Jeśli będziesz pisać o wierszach Tetmajera
W poezji Tetmajera szukaj dekadentyzmu – zwłaszcza w pierwszym okresie swej twórczości poeta często tworzył liryki przepojone dekadenckim światopoglądem.
Sprawdź, którego ze sztandarowych postulatów epoki dotyczy utwór:
- czy postrzegania świata i człowieka w myśl nastroju dekadenckich,
- czy nirwany,
- czy sztuki,
- czy piękna natury?
Jeśli piękno, to Tatr – nie zdziw się, jeśli wiersz pejzażowy będzie sławił urodę gór, wówczas też – obok zachwytu naturą – szukaj nastroju dekadenckiego.
Koniec wieku XIX
Jeśli to byłby Koniec wieku XIX – rzecz bardzo prawdopodobna, bo to najsłynniejszy wiersz poety, sprawdź, czy pamiętasz:
- to w tym wierszu Tetmajer porównuje sytuację człowieka do możliwości mrówki rzuconej na szyny, bezradnej wobec pędzącego pociągu,
- to w tym wierszu kreuje portret człowieka końca wieku, bezradnego wobec zła:
Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy,
dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.
Ten utwór to typowy opis nastrojów dekadenckich. Wszelkie ludzkie postawy, które dotąd wystarczały, by wzbudzić poczucie sensu istnienia, w końcu wieku straciły wartość – już nie da się w nie uwierzyć. W zamian zaś nie ma zupełnie nic, człowiek pozbawiony jest „tarczy przeciw włóczni złego”. Jest bezbronny, bezsilny, pozostawiony sam sobie.
Evviva l’arte
(Niech żyje sztuka!)
Tu wynosi sztukę do rangi jedynej trwałej wartości. Przywołany w utworze kult sztuki głosili Przybyszewski i Miriam, a motyw poety ptaka wywodzi się jeszcze z poezji Horacego, trwa przez stulecia w ujęciu Kochanowskiego czy Baudelaire’a. Kojarzy się odbiorcy słynny motyw exegi monumentum – przekonanie o nieśmiertelności poety, którą daje mu jego sława. Twórczość daje artystom wyższość nad „narodem nędznych filistrów”, czyni ich „królami bez ziemi” (podobnie jak w romantycznym micie poety). Przesłanie utworu jest jasne i zawiera się w zdaniu: „jedyną rzeczą wartą cokolwiek na ziemi jest sztuka”.
- Tytułowe słowa można przetłumaczyć z włoskiego jako „Niech żyje sztuka!”. Cały utwór to radosne i triumfalne wezwanie do życia poświęconego wyłącznie sztuce. Tetmajer okazuje w nim z jednej strony pogardę dla tłumu („Niechaj pasie brzuchy nędzny filistrów naród!”).
- Dostrzeż konflikt artysta – filister (mieszczuch, tępy umysł) charakterystyczny dla epoki.
- W tym wierszu odczytasz bezgraniczne uwielbienie dla sztuki – stokroć dlań ważniejsze niż wszystko inne, hasło artystów moderny:
I tak wykrzykniem: gdy wszystko nic warte,
Evviva l’arte!
- W tym wierszu znajdziesz górnolotny, modernistyczny indywidualizm, który wynosi twórczą jednostkę ponad miliony zwykłych zjadaczy chleba (to dziedzictwo romantyzmu), jak i coś w rodzaju radosnej beztroski twórcy, niezważającego na szarą codzienność (to zapowiedź dwudziestolecia).
Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
Poeta obserwuje pejzaż tatrzański, jego odczucia przenikają się, lecz dominuje spokój, cisza, poczucie ukojenia. Atmosfera wyciszenia namiętności i cierpień jest skutkiem obrazowania onirycznego (czyli upodabniającego do snu): „drzemie”, „senny”, „cisza”. Widoki ujęte są i zaprezentowane za pomocą obrazowania impresjonistycznego – czyli przy użyciu tęczy pastelowych barw, widziane oczami poety, zaprezentowane jako jego wrażenie: „potok skrzy się i mieni”, „srebrzystoturkusowa cisza”. Na tym refleksja się nie kończy. Uroda gór przyniosła chwilowe ukojenie, lecz już za chwilę staje się przyczyną nowych pragnień, „tęsknicy i niewysłowionego żalu”.
- Tu opisany jest pejzaż tatrzański, dominuje spokój, cisza, poczucie ukojenia.
- Masz tu przykład obrazowania onirycznego (czyli upodabniającego do snu) „drzemie”, „senny”, „cisza”.
- Widoki są zaprezentowane za pomocą obrazowania impresjonistycznego – czyli za pomocą tęczy pastelowych barw, widziane oczami poety, zaprezentowane jako jego wrażenie: „Potok skrzy się i mieni” – zauważ ulotność tych poetyckich ujęć.
- Wymowa dekadencka: uroda gór przyniosła chwilowe ukojenie, lecz już za chwilę staje się przyczyną nowych pragnień, „tęsknicy i niewysłowionego żalu”.
- W tym wierszu znajdziesz podręcznikowy przykład synestezji: „srebrzystoturkusowa cisza” – poeta nadał barwę nie dźwiękowi nawet, lecz jego zaprzeczeniu – ciszy.
Przegląd wierszy Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Koniec wieku XIX
Ten wiersz składa się z pięciu strof. Cztery pierwsze – to przegląd ludzkich postaw, poetyckie definicje pojęć:
Przekleństwo?… Tylko dziki, kiedy się skaleczy,
złorzeczy swemu bogu skrytemu w przestworze.
Ironia?… Lecz największe z szyderstw czyż się może
równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?
Po przekleństwie i ironii przedstawione – i w ten sam sposób odrzucone – zostają w kolejnych strofach jeszcze: idealizm, modlitwa, wzgarda, rozpacz, walka, rezygnacja, byt przyszły (jako przyszłość lub nadzieja na życie pozagrobowe) i użycie (jako rozpusta). Czym są te wszystkie istotne pojęcia? Po co Tetmajer je ze sobą zestawia? Odpowiedzią jest ostatnia strofa:
Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy,
dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.
Pojawiają się tu bardzo poważne pytania. Widać, że poeta twierdzi, iż wśród dotychczasowych ludzkich postaw życiowych żadna nie jest w stanie przeciwstawić się owej „włóczni złego”. I nie ma nam też nic do zaoferowania „w zamian” – odrzuca kulturowe wzory postaw, jako przeżyte i zawodne – mówiąc – „nie ma już żadnej wiary”, „jesteśmy samotni i nieszczęśni” – nie potrafimy w żaden sposób przeciwstawiać się losowi. Oto portret ludzi końca wieku, wiersz, który w pełni ukazuje postawę dekadencką.
Przyroda i sztuka w wierszach Tetmajera
Przyroda w poezji Tetmajera to przede wszystkim przyroda górska – krajobrazy Tatr, dolin i górskich widoków stają się źródłem przeżyć i przemyśleń, są już nie tylko przedmiotem opisu, są punktem wyjścia do wniosków natury filozoficznej.
.
Hymn do Nirwany
Ten utwór z kolei wyraźnie nawiązuje z jednej strony do filozofii Schopenhauera i do filozofii Dalekiego Wschodu, którą fascynuje się ówczesna Europa. Pochodzące z tej filozofii pojęcie nirwany było bardzo popularne wśród dekadenckich poetów.
Czym jest słynna nirwana?
To coś w rodzaju duchowego niebytu Stan wiecznej szczęśliwości polegającej na braku cierpienia, powstały na skutek wyzbycia się wszelkich pragnień duszy i ciała oraz przecięcia wszystkich więzów ze światem. Osiągnąć go można przez długotrwałą medytację i praktyki ascetyczne. Stan wyłączenia i wyzbycia się pragnień odpowiadał dekadenckim nastrojom epoki.
Hymn do Nirwany ma charakter modlitwy, a dokładnie litanii. Składa się z serii wezwań, która zaczyna się od słów:
Z otchłani klęski i cierpień podnoszę głos do ciebie,
Nirwano!
Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie,
Nirwano!
Już te pierwsze wersy wskazują na specyficzny charakter utworu. Tetmajer używa tu formuł przyjętych w modlitwach chrześcijańskich. Sam początek nawiązuje do słynnego psalmu Z głębokości wołamy.
Cała druga linijka pochodzi z najważniejszej modlitwy chrześcijaństwa. Użycie tych formuł ma mocno obrazoburczy charakter, jako że pojęcie nirwany trudno pogodzić z podstawami chrześcijaństwa. Tym samym Tetmajer dokonuje apoteozy nirwany.
Na Anioł Pański
Budowa wiersza
- Na ten utwór duży wpływ miała fascynacja Tetmajera twórczością Charles’a Baudelaire’a.
- Ten wiersz składa się z 4 strof 12-16-wersowych i pięciokrotnie powtórzonego refrenu, który stwarza nastrój melancholii, smutku i pesymizmu. Równocześnie mamy wyraz uwielbienia Maryi i Boga.
- Apostroficzne pozdrowienie sugeruje modlitewny charakter wersów.
Rola dźwięku dzwonów w tym utworze
Na Anioł Pański biją dzwony,
niech będzie Maria pozdrowiona,
niech będzie Chrystus pozdrowiony…
Bijące dzwony wzywają na modlitwę wieczorną, znaną pod nazwą Anioł Pański. Początkowo dźwięk dzwonów jest głośny, rozlega się donośnie i stopniowo słabnie w oddali jak echo („w niebiosach kędyś głos ich kona…”). Dźwięk dzwonów o wieczornej porze słyszalny jest wyraźnie, niesie się bardzo daleko.
Krajobraz
- Krajobraz zarysowany został za pomocą kilku obrazów: łąki, trzęsawiska, gaje, drogi i pola, także fale wody i cmentarz.
- Kolejnym ważnym elementem świata ukazanego w tym wierszu jest rzeka – wnosi ona nastrój delikatnego smutku i zadumy. Może symbolizować ludzki los – bo ginie gdzieś w oddali, tak jak przepada pamięć o człowieku i jego krótkim życiu.
a rzeka szemrze, płynie w mrokach,
płynie i płynie coraz dalej.…
A coś w niej wzdycha, coś zawodzi,
coś się w niej skarży, coś tak żali…
Płynie i płynie, aż gdzieś ginie,
traci się w górach i w obłokach,
i już nie wraca nigdy fala,
co taka smutna stąd odchodzi,
przepada kędyś w mórz głębinie
i już nie wraca nigdy z dala…Wszystkie wymienione elementy zatracają stopniowo swe kontury, bo zaczyna je otaczać mgła (ważny element!) i wieczorny mrok („W wieczornym mroku, we mgle szarej”). Powoli wszystko staje się jednolitą, ciemną przestrzenią. Te rozmazane kontury i nastrojowy dźwięk dzwonów sugerują, że mamy do czynienia z opisem impresjonistycznym, w którym ważną rolę odgrywają wrażenia, nastrój i światłocienie.
- Osmętnica. Co to jest?
W wieczornym mroku, we mgle szarej
idzie przez łąki i moczary,
po trzęsawiskach i rozłogach,
po zapomnianych dawno drogach,
zaduma polna, Osmętnica…
Idzie po polach, smutek sieje,
jako szron biały do księżyca…
Poeta wyjaśnia, że „osmętnica” to „zaduma polna”. Idzie ona przez pola i bagna (personifikacja – osmętnica zachowuje się jak człowiek!), rozsiewając smutek i żal niby smutna wiedźma… Za osmętnicą włóczy się jej świta – żale i tęsknoty, niespełnione marzenia i nadzieje.
Motyw takiej smutnej wędrówki przez opustoszałe, ciemne okolice często pojawiał się w poezji modernistycznej – jak choćby wędrówka smutnego szatana przez ogród w Deszczu jesiennym Leopolda Staffa. Pogłębia to nastrój dekadencki – rezygnacji, melancholii, chandry (którą modniej było nazywać splinem).
- Grób młodej dziewczynyGrób to ważny motyw poezji dekadenckiej. Osmętnica siada na tym grobie niczym blada żałobnica:
Hen, na cmentarzu ciemnym staje,
na grób dziewczyny młodej siada,
w świat się od grobu patrzy blada…
Nie znamy przyczyn śmierci dziewczyny, ale to, że umarła młodo, budzi grozę i smutek. Powinna jeszcze cieszyć się życiem.
- W ostatniej strofie tym samym polem co osmętnica kroczy równie samotna, smutna dusza ludzka. Taniec wiatru wokół samotnej duszy może kojarzyć się ze średniowiecznym tańcem śmierci (danse macabre). Na przełomie wieków egzystencja człowieka była postrzegana jako smutna, beznadziejna, pełna nieszczęść. Dusza człowieka jest samotna. Wie, że
nigdzie tu miejsca nie ma dla niej,
nie ma spoczynku ni przystani…
Idzie donikąd. Wędrująca dusza, być może, jest alegorią losu człowieka, żyjącego bez celu, osamotnionego i cierpiącego z powodu bezsensu istnienia.
Idzie samotna dusza polem,
idzie ze swoim złem i bolem,
po zbożnym łanie i po lesie,
wszędy zło swoje, swój ból niesie
Czy to wiersz dekadencki?
Tak, można tak odczytać ten utwór.
.
Człowiek końca wieku
- Człowieka końca wieku ogarniają nastroje dekadenckie, katastroficzne.
- Traci zaufanie do Boga, świata, samego siebie. Jedynym wyjściem w życiu jest ucieczka. Poszukuje więc zagubiony człowiek zapomnienia w nirwanie, szuka ukojenia w erotyzmie, sztuce i pięknie natury.
- Człowiek końca wieku zastanawia się nad rozmaitymi drogami życia – czy przybrać postawę tego, który przeklina swój los, czy może ironizować, gardzić, czy może rozpaczać, walczyć, czy oddać się rezygnacji? Tetmajer odpowiada: „Głowę zwiesił niemy”. Nie ma nadziei dla człowieka końca wieku.
Typowe dla dekadentyzmu są:
- motyw wędrówki,
- pesymistyczne nastroje, utrata wiary w sens życia,
- sceneria pejzażowa:
puste pola, zmrok, mgły, dym, woda płynąca donikąd, samotna droga, księżyc, dźwięk dzwonu, grób, świst wiatru, wędrująca dusza.
Dekadenckie nastroje komponują się z efektami impresjonistycznymi. Obrazy i kolory (mrok, szarość, bladość) łączą się z muzycznością (świadczą o tym onomatopeje: wzdycha, zawodzi, szemrze i powtarzający się refren „Na Anioł Pański biją dzwony”).
Zobacz:
Problem człowieka końca wieku w twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza.