Dominujące nurty młodopolskiej prozy to naturalizm i tak zwany otwarty realizm. Otwarty, czyli taki, który nie ogranicza się do klasycznych zaleceń poetyki realistycznej, lecz pozwala także na umieszczanie w utworze elementów całkowicie z tą klasyczną poetyką niezgodnych. Nadal główny nurt opowieści utrzymany jest w konwencji realistycznej, ale może być uzupełniany fragmentami symbolicznymi, jak wizje, obrazy, i impresjonistycznymi oraz ekspresjonistycznymi, na przykład opisami.
Nadal też trwa, zapoczątkowana jeszcze w dojrzałym realizmie, wielka literacka przemiana w zakresie narracji. Tradycyjny narrator auktorialny, czyli wszechwiedzący, coraz częściej zastępowany jest przez inne formy opowiadania, na przykład narrację personalną lub polifoniczną, czyli prowadzoną za pomocą wypowiedzi bohaterów. Wszystko to sprawia, że kompozycja powieści, opowiadań i nowel tego okresu staje się coraz luźniejsza, coraz mniej skrępowana regułami klasycznego następstwa wypadków, łańcuchem przyczyn i skutków.
Jednocześnie proza ówczesna jest coraz bardziej nasycona środkami stylistycznymi do tej pory wykorzystywanymi głównie w poezji. Proza Młodej Polski operuje metaforami, symbolami, posługuje się synestezyjnymi metodami obrazowania. To również zwiększa zakres możliwości technicznych, którymi dysponują twórcy.
Pojawiają się też, bardzo już nowoczesne, eksperymenty prozatorskie zmierzające w stronę całkowitego zerwania z konwencją realistyczną. Karol Irzykowski w powieści Pałuba i Tadeusz Miciński w powieściach Nietota i Ksiądz Faust stosują zabiegi techniczne, które uwalniają ich utwory z ram tradycji realistycznej, nie przydając im co prawda w zamian pożądanej lekkości. Na tę lekkość jeszcze za wcześnie.
Przegląd utworów
- Autor: Stefan Żeromski
- Nowele i opowiadania:
- Rozdzióbią nas kruki, wrony…
- Siłaczka
- Zmierzch
Wczesne utwory Żeromskiego, czyli jego nowele i opowiadania, można określić jako jednocześnie naturalistyczne i symbolistyczne. Pisarz widzi w nich rzeczywistość w ciemnych barwach. Dowodzi tego z jednej strony naturalistyczny opis obdzierania zwłok powstańca przez chciwego chłopa w Rozdzióbią nas kruki, wrony…, a z drugiej potwornie ponura symbolika Zmierzchu, w którym posępna, opisana w nastroju katastroficznym, choć zupełnie zwyczajna przyroda koresponduje z niepokojami prostych bohaterów.
Rozdzióbią nas kruki, wrony…
Nad zwłokami powstańca gromadzi się stado wron, a następnie przybywa chłop z pobliskiej wioski, który, nie okazując najmniejszego wzruszenia, obdziera trupa z wojskowego wyposażenia, które, po przeróbkach, przyda mu się do pracy gospodarskiej. Chłop przedstawiony jest jako prawdziwa ludzka bestia – jest kompletnie zezwierzęcony, pozbawiony uczuć wyższych. Winą za to pisarz obarcza izolujące się od chłopstwa klasy posiadające.
Siłaczka
Historia młodej nauczycielki, która przybywa na wieś, by ucząc tamtejsze dzieci, realizować pozytywistyczne ideały pracy u podstaw. Stasia Bozowska boryka się tam z nędzą i skrajnym niedostatkiem, głoduje i w poniżeniu umiera na tyfus. Wezwany do chorej młody lekarz, Paweł Obarecki, zna Stasię z czasów studiów. I on swego czasu przybył do Obrzydłówka ze szczytnymi zamierzeniami, lecz po pierwszych niepowodzeniach zrezygnował i został nieźle zarabiającym, pozbawionym złudzeń małomiasteczkowym konowałem. Utwór o tym, jak ideały pryskają w zetknięciu z rzeczywistością.
Zmierzch
Para skrajnie ubogich wyrobników haruje o zmierzchu w polu. W tym czasie ich małe dziecko pozostawione jest samo w chacie. Lęk matki splata się tu z opisem, zapadającego w ponurej scenerii, wieczoru.
.
- Autor: Stefan Żeromski
- Tytuł:
- Ludzie bezdomni
- Popioły
Ludzie bezdomni
Powieść o młodym idealiście, Tomaszu Judymie, który, choć pochodzi z biednej rodziny, za pieniądze podarowane przez ciotkę kończy studia medyczne i zamierza poświęcić życie lekarskiej służbie ubogim i ciemiężonym. Początkowo próbuje zapalić do tej idei innych lekarzy. Spotyka się jednak z brakiem zrozumienia. Później rozpoczyna pracę w sanatorium w Cisach. W okolicy częste są przypadki malarii i suchot. Judym dochodzi do wniosku, że do powstawania tych chorób przyczynia się wilgotny klimat, i domaga się usunięcia trującego mułu z pobliskiej rzeki. Na to nie zgadzają się miejscowi posiadacze. Między nimi a doktorem dochodzi do ostrego konfliktu, który kończy się tak, że Judym traci posadę. Odchodząc z Cisów, nie zabiera ze sobą swojej ukochanej, Joasi Podborskiej, która jest nauczycielką w pobliskim majątku. Wyjeżdżając do pracy wśród ubogich na Śląsku, doktor wie, że nie będzie miał za co utrzymać rodziny. Ideały są dla niego ważniejsze niż miłość.
Popioły
To z kolei młodopolska powieść historyczna. Opisując w niej losy młodego szlachcica Rafała Olbromskiego, Żeromski rysuje jednocześnie wielką panoramę czasów napoleońskich. Koleje losów tej postaci różnią się jednak cokolwiek od perypetii bohaterów Trylogii Sienkiewicza. Rafał walczy wprawdzie dzielnie za ojczyznę, lecz później przeżywa klęskę napoleońskich przedsięwzięć. Także w życiu osobistym nie wiedzie mu się zbytnio. Zakochuje się z wzajemnością w przepięknej dziewczynie, lecz ucieczka z nią w góry kończy się tragicznie: zgwałcona przez zbójców ukochana Rafała rzuca się w przepaść. To już nie Sienkiewiczowskie „krzepienie serc” za pomocą komiksowych przygód zacnych rycerzy, lecz, jak to ujął sam Żeromski, „szarpanie ran narodowych”. Bohaterowie Popiołów doświadczają heroicznej wielkości epoki napoleońskiej, lecz także goryczy związanej z jej końcem.
.
- Autor: Władysław Stanisław Reymont
- Tytuł:
- Chłopi
- Ziemia obiecana
Chłopi
Ta czterotomowa epopeja wiejska łączy w sobie elementy realizmu, naturalizmu i impresjonizmu. Jej konstrukcja jest bardzo przejrzysta – każdy z tomów opisuje życie wsi Lipce w czasie jednej pory roku. To niezwykle sumienny opis chłopskiego życia, wiejskiej obyczajowości i pracy, a zarazem wspaniały przegląd chłopskich „typów” społecznych i osobowościowych. Jest tu bowiem bogaty i skryty gospodarz – Maciej Boryna, jego dynamiczny, ambitny syn – Antek, przykładna i silna żona gospodarza – Hanka, wiejscy starcy, parobcy i babiny. Jest też młoda, zmysłowa, rozerotyzowana Jagna, której czar przyprawia o drżenie wszystkich mężczyzn w okolicy.
Działania mieszkańców Lipiec ukazane są z naturalistycznym zacięciem. Reymont przedstawia biologiczne, bytowe uwarunkowania ich poczynań. Kładzie nacisk na ich związek z prawami i rytmem przyrody. Prócz tego życie wiejskiej społeczności przedstawione jest w utworze także w wymiarze mitycznym. Rządzi nim odwieczny – mityczny cykl roczny. Cykl ten przebiega dwutorowo: z jednej strony mamy do czynienia z czasem naturalnym – rytmem przyrody, z drugiej z czasem sakralnym – obrzędowym. Ten pierwszy decyduje o porządku prac polowych, drugi wyznacza okresy świętowania. Cykl roczny powtarzany jest wiecznie – rok opisany w Chłopach przebiegałby w ten sam sposób niezależnie od tego, kiedy rozgrywałaby się akcja utworu. Jeszcze na przełomie wieków o życiu rolników całkowicie decydował ów cykl – tak samo jak przed tysiącem i dziesiątkiem tysięcy lat.
Ziemia obiecana
To z kolei epopeja miejska, której autor opisuje Łódź równie szczegółowo jak Prus w Lalce Warszawę. Bohaterowie tej powieści to trzej młodzi dorobkiewicze – Niemiec Maks Baum, Żyd Moryc Welt i Polak Karol Borowiecki. Początkowo łączy ich – dozgonna, jak się wydaje – przyjaźń. Później jednak rozdziela ich bezwzględna konkurencja w pogoni za sukcesem i pieniędzmi. Ta powieść to obraz gwałtownego rozrastania się miasta w okresie boomu włókienniczego. Powstają nowe fabryki, przybywają dziesiątki tysięcy nowych mieszkańców, pojawiają się możliwości szybkiego zrobienia wielkich pieniędzy. Miasto przedstawione zostaje jako straszliwa przestrzeń drapieżnej, bezwzględnej walki, w której nie ma miejsca na uczucia i sentymenty. Za sukces i pieniądze trzeba płacić przyjaźnią, miłością, życiem osobistym. Zwycięża najsilniejszy – i najbardziej bezwzględny. Nagrodą dla zwycięzcy jest luksus i zbytek. Ten, kto przegra, nie może liczyć choćby na cień współczucia… Ziemię obiecaną porównywano często do powieści Emila Zoli, który, w podobny sposób jak Reymont Łódź, przedstawiał dziewiętnastowieczny Paryż i rozgrywające się w nim procesy społeczne.
Godna polecenia jest nie tylko powieść Reymonta, lecz także jej wspaniała, swego czasu nominowana do Oscara jako najlepszy film obcojęzyczny, ekranizacja w reżyserii Andrzeja Wajdy. Wielu krytyków uznaje Ziemię obiecaną za najlepszy film tego reżysera.
Zobacz:
Przedstaw treść powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni
https://aleklasa.pl/matura/c406-nauka-o-jezyku-2/ludzie-bezdomni-matura-2