Przedstaw nawiązania do postaci Everymana w utworach literackich.
Kim jest Everyman?
To postać pozbawiona cech indywidualnych, charakterystycznych, dzięki czemu może się z nią utożsamiać wielu odbiorców.
Everyman to tytułowy bohater średniowiecznego, mniej więcej z roku 1500, moralitetu angielskiego przedstawiającego walkę dobra i zła – upersonifikowanych cnót i występków – o duszę zmarłego człowieka, którego narodowości i stanu społecznego nie można określić. Radość życia bohatera zostaje brutalnie przerwana przez niespodziane przyjście Śmierci. Jego przyjaciele, a wśród nich: Przyjaźń, Pokrewieństwo, Bogactwo, Piękno, odmawiają towarzyszenia mu w jego pośmiertnej wędrówce. Wierności zmarłemu dotrzymują jedynie Dobre Uczynki, których niknąca siła zostaje wzmocniona Świadomością i Spowiedzią. Dzięki nim Everyman zostaje zbawiony, a jego dusza wstępuje do nieba.
Analogie
Pewne analogie do doświadczeń i przeżyć bohatera średniowiecznego angielskiego moralitetu odnajdujemy w utworach religijno-filozoficznych poruszających zagadnienie wyboru drogi prowadzącej do zbawienia. Wpisują się one także w szersze rozważania na temat słabości człowieka, który, według Błażeja Pascala, jest „trzciną na wietrze […], ale trzciną myślącą”.
- Średniowieczna Skarga umierającego zawiera przedśmiertną spowiedź anonimowego bohatera, wyznającego: „Com kiedy Bogu poślubił,/ Tegom nigdy nie uczynił”. Dopiero lęk przed potępieniem skłania konającego do krytycznego obrachunku z własnym życiem pełnym pychy i poświęconym na gromadzenie bogactwa.
- Bohater liryczny sonetów Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: O wojnie naszej, którą wiedziemy z Szatanem, światem i ciałem oraz O nietrwałej miłości rzeczy świata tego cierpi z powodu wewnętrznego rozdarcia między ciałem pragnącym świata łakomych marności a duszą dążącą do osiągnięcia zbawienia. Zdaje sobie sprawę, że jest zbyt słaby, by mógł sam zwyciężyć w tym straszliwym boju, ale pokłada ufność w Bożym miłosierdziu.
Cechy everymana mają także bohaterowie utworów dwudziestowiecznych.
Oni również, jak ich poprzednicy, szukają sensu egzystencji, choć nie odwołują się bezpośrednio do boskiego porządku średniowiecznych moralitetów.
- Józef K. z Procesu Franza Kafki to trzydziestoletni skromny urzędnik bankowy, któremu nagle wytoczony zostaje proces sądowy. Bohater nie wie, o co jest oskarżony, i nie potrafi wpłynąć na bieg wydarzeń, choć usilnie próbuje zrozumieć tajemnicę zniewalającej go struktury. Przyjmuje różne postawy: od buntu przez lekceważenie aż po rezygnację. Wymiar sprawiedliwości to labirynt, z którego jedynym wyjściem staje się śmierć. Pozbawiony nazwiska bohater powieści Kafki to dwudziestowieczny everyman skazany na wyobcowanie i klęskę. Samotny człowiek błąka się w absurdalnym świecie, nie zna celu swojej drogi, lecz jest pewien, że na końcu czeka go śmierć, która ostatecznie odbierze mu godność.
- Samuel Beckett w Czekając na Godota przedstawia postacie umieszczone poza czasem i historią, ogranicza ich związki ze światem realnym. Znużeni życiem Vladimir i Estragon czekają na Godota (Boga? ideę? innego człowieka?), który pomoże im uwolnić się od poczucia beznadziejności istnienia. Choć tajemnicza postać nie nadchodzi, bohaterowie się nie zniechęcają. Z dramatu Becketta wynika, że współczesny Everyman bardziej niż wiecznego potępienia boi się egzystencjalnej pustki i bólu, który ona ze sobą niesie. Choć jego rachuby wiele razy zawiodły, chce zachować wiarę w nadejście Godota i nadzieję na odnalezienie sensu, więc czeka.
Polskiego współczesnego everymana wyróżnia przede wszystkim to, że jest silnie osadzony w powojennej rzeczywistości.
Czyni go to bohaterem mniej uniwersalnym i krąg identyfikujących się z jego problemami odbiorców ogranicza do, ukształtowanej przez określone warunki historyczne i społeczne, inteligencji.
- Główna postać Kartoteki Tadeusza Różewicza to Bohater – człowiek bez twarzy, określonego wieku, imienia i zawodu. Ktoś z tłumu, czyli nikt. Dla każdej z osób dramatu jest kimś innym: synem, uczniem, podglądaczem, dyrektorem, partyzantem, podchorążym. Jego świadomość została bardzo silnie naznaczona przez doświadczenia wojenne, które zostawiły po sobie wewnętrzną pustkę i niewiarę w człowieka. Właśnie to wyraźne osadzenie w historii pozwala potraktować Bohatera jako przedstawiciela pokolenia Kolumbów, uosabiającego dramatyczny los ocalałych z zagłady i daremnie próbującego się odnaleźć w powojennej rzeczywistości. Przyjęcie wyłącznie takiej interpretacji znacznie by jednak ograniczyło wymowę Kartoteki, której wydarzenia mają uzasadnienie nie tylko realistyczne, ale i zgodne z poetyką snu, co służy metaforycznemu uogólnieniu świata przedstawionego. W tym kontekście Bohater staje się przede wszystkim everymanem – człowiekiem współczesnym, inteligentem o zdezintegrowanej osobowości, biernym, trwającym w chaosie świata pozbawionego idei, świata, w którym nieprzydatne okazują się ukształtowane przez tradycję wartości i w którym nie ma szans na prawdziwe porozumienie z drugim człowiekiem.
- Na bylejakość polskiej egzystencji lat siedemdziesiątych XX w. skazany został inny współczesny everyman – pisarz z Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego. Nakłoniony przez działaczy opozycji do dokonania aktu samospalenia przed Pałacem Kultury w Warszawie, przygotowuje się psychicznie do złożenia ofiary ze swojego życia, wędrując po posępnym mieście. Absurdalność całej sytuacji podkreślona zostaje przez obrazy pogrążonego w niemocy i pozbawionego ideałów społeczeństwa, które przyjmuje postawy konformistyczne wobec socjalistycznej rzeczywistości. W tym świecie każda apokalipsa – również ta osobista, jednostkowa zagłada, będąca w założeniu wyrazem protestu – traci swój tragiczny wymiar, staje się spoczwarzona i tandetna.
Uwaga!
Przyglądając się polskiemu everymanowi, możemy dostrzec, że jest on mimowolnym spadkobiercą wielkiej romantycznej tradycji, której nie potrafi sprostać. Nie stać go nie tylko na bohaterski czyn, ale i na zwykłe działanie. Trudno ocenić, czy jest dobry, czy zły. Jest nijaki. Tak pesymistyczny obraz rodzi pytanie, kim jest nasz bohater: każdym czy może raczej nikim?
Zobacz: