Test wiedzy o średniowieczu
Daty wyznaczające początek i koniec epoki to:
a. 1096-1292 – początek i koniec wypraw krzyżowych
b. 1096-1492 – początek wypraw krzyżowych i odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
c. 476-1453 – upadek Cesarstwa Rzymskiego i zdobycie Konstantynopola
Odpowiedź c.
Komentarz
Umowną datą rozpoczynająca epokę średniowiecza jest upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Miało to miejsce w 476 roku. Za datę końcową, również umownie, przyjmuje się upadek Konstantynopola, czyli koniec Cesarstwa Bizantyjskiego, dla innych zaś jest to moment wynalezienia druku przez Gutenberga, czyli rok 1450. Inaczej daty te rozłożyły się w Polsce. Za początek epoki przyjmuje się chrzest Polski w 966 roku, datą kończącą epokę jest pojawienie się pierwszego druku w 1474 roku. Fakt, iż średniowiecze to epoka strasznie długa, w Europie trwało w sumie 10 wieków, to niemal 1100 lat! W Polsce prawie o połowę krócej, bo 5 wieków, ale 500 lat to i tak liczba imponująca.
2. Średniowieczny uniwersalizm to:
a. jeden język, ustrój i jedna religia
b. jednakowe wzorce osobowe, ale wolność decydowania w sprawach wiary
c. jednakowy styl w sztuce
Odpowiedź a.
Komentarz
Uniwersalizm to pogląd, zgodnie z którym cała ludzkość tworzy tzw. państwo ziemskie, dążące do zbawienia i stania się państwem Bożym. Na tym właśnie polegał średniowieczny uniwersalizm. Każdy Europejczyk czuł się przede wszystkim chrześcijaninem, uczucia narodowe zepchnięto na dalszy plan. Człowiek wykształcony mógł swobodnie podróżować po całej Europie, gdyż władzę cywilną sprawował – oczywiście głównie w teorii – jeden władca (cesarz), a kościelna również podporządkowana była jednej, dominującej religii i zwierzchnictwu (papież). Stąd powszechne stały się w średniowieczu studia za granicą i podróże. Każdy bez wyjątku, jeśli tylko umiał czytać, mógł bez przeszkód korzystać
z literackiego i naukowego dorobku innych, ponieważ był on spisany w zrozumiałym dla niego języku (łacina).
3. W średniowiecznych szkołach panował system zwany:
a. franciszkanizmem, oparty na systemie św. Franciszka
b. scholastyką, oparty na systemie św. Augustyna i Arystotelesa
c. platonizmem, oparty na systemie Platona
Odpowiedź b.
Komentarz
W średniowiecznych szkołach panował system zwany scholastyką. Za jego twórcę uznano św. Tomasza z Akwinu, który był zwolennikiem racjonalnego (rozumowego) wyjaśniania prawd wiary. Za ostateczny autorytet uznano Biblię, dzieła Ojców Kościoła, czyli najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich oraz pisma Arystotelesa. W wyjaśnianiu poszczególnych prawd wiary powoływano się właśnie na system tego ostatniego, zwany logiką – czyli nauką o zasadach poprawnego myślenia i wnioskowania. W średniowieczu panował specyficzny sposób nauczania. Przedmioty obowiązkowe podzielono na dwa bloki: trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Ukończenie obydwu z nich stanowiło przygotowanie do profesjonalnych studiów teologicznych, medycznych bądź prawniczych.
4. Obowiązujący w pierwszej fazie średniowiecza styl w architekturze i sztuce to:
a. styl romański
b. styl średniowieczny
c. styl gotycki
Odpowiedź a.
Komentarz
Styl obowiązujący w sztuce początków średniowiecza to styl romański. Panował powszechnie do połowy XIII wieku. Budowle w stylu romańskim charakteryzują się masywnością, są ciężkie, mają grube mury i małe okna. Kształty budynków są regularne, zwarte, proste i surowe. Zabudowa romańska to przede wszystkim kościoły i klasztory. Przykładami tego typu architektury są rotunda na Wawelu i kolegiata w Tumie pod Łęczycą.
Natomiast ostatnie dwa wieki średniowiecza to dominacja stylu gotyckiego. Jest to styl związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworską. Jego cechy to: lekkość, strzelistość, smukłość, duże witrażowe okna i ostre łuki. W stylu gotyckim budowano kamienice mieszczańskie, mury obronne z licznymi basztami, okazałe zamki rycerskie, ale także kościoły i zespoły klasztorne. Najbardziej znane z nich to katedra w Kolonii i katedra Notre Dame w Paryżu.
5. Etos to:
a. godne do naśladowania wzorce zachowań
b. krótkie bezimienne zapiski na marginesach tablic paschalnych
c. zespół pożądanych cech, wartości i zachowań charakterystycznych dla jakiejś grupy społecznej
Odpowiedź: c.
Komentarz
Etos to pojęcie znane Ci już z lekcji o antyku. Po grecku ethos znaczy po prostu obyczaj. Jest to zespół wartości i norm określający pewien wzorzec postępowania lub postawę moralną, charakterystyczną dla danej społeczności. Na przykład etos rycerski zakłada postępowanie w myśl honoru, etos mieszczański to kult pracy. W średniowieczu szczególnie ważny był ten pierwszy – uosabiany na przykład przez Rolanda. Etos rycerski to pojęcie kompleksowe, składają się nań nie tylko rycerski honor, ale także obyczajowość, system wartości (Bóg, honor, król), a także moda i maniery.
6. Kształtowanie wzorców osobowych to inaczej:
a. parabola
b. trop
c. pareneza
Odpowiedź c.
Komentarz
Kształtowanie wzorców osobowych to pareneza. W średniowieczu istotne były szczególnie trzy z nich – wzorzec świętego ascety (św. Aleksy), chrześcijańskiego rycerza (Roland) oraz doskonałego władcy (król Karol).
Literatura parenetyczna to taka, która wskazuje godne do naśladowania wzorce zachowań. Może być także swoistym przekaźnikiem etosu, formułującym zawarte w nim prawa. Dla średniowiecza pareneza to pojęcie niezwykle istotne, bo większość utworów poza stricte modlitewnymi ma właśnie taki charakter. Jednak jest to zjawisko nie tylko średniowieczne – bardzo wiele tekstów o takim charakterze odnajdziemy również w literaturze renesansu.
Memento mori, czyli pamiętaj o śmierci to:
a. łaciński zwrot eksponujący motyw przemijania i niechybnej śmierci
b. parenetyczne schematy ostatnich chwil życia odpowiednie dla danego stanu
c. ostatnie słowa Rolanda umierającego na górze
Odpowiedź a.
Komentarz
Ten łaciński zwrot posłużył za nazwę dla całego zespołu przedstawień i wyobrażeń eksploatujących motyw śmierci i przemijania. Związany jest on ściśle z pochodzącym z księgi Koheleta motywem vanitas, czyli marności świata. Przypomnijmy, że motyw vanitas vanitatum eksponuje nietrwałość dóbr doczesnych i ziemskiego życia, mówi o bezcelowości istnienia i używania życia, gdyż wszystko to marność i nie przynosi prawdziwego spełnienia. Motyw memento mori jest jednym z najważniejszych motywów literatury i sztuki średniowiecznej. Odnajdziemy go zarówno w Bogurodzicy, jak i w Wielkim testamencie Françoisa Villona. Natomiast wspomniane już schematy umierania to ars moriendi, czyli właśnie sztuka umierania. Zwrotem tym określano skodyfikowane wzorce ostatnich chwil życia, stosownie do stanu. Przypomnij sobie rytuał towarzyszący śmieci Rolanda, czy zespół cudów towarzyszących konaniu Aleksego, a motyw przestanie być dla ciebie tajemnicą.
8. Motyw danse macabre to:
a. alegoryczne przedstawienie śmierci, szczególnie popularne w sztukach plastycznych
b. motyw literacki charakterystyczny dla literatury parenetycznej
c. jedna z części liturgii żałobnej
Odpowiedź a.
Komentarz
Motyw danse macabre to charakterystyczne przedstawienie śmierci tańczącej w kółeczku
z reprezentantami wszystkich pokoleń i stanów średniowiecznych. Nazwa ta pochodzi z języka francuskiego i dosłownie oznacza taniec śmierci. Motyw danse macabre był szczególnie popularny w sztukach plastycznych, chociaż czasem wykorzystywano go także w literaturze, np. w znanej ci ze szkoły Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Motyw danse macabre wykorzystuje charakterystyczną dla średniowiecza metodę obrazowania poprzez alegorię. Artyści średniowieczni starali się plastycznie ukazywać takie wartości jak cnota, grzech, prawda, kłamstwo, pod postacią plastycznych obrazów, o stałym umownym znaczeniu przenośnym, zwanym właśnie alegorią. Wierzyli, że taka forma łatwiej i bardziej bezpośrednio jest w stanie przemówić do odbiorcy. Taką próbą alegorycznego przedstawienia jest właśnie upostaciowiona śmierć w towarzystwie tanecznego korowodu, wyrażająca swą powszechność i wszechmoc.
9. Przedstawienie Matki Bożej bolejącej nad martwym ciałem Syna to:
a. topos
b. pieta
c. motyw maryjny
Odpowiedź b.
Komentarz
Przedstawienie Matki Bożej trzymającej martwe ciało Chrystusa to kolejny motyw średniowieczny, znów jak poprzedni, zakorzeniony w sztukach plastycznych. Rzeźby lub malowidła o charakterze piety odnajdziemy w prawie każdym średniowiecznym kościele.
I jak poprzednio motyw ten pojawia się czasem również w literaturze. Najbardziej znany przykład to Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
Matka Boska jest szczególnie ważną postacią średniowiecznego życia religijnego. Jej pośrednictwo między Bogiem a ludźmi urzekało ludzi epoki, dopatrywali się w niej kogoś w rodzaju dobrego ducha, którego życzliwe słowo może wyprosić łaski u Boga. W wierszu jest ona zrównana z ludźmi, Jej cierpienie jest przyrównane do cierpieniem matki po stracie dziecka i traci aspekt boskości. Najpopularniejsze przedstawienie plastyczne motywu piety to rzeźba Michała Anioła, która znajduje się w Kaplicy Sykstyńskiej.
10. Wiersz średniowieczny to inaczej:
- wiersz sylabotoniczny
- wiersz rymowo-zdaniowy
- wiesz biały
Odpowiedź b.
Komentarz
Wiersz średniowieczny to inaczej wiersz rymowo-zdaniowy. Nazywa się go także wierszem asylabicznym (wersy różnią się liczbą sylab) bądź intonacyjno-zdaniowym (wersy to zdania bądź ich człony, które mają podobne linie intonacyjne). Wiersz rymowo-zdaniowy charakteryzuje się tym, że w każdym wersie znajdziemy zamknięte zdanie lub wyodrębniony człon zdania, liczba sylab w poszczególnych wersach jest zmienna, a rymy mają charakter gramatyczny tzn. uzyskane są przez powtarzalność na końcu wersów określonej formy gramatycznej np.: “nosimy-prosimy”. Cechą charakterystyczną wiersza średniowiecznego jest również częste występowanie archaizmów, czyli form językowych, które wyszły z użycia np.: “sławiena” zamiast sławiona, “zyszczy”, “spuści”, “przebyt” zamiast pobyt. Przykładem wiersza średniowiecznego jest Bogurodzica, która jest najstarszą polską pieśnią religijną.
11. Pod względem rodzajowym Pieśń o Rolandzie należy do:
a. epiki
b. liryki
c. jest synkretyczna rodzajowo
Odpowiedź a.
Komentarz
Pieśń o Rolandzie to podręcznikowy przykład eposu rycerskiego, a więc zaliczamy ten utwór do epiki. Można też w odniesieniu do tej lektury napotkać termin chanson de geste, czyli pieśni o czynach. Te “czyny” to przygody historycznych i legendarnych bohaterów. Chansones de geste powstawały między XI a XIII wiekiem. Początkowo funkcjonowały one w przekazach ustnych (jako typowe dzieło epickie patrz: Odyseja), dopiero pod koniec XII wieku zaczęto je zapisywać. Poematy te układały się w cykle, z których najpopularniejsze to:
- cykl królewski: historie o czynach wojennych Karola Wielkiego (Pieśń o Rolandzie, O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu)
- -cykl o Wilhelmie Orleańskim, opowiadający o wojnach z Saracenami w południowej Francji (Chanson de Guillaume)
- cykl o wyprawach krzyżowych (Chanson de Jeruzalem)
Najważniejszym zadaniem poematów rycerskich było przedstawienie i upowszechnienie wizerunku doskonałego rycerza chrześcijańskiego. Pieśń o Rolandzie przynosi również wizerunek idealnego władcy. Karol Wielki nie tylko posiada wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale jest również troskliwym i dbającym o swych podwładnych królem.
12. Bogurodzica to najstarszy odnaleziony utwór napisany po polsku. Powstał najprawdopodobniej:
a. przed 966 rokiem
b. na przełomie XI i XII wieku
c. w pierwszej połowie XIII wieku
Odpowiedź c.
Komentarz
Bogurodzica uważana jest za najstarszą polską pieśń religijną. Jej powstanie datuje się najprawdopodobniej na pierwszą połowę XIII wieku. Są to czasy panowania Władysława Łokietka kończące okres rozbicia dzielnicowego w Polsce. Utwór ten stał się pierwszym polskim hymnem narodowym śpiewanym, według Jana Długosza, przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. Był on również pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów. Bogurodzica jest poetycką modlitwą. Podmiot liryczny utworu zwraca się do Matki Boskiej oraz Jana Chrzciciela o pośrednictwo u Jezusa w celu wyjednania obfitych łask. Jest to też – o czym warto pamiętać przy egzaminie maturalnym – literacka realizacja plastycznego “deesis” – motywu ukazującego Matkę Boską wraz z Janem Czcicielem pod krzyżem.
13. Lament świętokrzyski zwany jest inaczej:
a. litanią
b. skargą
c. planktem
Odpowiedź c.
Komentarz
Lament świętokrzyski to utwór odnaleziony w nieistniejącym już zapisie ręcznym z ok. 1470 roku. Należy więc do najstarszych zabytków polskiej poezji religijnej. Nazywa się go również Posłuchajcie bracia miła…, Żalami Matki Boskiej pod krzyżem, Planktem świętokrzyskim lub po prostu Planktem.
Inna nazwa tego gatunku to plankt – (od łac. planctus) płacz, narzekanie, lament. Plankt to wierszowany utwór poświęcony wyrażaniu żalu po zmarłym, jego tematyka i słownictwo dotyczą śmierci i rozpaczy. Charakterystyczne są częste apostrofy wzywające do współcierpienia i płaczu. Plankt czyli lament, to gatunek, którego powstanie wiąże się z rozprzestrzeniającą się w średniowieczu duchowością dolorystyczną (bolesną) akcentującą rolę Matki Boskiej Bolesnej w dziele zbawienia.
Lament świętokrzyski zawiera unikalny obraz matki rozpaczającej po stracie syna. Wyjątkowość tego obrazu polega na tym, że Maria przedstawiona jest jako zwykła kobieta. Zwraca się Ona do innych kobiet jako matka, stawia więc siebie pomiędzy ludźmi. W Jej słowach pełnych bólu pojawia się nawet wyrzut i gorycz, skierowane do Archanioła Gabriela, który obiecał jej radość, a los sprawił, że cierpi.
14. Legenda o św. Aleksym należy do działu literatury zwanego:
a. hagiografią
b. parenezą
c. żywotem
Odpowiedź a.
Komentarz
Legenda o św. Aleksym to utwór hagiograficzny, czyli wyidealizowana opowieść o życiu i śmierci świętego. Należy on do działu literatury, który zajmuje się opisem życia świętych. W średniowieczu był to chyba najsilniejszy nurt literacki. Utwory hagiograficzne propagowały model religijności polegający na odrzuceniu dóbr doczesnych i poświęceniu całego życia poznaniu mistycznemu. Taka postawę nazywamy postawą ascetyczną. Święty Aleksy był wzorem ascety: odrzucił w imię wiary wszystkie dobra materialne, dobrowolnie zdecydował się na życie w skrajnej nędzy, zrezygnował z wszelkich przyjemności, cierpiał za grzechy swoje oraz innych ludzi. W utworze występują jeszcze inne elementy typowe dla literatury hagiograficznej – całemu życiu świętego towarzyszą cudowne znaki, jak na przykład zejście Matki Boskiej z obrazu czy samoczynne bicie dzwonów.
Polska wersja Legendy o św. Aleksym nie jest dokończona, brakuje w niej scen przedstawiających żal rodziców po śmierci Aleksego i opisu uroczystości pogrzebowych.
15. Słynne westchnienie Villona “Ach, gdzież są te niegdysiejsze śniegi!” stało się na wieki metaforą:
a. przemijania i kruchości kondycji ludzkiej
b. niezrealizowanej miłości
c. tęsknoty za lepszymi czasami
Odpowiedź a.
Komentarz
Wielki testament to najważniejszy utwór Villona. Składa się on ze 173 ośmiowierszy z wplecionymi weń balladami. Gatunkowo określony jako poemat, jest w rzeczywistości parodią testamentu, gdyż poeta żył i umierał w nędzy i nie za bardzo miał więc co rozdawać. Zacytowana w pytaniu Ballada o paniach minionego czasu stała się symbolem kruchości człowieka i zwycięstwa czasu. Jest to najznakomitsza i najczęściej cytowana część Wielkiego testamentu. Przemijanie zostało w nim ukazane na przykładzie czegoś bardzo powszechnego, a ulotnego zarazem, mianowicie urody kobiet.
W Wielkim testamencie zawarł Villon swoistą filozofię życia, bardzo różną od wzorców ascetycznych średniowiecza. Pośrednio koresponduje ona z horacjańskim carpe diem – chwytaj dzień i ciesz się życiem, bo i tak wszystko przemija.
16. Podstawą augustynizmu jest:
a. założenie, że wszyscy chrześcijanie dostąpią zbawienia
b. uznanie wiary za pełnoprawną drogę poznania wiedzy o świecie, a przede wszystkim o Bogu
c. dogmat o Trójcy Świętej
Odpowiedź b.
Komentarz
Augustynizm to kierunek filozoficzno-teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna. Augustyn żył właściwie jeszcze w starożytności, bo na przełomie IV i V wieku naszej ery. Na chrześcijaństwo nawrócił się dopiero jako dorosły, jednak szybko dał się poznać jako wielki chrześcijański myśliciel, pełnił nawet funkcję biskupa. Augustyna uważa się za kontynuatora filozofii platońskiej. U podłoża augustynizmu leży przekonanie, że człowiek rozdarty jest między dobrem a złem i tylko wiara pozwala nam na poznanie Boga i własnej duszy, na podejmowanie słusznych wyborów. Bóg bowiem, zdaniem filozofa, udziela nam łaski iluminacji – czyli poznania tajemnicy na drodze wiary. Człowiek w kontakcie z Bóstwem jest czymś marnym i niedoskonałym i wszystko, co może uczynić, to prosić o łaskę oświecenia., do tego zaś potrzebna jest silna i niewzruszona wiara. Według Augustyna jest ona jedynym oparciem w naszym życiu.
17. Wkładem tomizmu do chrześcijańskiej filozofii średniowiecza jest:
a. założenie o jedności trzech osób boskich
b. ustanowienie komunii świętej
c. podniesienie rangi rozumu w poznaniu religijnym
Odpowiedź c.
Komentarz
Święty Tomasz z Akwinu jest drugim znaczącym filozofem średniowiecza. System swój oparł na filozofii Arystotelesa. Tomasz podniósł rangę rozumu w poznaniu religijnym. Twierdził, że istnieją dlań dwie drogi – pierwszą jest augustyńska wiara dana nielicznym, drugą – dostępna dla każdego droga kierowana rozumem. Filozof twierdził, że drogą logicznego rozumowania można dowieść istnienia Boga i zyskać wiarę. Przeprowadził nawet w tym celu dowód, zwany dowodem na istnienie Boga, który na owe czasy był niemal nie do obalenia. Drugą kwestią dla której pamiętamy o Tomaszu jest hierarchiczność wszechświata. Na górze znajdowali się królowie, biskupi i papieże, u podnóża zaś niewolni i nieposiadający majątku. Nierówność społeczną uważał Tomasz za pochodzącą od Boga i usankcjonowaną Boskim porządkiem.
18. Boska Komedia Dantego zbudowana jest na idealnym systemie liczbowym. Jest to system:
a. trójkowy
b. czwórkowy
c. dziesiętny
Odpowiedź a.
Komentarz
Utwór zbudowany jest zgodnie z idealnym systemem trójkowym. Przede wszystkim składa się z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju. Każda z nich zbudowana jest z 33 pieśni, każda pieśń pisana jest strofą trzywersową zwaną tercyną. Dante wędruje po 9 kręgach piekielnych, gdzie zawiera świadomość dobra i zła, po 9 kręgach Czyśćca i 9 niebach Raju. W każdym kolejnym kręgu spotyka coraz większych grzeszników, na samym dnie znajduje się Lucyfer, dochodząc zaś do kolejnych faz nieba doznaje coraz większych łask. Na szczycie, w jego zwięczeniu zwanym Epireum, mieszka Bóg. Komedie należy interpretować alegorycznie i symbolicznie. Jest ona przypowieścią o sensie istnienia człowieka na ziemi. Ma również wymowę wywodzącą się ze współczesności Dantego. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje wydarzenia zaistniałe współcześnie we Florencji, z której został wygnany.
19. Utwór Dantego łączy cechy:
a. średniowieczne z renesansowymi
b. antyczne i średniowieczne
c. biblijne i średniowieczne
Odpowiedź a.
Komentarz
Boska komedia jest dziełem życia Dantego, a zarazem zwieńczeniem literatury średniowiecza i zapowiedzią nowej epoki historyczno-literackiej – renesansu. Powstała ona w czasie, kiedy we Włoszech pojawiać się już zaczęły pierwsze utwory renesansowe, średniowiecze zaś zaczęto usuwać w cień.
- Za średniowieczne w utworze uważa się:
- fascynację życiem pozagrobowym
- zamiłowanie do ukazywania scen okrutnych i brutalnych
- Bóg umieszczony w centrum świata jako najwyższa wartość, szczęście i cel
- wymowa symboliczna i magia liczb
- Renesansowe cechy utworu to:
- zainteresowanie człowiekiem i wszelkimi wymiarami ludzkiej egzystencji
- odwołania do motywów antycznych
- motywy dotyczące życia doczesnego
- poeta-bohater jako postać pierwszoplanowa
- język narodowy, w jakim napisany został utwór.
20. Współczesną powieścią nawiązującą do tematyki średniowiecza jest:
a. Medaliony Zofii Nałkowskiej
b. Tron we krwi Akiry Kurosawy
c. Imię róży Umberta Eco
Odpowiedź c.
Komentarz
Chodzi o Imię róży Umberta Eco. Jest to postmodernistyczna powieść, która bawić może każdego – od nastolatka po wybrednego znawcę literatury. Jest to jedna z najbardziej poczytnych powieści XX wieku. Z pozoru jest to jedynie mroczny kryminał przeniesiony w czasy średniowiecza, jednak fakt, że jest on napisany przez wybitnego znawcę kultury średniowiecznej, profesora mediewistyki i semiotyki, odkrywa w utworze jego drugie dno. Imię róży to swoista gra z czytelnikiem, z jego schematami myślenia o tej epoce. Powieść ta pełna jest odniesień do średniowiecznej filozofii i teologii, doskonale zgodna w szczegółach z realiami obyczajowymi i kulturowymi. Warto więc wciągnąć ją na listę lektur przed egzaminem maturalnym.
Zobacz: