Motyw tańca w literaturze polskiej XIX i XX wieku.
Jak zacząć?
Taniec może być traktowany jako forma rozrywki, popis artystyczny lub obrzęd. W literaturze odnajdujemy motyw tańca od Biblii aż do czasów współczesnych. Najczęściej taniec opisywany w literaturze ma charakter symboliczny. Z literatury dawnej warto wspomnieć średniowieczny motyw danse macabre, który jest symbolem równości wszystkich ludzi wobec śmierci – w myśl hasła: Mors omnia adequat (śmierć wszystkim jednaka).
Motyw tańca w polskiej literaturze
Polonez – tango – walc – chocholi taniec. Są to tańce, które stały się „bohaterami” polskiej literatury, nabrały symbolicznego wymiaru.
- Polonez z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza jest symbolem pojednania, optymizmu, nadzieją na przyszłość. Jest także symbolem przemijającej Polski szlacheckiej z jej wadami i zaletami, z całą szlachecką tradycją.
- Chocholi taniec to taniec tragiczny – kończy słynne Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Wprawia w monotonny, letargiczny krąg uśpionych bohaterów dramatu, którzy nie umieli skorzystać z wielkiej szansy wspólnego czynu powstańczego. A jednak nie jest to taniec zupełnie pesymistyczny, Chochoł zawodzi żałobnie, lecz jest przecież różą zawiniętą w słomę na czas zimy – jest ideą odłożoną na lepsze czasy.
- Tango ma podobną rolę w dramacie Sławomira Mrożka pod tym właśnie tytułem (Tango). Kończy walkę – próby intelektualnego ładu, który chciał przywrócić Artur. Tango symbolizuje tu powtarzalność historii i prawidłowość rewolucji, a na koniec tańczy je zwycięzca – prymitywny, reprezentujący siłę i totalitaryzm Edek. Lecz tango jest jeszcze bardziej pesymistyczne niż taniec chochoła. Oznacza bowiem zwycięstwo taniej, masowej kultury, klęskę idei uduchowionej czy choćby intelektualnej.
- Walc to tytuł pięknego wiersza Czesława Miłosza – taniec, który wypełnia salę balową na Sylwestra roku 1910. Uspokaja, kołysze, wprawia przestrzeń w ruch. Lecz podobnie jak w Weselu, nadchodzą i zakłócają jego rytm wizje wojen stulecia, które nadejdą. Przed ich straszliwym obrazem bohaterka ucieka znów w takt walca.
Sedno wypowiedzi:
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Polonez jest tańcem narodowym, wykonywanym według ustalonego porządku, rytuału. Porządek par wynika, jak to napisał Mickiewicz, z „wieku i urzędu”. Ważne jest jego przestrzeganie, dlatego często potrzebny jest „przewodnik” – w Panu Tadeuszu: Podkomorzy, strażnik etykiety, symbol odchodzącej tradycji – „ostatni, co tak poloneza wodzi”. Konieczny jest też odpowiedni strój: staropolski kontusz, choćby po to, aby można było odrzucać jego wyłogi.
Poloneza tańczą podczas zaręczyn Tadeusza i Zosi. To także symbol – w tańcu tym biorą udział przedstawiciele wszystkich zwaśnionych wcześniej stron.
Ten narodowy taniec staje się też symbolem historii, sposobem jej oswojenia. W tańcu biorą udział zjednoczeni ze sobą mieszkańcy Soplicowa i przybysze z zewnątrz – legioniści generała Dąbrowskiego. Mickiewicz celowo umieścił poloneza w ostatniej XII księdze. W ten sposób podsumował wcześniej opisane wydarzenia historyczne, a także ukazał swoich bohaterów, którzy krokiem poloneza wchodzą w nową epokę.
Władysław Reymont Chłopi – wesele Boryny
Tańce wykonywane są podczas wesela wiejskiego, więc są radosne, żywiołowe: to mazurki, oberki, kujawiaki. Odświętnie ubrani weselnicy – dzięki czemu mamy barwny, malarski opis elementów stroju ludowego – żywiołowo, dynamicznie tańczą, popadają niemalże w trans, tworzą jakby oddzielny organizm, zamieniają się w żywioł natury. W tym obrazie tańca możemy się doszukiwać symbolu witalności chłopów.
Stanisław Wyspiański Wesele – scena końcowa
Całemu weselu towarzyszy taniec. Na przykład taniec Pana Młodego z Panną Młodą – inteligenta z chłopką, możemy odczytywać jako satyrę na młodopolską chłopomanię. Ale najważniejszym tańcem tego wesela jest taniec chocholi z ostatniej sceny aktu III. Jest on magiczny, zaczarowany. Czar Chochoła zamyka tańczących w zaklętym kręgu. Jest to odwrócenie symbolu ślubu, który miał być elementem łączącym stare z nowym, połączyć epoki – ale nie połączył; miał być symbolem zbratania się inteligencji z chłopami, ale było to zespolenie tylko pozorne. Tak naprawdę taniec chocholi stał się symbolem zniewolenia, uśpienia polskiego społeczeństwa, niezdolnego do jakiegokolwiek działania, spętania jego serc, umysłów i woli. Warto zwrócić uwagę na didaskalia opisujące dokładnie ów korowód: „dech mu zapiera rozpacz, a przestrach i groza obejmuje go martwotą”.
Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk – scena końcowa
To parodystyczne nawiązanie do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Opisany w utworze narodowy polski obyczaj – kulig – jest absurdem, ponieważ odbywa się w Argentynie.
Wyliczanie par biorących w nim udział również daje efekt humorystyczny – komiczne nazwiska, groteskowa tytułomania; mieszane pochodzenie uczestników tańca. Tak jak w epopei Mickiewicza poprzez taniec następuje pogodzenie wszystkich jego uczestników, tak w Trans-Atlantyku kulig przeradza się w bójkę. W tym zamieszaniu możemy się doszukać przekornego wobec Wyspiańskiego powtórzenia chocholego tańca. Powstała podczas bójki wrzawa, śmiech, zamieszanie są przecież zaprzeczeniem uśpienia, zaklęcia. Ale emigracja opisana w utworze jest wyobcowana z rzeczywistości, żyje jakby we śnie, jej działania można porównać z tańcem „na ojczyzny grobie”. Te wszystkie okoliczności możemy odczytać jako pewnego rodzaju zaklęcie.
Jak należy odczytać ten obraz?
Symbolizuje on zdziecinnienie, bezmyślność, anachroniczność, brak odpowiedzialności szlacheckiej emigracji polskiej, które to cechy paraliżują polskie życie narodowe.
Jerzy Andrzejewski Popiół i diament – polonez kończący bankiet w Monopolu
Można go porównać do poloneza z Pana Tadeusza, a także chocholego tańca z Wesela. Czym od swoich pierwowzorów różni się ten taniec? Przede wszystkim jest to parodia poloneza: po całonocnym pijaństwie uczestnicy bankietu łączą się w pary z przeciwnikami nowego ustroju: karierowicze i artyści nieudacznicy, nowa komunistyczna elita miasta i zdeklasowani arystokraci. Różnice społeczne zacierają się w pijackim korowodzie. Potwornie fałszująca orkiestra przedrzeźnia melodię, a patriotyczne wiwaty podejmuje echo w ruinach. Nawiązaniem do Wesela może być opis samego korowodu, w którym pary sunęły „jak kukiełki” i patrzyły „szklanymi, nie widzącymi oczami”. Ten taniec można odczytać jako metaforę społeczeństwa polskiego całkowicie zdezorientowanego w nowej sytuacji politycznej.
Sławomir Mrożek Tango – scena końcowa
Tytułowe tango kończy dramat. Prymitywny Edek, który zyskuje pełnię władzy nad inteligentami, zmusza do tańca Eugeniusza – przedstawiciela rodziny z tradycjami, który dostosowuje się do nowej sytuacji. Edek tańczy boso, w rytm najbardziej popularnego tanga La cumparsita. Czym jest tango? Obrachunkiem z inteligencją, która w imię całkowitej wolności doprowadziła do rozpadu dotychczasowych wartości i w ten sposób utorowała drogę do władzy brutalnej sile. Ten taniec to obraz nowej sytuacji politycznej – pozornej zgody narodowej, ten, kto prowadzi w tym tangu, będzie prowadził i w życiu.
Motyw tańca w poezji
We wcześniejszych epokach odnajdziemy motyw tańca w poezji średniowiecznej – Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Czesław Miłosz Walc
Realistyczno-wizyjny wiersz pokazujący dwie rzeczywistości – świat ludzi, którzy się bawią i pochłonięci zabawą nie zauważają nadchodzącej apokalipsy.
- Krzysztof Kamil Baczyński Sur le pont d’Avignon
Pary tańczące na moście w Awinionie to obraz minionego, starego świata, który wraz z wybuchem wojny odszedł na zawsze. To przedstawienie beztroskiej, radosnej, przedwojennej zabawy, dawnej rzeczywistości wirującej w rytm tańca.
Podsumowanie
Powtarzający się w literaturze motyw tańca najczęściej jest wyrazem radości, szczęścia, uświetnieniem jakiejś uroczystości – uczty, balu. Taniec symbolizujący radość życia opisuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o sobótce.
- W Biblii — w Starym Testamencie taniec jest jednym ze sposobów wychwalania Boga „Chwalcie Go bębnem i tańcem”.
- W literaturze XIX i XX w. motyw tańca ma najczęściej charakter symboliczny i możemy go odczytać jako różne odmiany Mickiewiczowskiego poloneza z Pana Tadeusza lub chocholego tańca z Wesela.
Zobacz: