„Usuń Maryję, tę Gwiazdę morza – ogromnego i bezkresnego – cóż pozostanie? Noc jeno i cienie śmierci, mroki nieprzeniknione… Całym więc sercem, całą gorącością duszy czcijmy Maryję, ponieważ taka jest wola tego, który chciał nas wszystkich mieć przez Maryję. […] Do ojca bałeś się przystąpić, dał ci przeto Jezusa za pośrednika. […] Wszakże i w nim obawiasz się jeszcze Majestatu Bożego, jakkolwiek został człowiekiem, nie przestał być Bogiem. Pragniesz zatem mieć pośrednika u Niego? Udaj się do Maryi! W Niej jest bowiem czyste człowieczeństwo – nie tylko wolne od wszelkiej zmazy, ale doskonałe ze względu na samą naturę”
– pisał, żyjący na przełomie XI i XII w. święty Bernard z Clairvaux, opat klasztoru cystersów, teolog, gorący czciciel Matki Boskiej.
Badając dorobek średniowiecza, bez trudu dostrzeżemy szczególny kult Matki Boskiej. Człowiek tej epoki odczuwał wielki dystans między sobą a Bogiem: był słaby, całkowicie od Niego zależny, miał bolesną świadomość swej grzeszności. Zanosząc prośby do Stwórcy, szukał pośrednika – kogoś, kto się za nim wstawi. Często w tej funkcji występowali inni święci, ale najczęściej Matka Boska. Była ona pośredniczką szczególną – jako matka Chrystusa wzięła udział w akcie odkupienia win, bo cierpiała razem z synem. Stała pod krzyżem, trzymała w ramionach martwe ciało ukochanego dziecka – to częste sposoby pokazywania Matki Bożej w kulturze średniowiecza. Zarazem jednak Maryja była człowiekiem. W związku z tym lepiej rozumie ludzkie emocje i rozterki, współczuje cierpiącym. To właśnie ona prosi w Legendzie o św. Aleksym, by klucznik otworzył kościół i wpuścił marznącego ascetę.
Matka Boska jest częstą bohaterką średniowiecznych dzieł, przy czym to, czego nie mówiła o niej Biblia, uzupełniały liczne teksty apokryficzne. Rozmyślanie przemyskie, utwór zapisany na początku XVI w., mówi o Matce Bożej, że była „jako światłość między cieniem” i „gwiazda w nocy świecąca”. Podkreśla jej idealną urodę: „zafirowe” oczy, zęby „białe jak mleko”, włosy „ruse albo żółte”.
Opis wyjątkowości Maryi zawarł także niejaki mistrz Maciej w mówiącej o zwiastowaniu pieśni Mocne Boskie tajemności…:
Ani lilija białością,
czyrwona róża krasnością,
ani nardus swą wonnością,
zamorski kwiat swą drogością,
Maryjej się rowna.
Zapamiętaj!
- Deesis
Pochodzący z kultury bizantyjskiej motyw plastyczny: przedstawia Chrystusa Sędziego, któremu towarzyszą Jan Chrzciciel i Matka Boska jako pośrednicy między Bogiem a ludźmi – ukazuje się ich w tzw. pozach wstawienniczych, np. na klęczkach.
- Pasja
Łacińskie passio – cierpienie. Obraz męki Chrystusa; pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych (na przykład Jana Sebastiana Bacha).
- Pieta
Wyobrażenie Matki Boskiej trzymającej na kolanach zwłoki Chrystusa.
- Skarga, żal, plankt
Gatunek pieśni lamentacyjnej mówiącej o uczuciach Matki Boskiej stojącej pod krzyżem.
- Stabat Mater Dolorosa…
Dosłownie: Stała Matka Boleściwa… Od tych słów zaczyna się bardzo znana pieśń Jacopona da Todi z XIII w., mówiąca właśnie o Maryi stojącej pod krzyżem; utwór będący inspiracją dla wielu dzieł średniowiecznych i późniejszych.
Wybrane wizerunki Maryi w sztuce
- Liczne obrazy przedstawiające Matkę Boską pod krzyżem, np. Ukrzyżowanie Thomasa Masaccia z pierwszej połowy XV w.
- Piętnastowieczny Ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie – jego centralna część przedstawia zaśnięcie Matki Boskiej (według teologów katolickich Maryja nie zmarła, tylko zasnęła i została wzięta do nieba). Otoczona apostołami Maryja opuszcza ziemski świat, by połączyć się ze swym Synem.
- Madonna z Krużlowej (pocz. XV w.) – jedna z cyklu tzw. pięknych Madonn, przedstawiających Matkę Boską jako pełną uroku, uśmiechniętą kobietę z Dzieciątkiem na ręku.
- Pieta z kościoła w Lubiążu (XIV w.) – wyraz twarzy Maryi pokazuje przeżywane przez nią emocje.
Zapamiętaj!
Najczęściej powtarzające się motywy:
- zwiastowanie (anioł Gabriel przybywa do Maryi);
- narodzenie Chrystusa;
- Matka Boska z Dzieciątkiem;
- Matka Boska pod krzyżem;
- pieta.
Bogurodzica
Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstała ta najstarsza polska pieśń, uważana za pierwszy hymn narodowy; według Jana Długosza śpiewali ją polscy rycerze pod Grunwaldem i pod Warną. Tradycja przypisuje jej autorstwo św. Wojciechowi, ale to, że on ją napisał, jest mało prawdopodobne. Dwie najstarsze zwrotki powstały ok. XIII w., w późniejszym czasie pieśń liczyła ponad 20 strof (od 22 do 24). Najstarsza zachowana wersja to odpis z 1407 r., najstarsza wersja drukowana pochodzi 1506 r. – tekst został zamieszczony w słynnym Statucie Jana Łaskiego.
Anonimowemu autorowi Bogurodzicy nie można odmówić talentu – jego pieśń ma kunsztowną kompozycję. Obydwie strofy są podobnie zbudowane: składają się z apostrofy i prośby wyrażonej przez wiernych (podmiot zbiorowy). Pierwsza zaczyna się od bezpośredniego zwrotu do Maryi, aby zjednała swego Syna i pozyskała łaski dla ludzi.
Ta pieśń ma czworo bohaterów (symboliczny sens czwórki!): Boga, Syna Bożego, Maryję i Jana Chrzciciela (patrz: motyw deesis). Matka Boska jest pokazywana jako wybrana, wywyższona, sławiona przez Boga. Jednocześnie nie przestaje być Orędowniczką ludzi, którzy Ją proszą o wstawiennictwo. Ludzkie prośby, ściśle związane ze średniowieczną filozofią, dotyczą dostatniego życia na ziemi („zbożny pobyt”) i łaski wiecznego bytowania w niebie („rajski przebyt”).
Wiersz jest asylabiczny, występują w nim dwa rodzaje rymów – końcowe oraz kunsztowne rymy wewnętrzne („Bogurodzica, Dziewica”, „U swego Syna, Gospodzina”). Każdą ze strof zamyka refren – pochodzące z greki „Kyrielejson” (dosłownie: Panie, zmiłuj się nad nami). W konstrukcji zwracają uwagę podobieństwa poszczególnych wersów (paralelizmy), a także liczne przeciwstawienia (antytezy), za pomocą których autorowi udało się wyrazić sprzeczności wiary. Maria jest jednocześnie „Bogurodzicą” (matką) i „Dziewicą” (panną) – przeciwstawione sobie zostały życie ziemskie i życie wieczne.
Archaizmy
Dyskusje językoznawców, dotyczące czasu powstania pieśni, wiążą się z obecnością w Bogurodzicy wielu archaizmów. Z jednej strony można założyć, że tekst pochodzi z okresu jeszcze wcześniejszego, np. z XI w. Z drugiej strony – że jego autor celowo wprowadził starsze formy, np. w celu uzyskania podniosłości. Zwróć uwagę na:
- wyrazy sławiena, zwolena – powinien zajść w nich tzw. przegłos polski, co dałoby formy sławiona, zwolona (może to wpływ języka czeskiego?);
- archaizmy występujące tylko w tej pieśni: Bogurodzica (pochodzi z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego), dziela (dla), Bożyc (syn Boga);
- dawne formy trybu rozkazującego: zyszczy nam, spuści nam (zamiast: pozyskaj nam, spuść nam), występowanie mianownika w funkcji wołacza: „Bogurodzica, Dziewica […] Maryja!” (dziś brzmiałoby to: Bogurodzico, Dziewico, Maryjo!);
- archaiczną składnię, np. „Bogiem sławiena” (dziś brzmiałoby to: przez Boga sławiona).
Lament świętokrzyski
Nazwa pochodzi od klasztoru św. Krzyża, gdzie przechowywano – zaginiony dziś – rękopis wiersza, pochodzący z II połowy XV w. Występują także inne tytuły: Żale Matki Boskiej pod krzyżem czy Posłuchajcie, bracia miła… (tak brzmi pierwszy wers wiersza).
Pieśń przedstawia Maryję bez atrybutów świętości – jest matką rozpaczającą po śmierci ukochanego dziecka. Ten ludzki wymiar bólu czyni ją bliską czytelnikowi, który te emocje rozumiał, nierzadko sam odczuwał. Skupienie się na psychice Maryi to jakby zachęta do medytacji. Utwór ma formę monologu: Matka Boska najpierw zwraca się do wszystkich ludzi, aby wysłuchali historii i przez to wraz z nią odczuwali jej ból:
Posłuchajcie, bracia miła
[…]
Pożałuj mię, stary, młody.
Później zwraca się do Jezusa, jakby nie wspominała przeszłości, ale przeżywała ją po raz kolejny. Czas przeszły zostaje zastąpiony przez teraźniejszy – czytelnik rozważa coś, co wciąż trwa, dotyczy i jego samego. Matka pragnęłaby wziąć na siebie mękę Syna, ale nie jest w stanie. Bezradna obserwuje straszliwe cierpienia Jezusa, na które nic nie może poradzić:
Twoja główka krzywo wisa, tęć bych ja podparła;
Krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła.
Znajdziemy tu jednocześnie charakterystyczną dla średniowiecza opozycję góra – dół. Wiszący wysoko na krzyżu Syn (sfera sacrum) jest niedostępny dla zrozpaczonej Maryi (sfera profanum, czyli tego, co ludzkie). Matka Boska nie rozważa znaczenia ofiary Chrystusa – jest rozpaczającą matką, która kocha swoje dziecko (patrz: zdrobnienia – „synku”).
W następnej, szóstej strofie Maryja od momentu śmierci powraca w myślach do czasu narodzin Jezusa. Zwraca się do anioła Gabriela z pytaniem, gdzież to szczęście, które jej niegdyś zwiastował? Nie czuje swego wyróżnienia, a jedynie trudne do udźwignięcia cierpienie.
Wiersz kończą jeszcze dwie apostrofy. W pierwszej Matka Boska zwraca się do wszystkich matek: niech proszą Pana, by nigdy nie musiały przeżywać podobnej rozpaczy. Druga to wyznanie miłości kierowane do wiszącego na krzyżu Syna.
Anonimowy autor połączył liryzm z typowym dla średniowiecza realizmem w pokazywaniu cierpień Jezusa i Maryi. Język Matki Boskiej, prosty, lecz pełen emocji, porusza czytelnika.
Zapamiętaj!
Średniowieczna religijność zachęcała do duchowych przemian nie tylko za pomocą dobrych przykładów. Równie powszechnym sposobem było odwoływanie się do emocji, nie intelektu – na przykład przez ideę współudziału, nakazującą analizowanie cierpień Chrystusa na krzyżu albo cierpień Maryi.
Stała Matka Boleściwa,
Gdzie na krzyżu dogorywa
W srogich mękach Jej syn miły.
I w Niej biednej dusza cała
Z bólu mdlała, w łzy topniała,
Wskroś w Jej sercu miecze tkwiły.
Jacopone da Todi, Stabat Mater Dolorosa
Jezusa matuchna, gdy pod krzyżem stała,
bok jego włocznią przekłot, szyroko otworzon,
krewci z wodą płynęła z boka naświętszego,
jego miła matuchna żałowała tego.
Ładysław z Gielniowa, Jezusa Judasz przedał…
Motywy maryjne w literaturze późniejszych epok
Sposób, w jaki wieki średnie przedstawiały Matkę Bożą, ukształtował podstawowe skojarzenia wiążące się z tą postacią. Także późniejsi twórcy odwoływali się do motywu Maryi stojącej pod krzyżem czy Madonny z dzieciątkiem. W literaturze polskiej ważnym źródłem inspiracji okazała się Bogurodzica. Do tej szczególnej pieśni często później nawiązywano, choćby cytując pierwszy wers. Oto kilka przykładów.
- Hymn Słowackiego – wiersz z okresu powstania listopadowego, zaczynający się od słów:
Bogarodzico, Dziewico!
Słuchaj nas, Matko Boża,
To ojców naszych śpiew
Także tu Maryja występuje jako pośredniczka, która ma zanieść Bogu „wolnego ludu śpiew”.
- Modlitwa do Bogarodzicy Baczyńskiego – modlitewny charakter wiersza podkreślają apostrofy do Matki Boskiej. W patetycznych słowach młody człowiek prosi o duchowe wsparcie w trudnym zadaniu walki o ojczyznę.
- Stabat Mater Józefa Wittlina – w wierszu z 1942 r. poeta pokazuje polską matkę stojącą pod szubienicą, na której jej syn został powieszony przez Niemców; utwór ukazuje podobieństwo przeżywanych cierpień.
- Requiem Anny Achmatowej – tu z męką Maryi pod krzyżem została zestawiona męka matki stojącej pod bramą więzienia (syn poetki został w latach trzydziestych aresztowany).
Zobacz:
Motywy maryjne w literaturze polskiej. Omów na wybranych przykładach
Motywy maryjne w średniowiecznych i współczesnych tekstach kultury
Omów na wybranych przykładach motywy maryjne w literaturze polskiej
Przedstaw Bogurodzicę (dwie pierwsze strofy) jako zabytek języka polskiego
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)