Rzeczywistość Polski
Rzeczywistość ojczyzny, która właśnie odzyskała wolność, musiała być trudna, i literaci – choć początkowo krzyczeli entuzjastycznie o wiośnie, nie mogli w końcu przejść obojętnie obok tego tematu. Wszystko było do odbudowania, wiele do zrobienia, a efekty różne.
Literatura w takich sytuacjach reaguje w różny sposób:
- rejestruje zaistniałą rzeczywistość (obrazuje zło, niesprawiedliwość itp.);
- propaguje reformy, aktywne postawy patriotów;
- za pomocą parodii, satyry, szyderstwa krytykuje społeczeństwo lub elity rządzące.
Utwory:
- Najważniejszą powieścią tego tematu jest Przedwiośnie Stefana Żeromskiego. Tam bowiem nakreślony jest obraz Polski idealnej, z marzeń Baryki (obraz szklanych domów), tam autor zarysowuje też stosunki panujące w rzeczywistej Polsce. Nie koniec na tym – zderza ze sobą różne koncepcje: komunistyczną Lulka i realną Gajowca, natomiast główny bohater – Cezary Baryka – stoi przed koniecznością wyboru którejś z dróg, podobnie jak cały kraj. To w Przedwiośniu padło słynne zdanie o Polsce „złożonej z trzech połówek”.
- Z kolei w Generale Barczu pada inne – o „radości z odzyskanego śmietnika”.
- Innej jeszcze metafory użyła Zofia Nałkowska, opisując w Granicy dom podzielony w poprzek – to, co dla jednych jest podłogą, innym służy za sufit… I chociaż chodzi o konkretny dom, to przecież to ostry podział społeczny między klasą, do której należała Justyna, a klasą Elżbiety Bieckiej…
- Niemal groteskową farsę przedstawił Dołęga-Mostowicz (Kariera Nikodema Dyzmy), kpiąc z polskich elit – poprzez portret niezapomnianego karierowicza Dyzmy. Wszystko to zaś rozgrywać się miało w granicach świeżo odzyskanej ojczyzny.
- Podobnie jak Tuwimowski Bal w Operze, gdzie elity władzy obejrzeć można, dla odmiany, w wersji kabaretowej.
.
Człowiek – natura ludzka
Polska literatura dwudziestolecia zajmowała się nie tylko bieżącymi sprawami kraju. Oto ważny temat uniwersalny, ponadczasowy, filozoficzny: refleksja o człowieku, o naturze ludzkiej. Znamy go z prozy francuskiej Antoine’a Saint-Exupéry’ego. Pisarz wierzy w człowieka, w potęgę jego moralności. Ale polska proza na ten temat jest nie mniej interesująca. Na pewno warto dostrzec zróżnicowanie kompozycyjne.
- Refleksje o człowieku podejmują pisarze awangardowi: Witold Gombrowicz, Bruno Schulz (również Witkacy, np. w Pożegnaniu jesieni), choć każdy inaczej.
- Gombrowicz wprowadza słynną kategorię Formy – człowiek od niej uciec nie umie, wciąż odtwarza stereotypy i schematy, w których umieszczają go inni. Świat to rekwizytornia Form, my sami – przyjmujemy odpowiednie (ucznia, belfra itd.) i dzięki temu jesteśmy rozpoznawalni.
- Schulz poszukuje prawdy o człowieku w głębiach jego podświadomości, w mitach wytworzonych jeszcze w krainie dzieciństwa.
- Witkacy nazywa człowieka IP – Istnieniem Poszczególnym.
- Leśmian ostro oddziela Boga od człowieka. Definiuje istotę człowieczeństwa jako to, co „nieboskie”: kalectwo, ułomność, chorobę, śmiertelność. Istnienie nazywa heroicznym humanizmem.
- O człowieczeństwo pyta też Nałkowska, uświadamiając refleksję następującą: oto zupełnie inaczej postrzegamy siebie sami, inaczej widzą nas ludzie „z zewnątrz”. Kto ma rację? Czy istnieje obiektywna prawda o człowieku?
.
Deformacja rzeczywistości
Nurt awangardowy w literaturze dwudziestolecia opiera się właśnie na deformacji świata. Niezbędne okazały się do tego zabiegu: absurd, groteska, parodia, karykatura, oniryzm. Poeci mogą opisać świat czy swoje odczucia za pomocą metafor.
- Przyboś chce, aby wiersz składał się „z samych puent”, potrafi odwrócić perspektywę, poruszyć krajobraz tak nienaruszalny jak góry – choćby w wierszu Z Tatr.
- Futuryści głoszą hasło „słów na wolności”, przekreślenie tradycji. Nawet w poezji Leśmiana oglądamy świat „przepuszczony” przez spojrzenie poety.
- Jeśli ktoś pamięta dramat naturalistyczny, wie, że próbowano odtworzyć w teatrze prawdziwy świat. Natomiast Witkacy tworzy dramaty – zaprzeczenia naturalizmu. Jest tu i absurd, i groteska, i niemożliwe, i niespotykane. Poprzez najdziwniejsze sytuacje, osoby i wypowiedzi realizuje na scenie ideał Czystej Formy – dotarcie do sensu sztuki dzięki jej całkowitej niezgodności z życiem… Tym torem pójdzie powojenny antyteatr i sztuka Ionesco i Becketta.
- Z kolei Gombrowicz okazuje się prekursorem nouveau roman – nowej powieści, w której też gości absurd i groteska, czyli odkształcenie świata. Przykłady groteskowych scen (Ferdydurke) to pojedynek na miny, obiad u Młodziaków czy też szczekający chłopi na wsi. Gombrowicz będzie kontynuował deformowanie świata w swoich sztukach dramatycznych: na przykład w Operetce, Iwonie, księżniczce Burgunda.
- Inną deformację dał literaturze Bruno Schulz. Jego proza jest prozą poetycką, kreuje poetycki świat, prawdziwy – ale z wyobraźni twórcy. I ze snu, trochę też z baśni. Możliwe tu będą międzygwiezdne podróże, wędrówka wśród labiryntów ulic miasteczka odmienionego przez noc, strychy pełne tajemnic – a nawet krainy podświadomości.
.
Polski dworek
- Tradycyjne ujęcia to literackie portrety Nawłoci, Wilka, Boleborzy, Serbinowa. Dworek polski – najbardziej charakterystyczny element krajobrazu polskiego – jest też typową przestrzenią literatury. Przez pryzmat dworków oglądamy sztukę polską, polski obyczaj, zalety i wady świata ziemiańskiego.
- Dla Niechciców – zwłaszcza dla Bogumiła – dzierżawione majątki stanowią istotę życia i swoistą realizację patriotyzmu.
- Iwaszkiewicz dostrzega w nich symbol przemijania tego właśnie świata,
- Nałkowska – umieszcza tu źródło niesprawiedliwości społecznej.
- Żeromski przedstawia obraz towarzystwa w Nawłoci z sympatią, ale nie bezkrytycznie.
- Awangardowe ujęcie dają Witkacy i Gombrowicz.
- Mały dworek w Kozłowicach jest parodią dworku Rittnerowskiego, ale jest czymś jeszcze – przestrzenią, w której rozgrywają się rzeczy przedziwne i niesamowite – sfery realizmu i fantazji zostają zupełnie przemieszane.
- Gombrowicz natomiast odrysowuje polski dworek jako kolejny magazyn Form. Zbiór stereotypów: pan, parobek, dziedziczka, ciotunia, kuzynek, panienka. Formą jest staropolska gościnność i sposób myślenia. Formą jest romans, a nawet podejrzenie o inną orientację seksualną kolegi Józia – to nic, tylko Forma.
.
Romans
Romantyzm wielbi miłość – wielką, wszechpotężną, determinującą życie bohatera. Dwudziestolecie ścisza tonację i mówi raczej o romansie. Trudno bowiem dopatrywać się jedynej miłości w związkach Zenona Ziembiewicza – zwłaszcza w romansie z Justyną Bogutówną. Cezary Baryka i Laura Kościeniecka realizują perwersyjny schemat literackiego romansu.
- O uczuciu innej miary można mówić przy lekturze Nocy i dni, coś podobnego dzieje się zresztą w Cudzoziemce Kuncewiczowej. Barbara Niechcic żyje wspomnieniem hrabiego Toliboskiego, Róża wciąż pamięta Michała i nie może pokochać swojego męża.
- Trochę inaczej, jak zwykle, wygląda to w wersji Gombrowiczowskiej. W Ferdydurke spotkamy parodię romansu. Najpierw zainscenizowaną przez Józia pułapkę na profesora Pimkę, potem „porwanie panienki ze dwora”, które jest kolejną prezentacją Formy.
- Inni nowatorzy – Witkacy, Schulz zajmują się raczej seksualizmem człowieka, kobieta w ich utworach jest kobietą fatalną. Witkacy nie obawia się zastosować groteski, Schulz poszukiwać tajemnicy erotyzmu i wyobrażeń o nim w głębiach podświadomości.
Pablo Picasso, Kochankowie
Zestawienie utworów
Rzeczywistość Polski
- poezja Tuwima:
- Bal w Operze,
- Do prostego człowieka,
- Mieszkańcy,
- Pogrzeb prezydenta Narutowicza,
- Nałkowska, Granica,
- Żeromski, Przedwiośnie,
- Kaden-Bandrowski, Generał Barcz,
- Dołęga-Mostowicz, Kariera Nikodema Dyzmy.
Uwaga!
Satyra, karykatura, groteska, realizm – to ujęcia tematu rzeczywistości Polski, które spotkać można w literaturze polskiego międzywojnia..
Człowiek – natura ludzka
- Schulz, Sklepy cynamonowe,
- Nałkowska, Granica,
- Gombrowicz, Ferdydurke,
- Poezja Bolesław Leśmiana.
Deformacja rzeczywistości
- Witkacy, W małym dworku, Szewcy,
- Gombrowicz, Ferdydurke,
- Schulz, Sklepy cynamonowe,
- w poezji:
- futuryści
- Awangarda Krakowska
- awangarda lubelska
Polski dworek
- Nałkowska, Granica (Boleborza)
- Gombrowicz, Ferdydurke (Bolimowo)
- Iwaszkiewicz, Panny z Wilka (Wilko)
- Żeromski, Przedwiośnie (Nawłoć)
- Dąbrowska, Noce i dnie (Krępa, Serbinów)
- Witkacy, W małym dworku (Kozłowice)
Romans
- Dąbrowska, Noce i dnie
- Żeromski, Przedwiośnie
- Kuncewiczowa, Cudzoziemka
- Nałkowska, Granica, Romans Teresy Hennert
- Gombrowicz, Ferdydurke
Zobacz:
Literatura dwudziestolecia międzywojennego w poszukiwaniu prawdy o człowieku
Obrazy wsi w poezji i prozie dwudziestolecia międzywojennego
Jak scharakteryzujesz stosunek twórców dwudziestolecia międzywojennego do tradycji romantycznej?