części Dziadów zapamiętaj:
- Wątki martyrologiczne – szczególnie przykłady męczeństwa polskiej młodzieży. Scena I zwana więzienną – pokazuje ich los w więzieniu – przy tym uwięzieni w klasztorze Bazylianów spiskowcy opowiadają o prześladowaniach. Znamienna staje się przesycona detalami, wstrząsająca opowieść Jana Sobolewskiego o młodych Polakach wywożonych kibitkami na Sybir. W scenie VII rozgrywającej się w salonie warszawskim Adolf opowiada o tragicznym losie Cichowskiego, spiskowca, który w wyniku drastycznych metod śledztwa popadł w obłęd. Dopełnieniem tych wątków może być historia młodego Rollisona: prześladowany i umęczony popełnił samobójstwo.
- Wątek prometejski – to scena Wielkiej Improwizacji, najważniejszy w polskiej literaturze monolog romantyczny, polemika człowieka z Bogiem na temat świata naznaczonego złem, sensu cierpienia, które stało się udziałem Polaków. Autorem monologu jest Konrad, grzesznik i bluźnierca, który domaga się od Boga rządu dusz, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć ludziom lepszy świat i rządzić uczuciem, dlatego że jest poetą. Poezja, misja poety także są tematem tego fragmentu dzieła.
- Wątek mesjanistyczny – Widzenie księdza Piotra – kluczowa scena dramatu, ujęta w formę mistycznego widzenia, jakiego doznaje bohater – bernardyn. Polska zostaje tu porównana do Chrystusa. Widzenie wprowadza czas mitu religijnego, odsłania sens historii Polski widzianej jako powtórzenie ofiary Chrystusa: centralnym motywem widzenia jest obraz Polski rozpiętej na krzyżu ukutym z trzech zaborców i wizja przyszłego zbawcy o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery.
- Wątek oceny postaw polskiego społeczeństwa wobec zaborcy – to przede wszystkim scena VII (Salon warszawski) i scena VIII (Pan Senator). W tej pierwszej obserwujemy dwa przeciwstawne obozy polityczne: towarzystwo stolikowe złożone z karierowiczów, lojalistów, oficerów, którzy przeszli na carską służbę i towarzystwo przy drzwiach, czyli młodych patriotów, spiskowców szeptem rozprawiających o wywózkach i prześladowaniach. Pretekstem do konfrontacji obydwu środowisk staje się w tej scenie opowieść Adolfa o tragicznym losie Cichowskiego, która w ugodowcach wywołuje niesmak i zgorszenie. Podobny kontrast postaw ukazuje scena balu u Senatora. Wykwintnego widowiska nie jest w stanie zakłócić nawet wstrząsająca sprawa Rollisona, którego matka przychodzi błagać Senatora o łaskę dla syna.
- Wątek metafizyczny – funkcjonuje w zasadzie w całości utworu. Romantyczny świat grozy wdziera się w przestrzeń historyczną, towarzyszy bohaterom niemalże w każdej chwili. Domyka ten wątek noc dziadów przedstawiona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu. Guślarz wzywa tu ducha, który niegdyś ukazał się pasterce. Dziewczyna rozpoznaje go wśród wywożonych na Sybir zesłańców. Domyślamy się, że Widmo z II części Dziadów to Gustaw-Konrad i ta sama osoba co tajemniczy zbawiciel o symbolicznym imieniu czterdzieści i cztery. Na cmentarzu rozgrywa się też epizod pośmiertnych mąk carskich służalców, będący zapowiedzią kary, jaka dosięgnie wszystkich zbrodniarzy.
Ustęp
Autor zawarł w nim opisy podróży skazańców na zesłanie, carskiej Rosji i despotycznych rządów. Zawiera następujące części: Droga do Rosji, Przedmieścia, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz i Do przyjaciół Moskali.
Zobacz:
Przedstaw i oceń Konrada z III części Dziadów jako bohatera romantycznego i oceń jego postawę
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym