Wojna – jako temat i inspiracja dla twórców lat powojennych

II wojna światowa była wydarzeniem historycznym tak ważnym, że zdominowała przez wiele lat powojennych pisarzy i poetów, twórców filmu i dramatu. Wiele lat po wojnie, w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, powstawały jeszcze utwory sięgające do tych wydarzeń. Zresztą – II wojna to zbyt ogólne stwierdzenie: jako zjawisko złożone w konsekwencji dała wiele tematów do przemyśleń czy refleksji.

Literaturę dotyczącą lat 1939-945 możemy sklasyfikować następująco:

• Obraz września 1939 w literaturze;
• Codzienność okupacyjna;
• Martyrologia żydowska podczas II wojny światowej;
• Obozy i łagry – owoc totalitaryzmu;
• Walki Polaków na frontach wschodnich i zachodnich;
• Portret Niemców – ocena faszyzmu;
• Powstanie warszawskie;
• Wpływ wojny na psychikę ludzką i system wartości moralnych.

Powyższe tematy były wielokrotnie podejmowane przez twórców, którzy przeżyli wojnę – czasem dopiero po upływie wielu lat, tak jak w przypadku Mirona Białoszewskiego i jego Pamiętnika z powstania warszawskiego napisanego dopiero w latach 70.

 

Periodyzacja polskiej literatury powojennej

Nie jest łatwo usystematyzować epokę nam najbliższą, bo trzeba dużej perspektywy czasowej, by móc obiektywnie oceniać i klasyfikować. Są jednak ważne daty – one decydują o profilu literatury, warto więc przyjąć dla porządku pewien podział.

 

II wojna światowa – 1939-1945

Lata wojny i okupacji trudno uznać za odrębną epokę literacką. To raczej „stan wyjątkowy” literatury, który wpłynie na jej późniejszy rozwój.

• Atmosfera nie sprzyja eksperymentom formalnym – dzieła tego okresu są raczej dokumentami, świadectwami, króluje w nich realizm.
• W literaturze powracają ideały poezji romantycznej, zaangażowanej.
• Dominujące tematy to okrucieństwo wojny, obozy koncentracyjne, kryzys człowieczeństwa i zanik wartości moralnych.
  Polska literatura czasu II wojny światowej rozwija się dwutorowo: na emigracji i w okupowanym kraju. Najważniejszymi ośrodkami emigracyjnymi są: Paryż (do upadku Francji w 1940 r.), Londyn i Nowy Jork.
• Wojenne losy polskich twórców były różne, często dramatyczne.

Poezja

Pokolenie Kolumbów – to pojęcie, które trzeba zapamiętać. Pochodzi od napisanej już po wojnie powieści Romana Bratnego pt. Kolumbowie. Rocznik 20. Określa ludzi, którzy w latach wojny wchodzili w wiek dojrzały – doświadczenie okupacji zaważyło na całym ich życiu.

Krzysztof Kamil Baczyński – tego nazwiska nie można nie znać! To największy polski poeta okresu wojny. Publikował oczywiście w prasie nielegalnej, a więc podpisywał się pseudonimem – Jan Bugaj.

• Baczyński był nie tylko romantykiem, ale i katastrofistą. Pisał głównie o bezradności jednostki wobec niszczącego biegu historii.
• Jego wiersze to manifest pokolenia Kolumbów – pokolenia straconego, któremu nie dano szansy na normalne życie (Z głową na karabinie).
• Najsłynniejsze utwory Baczyńskiego mówiące o okrucieństwie wojny i zwątpieniu młodych ludzi w sens istnienia to: Pokolenie, Rodzicom, Elegia o… [chłopcu polskim] i Z lasu.
• Ale młody poeta pisał też piękne erotyki, skierowane do ukochanej żony Basi.
• Poległ 4 VIII 1944 w powstaniu warszawskim. Miał wtedy 23 lata.

„Sztuka i Naród” – jedno z najważniejszych literackich pism konspiracyjnych, wydawane przez warszawskich studentów. Kierowali się hasłem Norwida: „Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej”, swoimi tekstami pragnęli zachęcać czytelników do czynnej walki z okupantem. Poezji wyznaczali więc cele utylitarne. „Liryka wojenna, przyznajmy, to liryka trudu” – pisali.

Tadeusz Gajcy

• Jego wiersze są pełne wizji i symboli, groza wojny przedstawiona jest w formie obrazów z pogranicza snu i jawy.
• Do jego najbardziej znanych utworów należą: Do potomnego i Wczorajszemu.
• Gajcy również poległ w powstaniu warszawskim, w wieku 22 lat.

 

Proza

W okresie wojny i okupacji dominuje poezja, jednak powstaje też kilka ciekawych dzieł prozatorskich. Różne są ich formy, dominuje jednak realizm – pisarze nie próbują eksperymentować, lecz chcą jak najwierniej oddać rzeczywistość.

Popularne stają się takie formy jak:

• pamiętnik (pisany w getcie Pamiętnik Janusza Korczaka),
• dziennik (Dzienniki czasu wojny Zofii Nałkowskiej),
• esej autobiograficzny (Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego).

Najciekawsze osiągnięcia prozy tego okresu to:

• Polska jesień Jana Józefa Szczepańskiego – obraz klęski we wrześniu 1939 r.
• Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej – szczegółowy opis życia w obozie koncentracyjnym.
• Bitwa o Monte Cassino Melchiora Wańkowicza – styl reportażowy, znakomite opisy batalistyczne.
• Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera – utrzymany w konwencji powieści popularnej, opowiada o bohaterstwie polskich lotników w bitwie o Anglię. Reportaż ten, opublikowany w Londynie w 1942 r., miał kilka konspiracyjnych wydań w kraju – powodem był żywy, barwny język oraz zawarta w utworze zachęta do ofiarnej walki.
• Noc Jerzego Andrzejewskiego – zbiór opowiadań. Najbardziej znane jest opowiadanie Wielki Tydzień mówiące o różnych postawach Polaków wobec powstania w warszawskim getcie. Andrzejewski pokazuje ludzi w sytuacji zagrożenia, poszukujących wartości, które pozwoliłyby przeciwstawić się złu.

Dramat

Dramaty powstałe podczas okupacji są mało znane. Najważniejsze z nich to:

• Aby podnieść różę… Andrzeja Trzebińskiego – styl groteskowy, nawiązujący do twórczości Witkacego.
• Homer i Orchidea Tadeusza Gajcego – dramat poetycki, metaforyczny obraz losów pokolenia Kolumbów.
• Dramaty Karola Wojtyły Hiob i Jeremiasz – katastrofa II wojny światowej widziana poprzez motywy zaczerpnięte ze Starego Testamentu.

 

Powojenny bilans

W czasie wojny wielu zginęło

• Stanisław Ignacy Witkiewicz po wkroczeniu Armii Czerwonej popełnia samobójstwo (1939).
• Józef Czechowicz ginie w jednym z pierwszych bombardowań Lublina (1939).
• W Treblince w 1942 r. hitlerowcy mordują Janusza Korczaka.
• W tym samym roku w drohobyczowskim getcie zostaje zastrzelony Bruno Schulz.
• W Katyniu (1940) NKWD zamordowało poetę Władysława Sebyłę.

Tragiczny okazał się bilans powstania warszawskiego (1944), giną w nim:

• Karol Irzykowski,
• Juliusz Kaden-Bandrowski,
• Krzysztof Kamil Baczyński,
• Tadeusz Gajcy,
• Zdzisław Stroiński.

Część pisarzy emigruje, wielu z nich nie powróci do kraju już nigdy.

• Witold Gombrowicz przebywa w Argentynie,
• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska,
• Antoni Słonimski i Maria Kuncewiczowa – w Anglii,
• Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński i Józef Wittlin – w USA.

Literaci ze wschodnich terenów kraju znajdują się pod okupacją sowiecką.

• NKWD aresztuje Władysława Broniewskiego i Aleksandra Wata. Wielu z polskich pisarzy trafia do sowieckich łagrów (Gustaw Herling-Grudziński) lub na zesłanie (Beata Obertyńska). Część z nich opuści potem Związek Radziecki z armią gen. Andersa.

Niemało twórców przeżyło wojnę w kraju:

• Jerzy Andrzejewski,
• Maria Dąbrowska,
• Zofia Nałkowska,
• Jarosław Iwaszkiewicz,
• Julian Przyboś.

Niektórzy stają się więźniami obozów koncentracyjnych:

• Tadeusz Borowski,
• Seweryna Szmaglewska.

Inni włączają się w działalność konspiracyjną:

• Czesław Miłosz,
• Tadeusz Różewicz.

 

1945-1948

Wiadomo, że 1945 to rok zakończenia wojny. Po nim nastąpiły trzy lata względnej swobody twórczej, powojennego oddechu. Oczywiście dominował w literaturze nurt wojenny, przedsta­wiający tragizm wojny, eksterminacje, mord, gra­bieże. Funkcjonował jednak też nurt rozrachun­ków inteligenckich – czyli krytyka i pożegnanie dawnych sposobów myślenia. Pojawił się nawet nurt polityczny – powieści o władzy, jak np. Mury Jerycha Tadeusza Brezy. Lecz rok 1949 przyniósł temu kres.

 

1949-1956 – okres socrealizmu

W grudniu 1948 r. zorganizowano zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich. Wbrew pozo­rom było to ważne wydarzenie w historii literatu­ry. Zjazd bowiem przyjął i narzucił pisarzom program socjalistycznego realizmu. Od roku 1949 bę­dzie obowiązywał nowy gatunek – powieść socre­alistyczna, która obrazuje iluzoryczny świat budów i fabryk, „złego” szpiega imperializmu i „dobrego” działacza partii. Pisarz ma być „inżynierem dusz”. Nie ma innej literatury. Nie dziwimy się zatem, że prawie każdy z ówczesnych „popełniał dzieła socrealistyczne” – np. Tadeusz Konwicki powieść Przy budowie, Witold Zalewski Traktory zdobędą wiosnę, itd.

 

Przełom październikowy 1956 r.

Jesteśmy w latach prawdziwego przełomu! Rok 1956 to historyczna bomba! Po nim: eksplozja talentów, najważniejsze polskie debiuty, najbardziej nowatorskie pomysły!
W Polsce odwilż to osłabienie cenzury, krytyka totalitaryzmu i większa wolność organizowania się, wypowiadania swych myśli, a także tworzenia. Przełom nastąpił w 1956 r. – trzy lata po śmierci Stalina.

Oto najważniejsze wydarzenia polityczne tego roku:

• luty: komunistyczna partia Związku Radzieckiego uznaje rządy Stalina za wypaczenie idei komunizmu i uprawianie kultu jednostki;
• czerwiec: wypadki poznańskie: strajki i manifestacje na ulicach miasta – walki robotników z policją i wojskiem;
• październik (stąd nazwa przełomu): spotkanie Komitetu Centralnego PZPR, krytyka stalinizmu. Władysław Gomułka I sekretarzem partii. Poszukiwanie „polskiej drogi do socjalizmu”.

Literackie skutki odwilży:

• Ożywienie życia literackiego: działają niezależne instytucje kulturalne: warszawski STS (Studencki Teatr Satyryków), gdański teatr Bim-Bom, krakowska Piwnica pod Baranami, Teatr na Tarczyńskiej (współtworzony przez Mirona Białoszewskiego), KIK-i (kluby inteligencji katolickiej), warszawski Klub Krzywego Koła. Najbardziej „zbuntowanym” czasopismem jest „Po prostu”

• Fala debiutów: socrealizm to już przeżytek, nadeszła wielka zmiana: można krytykować rzeczywistość i ustrój. Przykładem Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Ci, którzy dotąd musieli milczeć – jak Herbert czy Białoszewski – mogą mówić. Ci, którzy zadebiutowali kilka lat wcześniej – jak Nowak czy Szymborska – dopiero teraz stają się głośni. Rok 1956 to także seria rewelacyjnych debiutów we wszystkich dziedzinach literatury. W poezji wypływają takie nazwiska, jak: Grochowiak, Bursa, Harasymowicz, Bryll, w prozie: Hłasko i Nowakowski, w dramacie Mrożek.

• Otwarcie się na świat: odrodzenie kontaktów z literaturą emigracyjną. Niektóre utwory twórców-emigrantów, zwłaszcza Gombrowicza, zostają nareszcie wydane w kraju, budząc wielkie zainteresowanie. Również literatura Zachodu znów dociera do Polski. Nad Wisłą czyta się teraz egzystencjalistów (Sartre’a i Camusa), pisarzy amerykańskich (Hemingwaya i Faulknera) oraz twórców teatru absurdu (Becketta i Ionesco). Lektury te wpłyną na rozwój naszej literatury.

• Zwrot ku tradycji: powrót zainteresowania „wyklętymi” dotąd pisarzami przedwojennymi: Witkiewiczem i Schulzem.

Kontynuacje

Po wojnie wciąż tworzą poeci, którzy debiutowali wcześniej:

• Leopold Staff,
• Julian Tuwim,
• Kazimierz Wierzyński,
• Jarosław Iwaszkiewicz,
• Władysław Broniewski,
• Julian Przyboś.

Także w poezji pojawia się wątek socrealistyczny – znamiennym przykładem jest wiersz Władysława Broniewskiego Stalin – poemat na cześć sowieckiego przywódcy.

 

Poezja – eksplozja nowości

Na scenę wkracza pokolenie „Współczesności” (od tytułu pisma skupiającego młodych twórców). Nazwa ta jest symboliczna i dotyczy tylko okoliczności wspólnego debiutu tych poetów. W rzeczywistości często więcej ich dzieliło, niż łączyło.

 

Spóźnione debiuty – to debiuty twórców starszych wiekiem, którzy jednak wcześniej nie mogli publikować swych utworów z powodu zakazu cenzury. Ważne są tu dwa nazwiska: Zbigniew Herbert i Miron Białoszewski.

Zbigniew Herbert

• uprawia neoklasycyzm.
• Unika nowatorstwa, woli tradycyjne środki artystyczne.
• Chętnie sięga po antyczne gatunki literackie i motywy mitologiczne. Ale uwaga – za ich pomocą mówi o współczesności, tematyka jego wierszy jest jak najbardziej aktualna, dotyczy rozterek moralnych, tragizmu losów ludzkich i burzliwej historii wieku XX. To połączenie antyku i współczesności sprawia, że jego wiersze mają charakter uniwersalny i ponadczasowy.
• Herbert uważa, że kultura europejska przeżywa kryzys wartości, a lekarstwem nań ma być właśnie kultura starożytna, o której niesłusznie zapomnieliśmy.
• Najważniejsze wiersze:
  • Tren Fortynbrasa,
  • O Troi,
  • cykl Pan Cogito.

Miron Białoszewski

• to z kolei reprezentant nurtu lingwistycznego.
• Poeta eksperymentuje z językiem, przekręca słowa, tworzy neologizmy, ale też chętnie korzysta z języka ulicy.
• Jego ulubionym tematem jest kultura przedmieść i prowincji, należący do niej ludzie, ich język, obyczaje, religijność i wrażliwość.
• Białoszewski opisuje rzeczy pozornie zwyczajne i nieciekawe, dostrzegając w nich niezwykłość i metafizykę. Na przykład – bohaterem Szarych eminencji zachwytu jest… łyżka durszlakowa. Poezję tę nazywa się czasem „poezją rupieci”.
• Najważniejsze wiersze:
  • Szare eminencje zachwytu,
  • Autobiografia.

 

Wtórne debiuty – to Wisława Szymborska i Tadeusz Nowak. Oboje wydali swe pierwsze tomiki kilka lat przed odwilżą, ale naprawdę znani zaczynają być dopiero w latach 50 i 60.

Wisława Szymborska

• Wiersze Wisławy Szymborskiej są „klasyczne”, nie szokują nowatorstwem. Nikt jeszcze nie wie, że jest przyszłą noblistką.
• Poetka koncentruje się na indywidualności ludzkiej, a także na problemach przemijania i niszczącego działania historii.
• Wiersze Szymborskiej to poszukiwanie miejsca dla człowieka w świecie, w którym wszystkie zasady są względne i którym rządzi przypadek, a nasze istnienie w nim jest krótkotrwałe i niepewne:
  Nic dwa razy się nie zdarza
  i nie zdarzy. Z tej przyczyny
  zrodziliśmy się bez wprawy
  i pomrzemy bez rutyny.
  (Nic dwa razy)
• Najważniejsze wiersze:
  • Rehabilitacja,
  • W rzece Heraklita,
  • Cebula,
  • Głos w sprawie pornografii.

Tadeusz Nowak

• Tadeusz Nowak zaliczany jest do tzw. nurtu chłopskiego. Jego poezja, często korzystająca z motywów baśniowych, balladowych i religijnych, to obrazy życia wsi, refleksje na temat tradycyjnego, chłopskiego systemu wartości oraz jej znaczenia we współczesnym świecie.
• Najważniejsze wiersze:
  • Jak się przed tobą wytłumaczę,
  • Prorocy już odchodzą.

 

Debiuty najmłodszego pokolenia – najważniejsi to Stanisław Grochowiak i Andrzej Bursa.

Stanisław Grochowiak

• stworzył turpizm (od łacińskiego słowa turpe – brzydko) – kierunek, który celowo sięga po motywy brzydoty, kalectwa, choroby i śmierci.
• Turpiści łamią normy estetyczne, szokują odrażającymi opisami, używają potocznego, czasem nawet wulgarnego języka.
• Poezja to dla nich bunt przeciw fałszywym ideałom ładu, harmonii i piękna.
• Ale oprócz tego owa fascynacja brzydotą to u Grochowiaka cała filozofia, sposób na opisanie człowieka, którego życie jest kruche, przypadkowe i pełne cierpienia. Manifest jego artystycznej postawy znajdujemy w wierszu Czyści:
  Wolę brzydotę
  Jest bliżej krwiobiegu
  Słów gdy prześwietlać
  Je i udręczać
• Najważniejsze wiersze:
  • Menuet z pogrzebaczem,
  • Płonąca żyrafa,
  • Ikar.

Poezja Stanisława Grochowiaka.

Andrzej Bursa

• Opisy brzydoty, „niepoetyckie” tematy i wulgaryzmy panują również w wierszach Andrzeja Bursy. Ten buntowniczy poeta wkrótce po swojej samobójczej śmierci (1957) stał się literacką legendą.
• W jego wierszach uderza pesymizm, rozczarowanie PRL-owską rzeczywistością, fałszem życia społecznego i ośmieszanie konformizmu.
• Najważniejsze wiersze:
  • Pantofelek,
  • Sobota,
  • Fiński nóż.

 

Proza – nowatorzy

Tadeusz Konwicki

• Głośny w tym okresie staje się Tadeusz Konwicki. Choć zaczynał jako wyznawca socrealizmu i piewca PRL-u, po roku 1956 zmienił orientację. Po wcieleniu Litwy do ZSSR pisarz, podobnie jak wielu innych mieszkańców tych ziem, został praktycznie pozbawiony ojczyzny. Doświadczenie bezdomności i zagubienia w totalitarnym świecie powraca w całej jego twórczości. Jego powieści są pełne nostalgii i tęsknoty za przeszłością, rodzinną Litwę przedstawia jak raj utracony swego dzieciństwa.
  Najważniejsze utwory z tego okresu:
  • Rojsty,
  • Sennik współczesny,
  • Wniebowstąpienie.

Marek Hłasko

• Największe odkrycie epoki. Jego dramatyczna biografia (buntownicza postawa wobec życia, przymusowa emigracja, wczesna śmierć w tajemniczych okolicznościach) jeszcze za życia stała się źródłem literackiej legendy.
  Powieści Hłaski zawierają bardzo pesymistyczny obraz świata, ukazują brutalne, ale prawdziwe oblicze PRL-owskiej rzeczywistości, nędzę społeczeństwa i fałsz socjalistycznej ideologii. Jego bohaterowie to ludzie twardzi, samotni i zamknięci w sobie. Żyją w świecie, w którym wszelkie wzniosłe marzenia i uczucia, jak na przykład miłość, skazane są na klęskę. Wzorem dla pisarstwa Hłaski była twórczość Hemingwaya.

• Najważniejsze utwory:
  • Pierwszy krok w chmurach,
  • Cmentarze,
  • Ósmy dzień tygodnia,
  • Piękni dwudziestoletni.

Sławomir Mrożek

• Debiutuje po roku 1956. Choć znany przede wszystkim jako dramaturg, pisał też opowiadania. Mrożek to prześmiewca, kpi ze świata i z absurdalności komunistycznego systemu. Często stosuje parodię, groteskę i ironię. Nie ogranicza się jednak do polityki – jego utwory mają również sens bardziej uniwersalny. Spoza płaszczyka humoru przeziera przerażający i niepokojący obraz współczesnego świata.

• Najważniejsze utwory:
  • opowiadania: Słoń, Wesele w Atomicach.

 

Dramat – „wielka trójka”

• Witold Gombrowicz
  Wciąż publikuje na emigracji, ale w roku 1957 jego utwory wydane są po raz pierwszy także w Polsce. Najbardziej znane dramaty z tego okresu to Ślub i Operetka. W obu tych utworach Gombrowicz wykorzystuje kategorię absurdu i groteski.

• W kraju tworzy Tadeusz Różewicz. I on często wykorzystuje groteskę i parodię. Najważniejsza sztuka Różewicza to Kartoteka. Jej bohater nie jest określonym człowiekiem, nie ma jednego imienia, wieku, zawodu, a raczej ma ich wiele. Dziwny to bohater, nie ma bowiem żadnej stałej, charakterystycznej cechy, ciągle się zmienia, wydaje się być coraz to kimś innym. Łączy w sobie cechy i doświadczenia wielu osób, całej zbiorowości. Taki typ bohatera nazywamy everymanem.. Różewicz stosuje ten zabieg po to, by ukazać stan ducha nie pojedynczego, konkretnego człowieka, lecz całego pokolenia – pokolenia ludzi, którzy przeżyli wojnę.
  Inne sztuki Różewicza z tego okresu:
  • Grupa Laokoona,
  • Świadkowie,
  • Nasza mała stabilizacja.

• Trzecim z wielkich dramatopisarzy tego okresu jest Sławomir Mrożek. W jego przypadku trzeba na pewno zapamiętać jeden tytuł – Tango. Znów spotykamy się tu z groteską i parodią, a także z metaforą – takie były trendy epoki. Tango to historia pewnej dziwnej rodziny, w której ojciec – Stomil – jest zblazowanym, pozbawionym zasad artystą, natomiast jego syn, Artur, marzy o zaprowadzeniu mieszczańskiego ładu i porządku. W swoich sporach nie mogą dojść do porozumienia, aż w końcu rodzina zostaje sterroryzowana przez gburowatego i pozbawionego refleksji Edka. Tango to ostrzeżenie zarówno przed konformizmem, jak i przed nihilistycznym buntem, a także aluzja do tępej władzy totalitarnej.
  Inne utwory Mrożka z tego okresu:
  • Policja,
  • Śmierć porucznika.

 

Cechy literatury polskiej po roku 1956:

• Indywidualizm, uznanie niepowtarzalności ludzkiej jednostki.
• Konflikt jednostka – zbiorowość.
• Walka z konwencjami i zakłamaniem społeczeństwa.
• Człowiek widziany w perspektywie metafizycznej.

 

Rok 1968 i po…

Rok 1968 to kolejny przełom, kolejne zamieszki polityczne, zmiana rządu i kolejna fala emigracji. W literaturze do głosu dochodzi nowe pokolenie twórców, zbuntowanych przeciw władzy i systemowi.

• W roku 1967 wybucha w Polsce wielka fala antysemityzmu, który dostarcza władzy narzędzia represji. Ten, kto jest nieprawomyślny, zostaje uznany za Żyda (syjonistę) i zmuszony do emigracji. W latach 1967-1968 intelektualiści (wśród nich Sławomir Mrożek, poeta i prozaik Henryk Grynberg, publicysta i krytyk Jan Kott, filozof Leszek Kołakowski) masowo opuszczają kraj, udając się przeważnie do Izraela. Społeczeństwo dojrzewa do kolejnego buntu.

• Wybuch następuje w marcu roku 1968. Pretekstem staje się zawieszenie przez cenzurę przedstawienia Dziadów Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym, pod zarzutem antyradzieckiej wymowy. Przeciwko zakazowi protestują studenci i profesorowie, dochodzi do zamieszek i represji, aresztowani zostają przywódcy buntu – Jacek Kuroń, Karol Modzelewski i Adam Michnik, wielu pracowników uniwersyteckich traci pracę.

• Wkrótce na ulice powraca względny spokój, ale pisarze i intelektualiści długo nie mogą otrząsnąć się z szoku. Po raz kolejny muszą zająć jednoznaczną postawę – albo „za”, albo „przeciw”. Poeci młodego pokolenia nie mają żadnych wątpliwości – bezlitośnie odsłaniają fałsz PRL-owskiej rzeczywistości, oskarżają władzę i system, często działają w podziemiu.

• Również niektórzy ze starszych twórców krytykują politykę rządu i społeczną rzeczywistość. Zbigniew Herbert tworzy swe najsłynniejsze dzieło – cykl wierszy o Panu Cogito, który staje się swoistym „podręcznikiem” uczącym, jak zachować moralne wartości i ideały w pełnym fałszu i zakłamania świecie.

Nowa Fala – to grupa poetycka, która powstała na przełomie lat 60. i 70., skupiona głównie wokół redakcji czasopisma Student. Należą do niej:

• Ewa Lipska,
• Stanisław Barańczak,
• Adam Zagajewski,
• Julian Kornhauser,
• Ryszard Krynicki.

Przeżyciem pokoleniowym dla nich wszystkich są wydarzenia z marca 1968. Najbardziej znany z nich stał się Stanisław Barańczak.

• W swoich wierszach zastanawia się głównie nad istotą języka, nad tym, jak język zakłamuje rzeczywistość.

• Bardzo często odwołuje się do tzw. nowomowy (określenie zaczerpnięte z książki George’a Orwella Rok 1984), czyli języka komunistycznej propagandy, a także do stylu urzędowych dokumentów, pism i komunikatów. Zbliża się w tym do pisarzy postmodernistycznych, którzy lubowali się w „rozbieraniu na czynniki pierwsze”, „dekonstruowaniu” języka i demaskowaniu jego fałszu.

• Poezja Barańczaka to jednak nie tylko czyste eksperymentatorstwo i zabawa słowami. Refleksji nad językiem towarzyszy w wierszach Barańczaka problematyka moralna – poeta zastanawia się, jak pozostać wiernym prawdziwym wartościom w świecie opanowanym przez zakłamany język totalitaryzmu.

 

1970-1980 – dekada gierkowska – narasta „propaganda sukcesu”

Po grudniu 1970 (strajki w Gdańsku) część twórców pisała za granicą, ich dzieła ukazywały się w tzw. drugim obiegu (czyli nieoficjalnym, poza cenzurą). Było to dziesięciolecie propagandy sukcesu, które zaowocowało jednak osiągnięciami twórców polskich w literaturze, w działalności teatru, w filmie.

W prozie

• Edward Redliński w sposób oryginalny i parodystyczny podejmuje temat wiejski: Konopielka, Awans (wieś jest tu punktem wyjścia do rozważań o cywilizacji, o wyobrażeniach miejskich na temat wsi i zderzeniu postaw chłop – inteligent!).

• Miron Białoszewski pisze Pamiętnik z powstania warszawskiego. Utwór ten nie jest kolejną powieścią o powstaniu – to relacja wyrażona w specyficznym języku, pełnym dynamiki, skrótów, chwytów językowych oddających rzeczywistość tamtych czasów. Poza tym jest to powstanie opisane z punktu widzenia cywila, nie bohatera żołnierza.

 

Poezja lat siedemdziesiątych

• Spośród młodych poetów głośne są nazwiska Stanisława Barańczaka, Ewy Lipskiej, Rafała Wojaczka, Edwarda Stachury.

• Nadal piszą i wydają nowe tomy: Jarosław Iwaszkiewicz, Anna Kamieńska, Zbigniew Herbert i na emigracji Czesław Miłosz. Ukazują się także ostatnie tomiki poezji Stanisława Grochowiaka.

• 1980 r. – Czesław Miłosz otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.

Wielkim indywidualistą tej epoki jest Edward Stachura.

• To poeta włóczęga, nierozstający się ze swoją gitarą, zbuntowany, uciekający od cywilizacji, sprzeciwiający się degradacji jednostki ludzkiej i uniformizacji życia przez system totalitarny.

• Trzyma się z dala od polityki – sławi naturę, wolność i głosi, iż „wszystko jest poezją”. Z jego twórczości poetyckiej przetrwały głównie piosenki, które można usłyszeć jeszcze dziś przy młodzieżowych ogniskach.

• Stachura uprawiał również prozę – jego najbardziej znane utwory to: Siekierezada, Wszystko jest poezja i Fabula rasa.

 

Koniec wieku XX

1981-1989 – od stanu wojennego po okrągły stół

Od strajków w Stoczni Gdańskiej w 1980, przez stan wojenny, po okrągły stół, pole literatury zaznało rozkwitu i zastopowania, a potem znów rozwoju literatury.

• Ważną datą tego okresu jest rok 1980 – Nagroda Nobla dla polskiego poety Czesława Miłosza. Stan wojenny oznaczał zastój, lecz bardzo mocno funkcjonowała wówczas literatura drugiego obiegu, zdominowana przez nurt polityczny.

• Rok 1981 (stan wojenny) całą tę dynamikę uciął, a swobody wydawnicze zamroził. Wzmogło się zjawisko tzw. literatury drugiego obiegu – nielegalnych wydawnictw, kolportaż nielegalnymi drogami, dzięki którym zupełnie nieźle rozpropagowane były utwory takie jak Zniewolony umysł Miłosza, Mała apokalipsa Konwickiego czy Folwark zwierzęcy lub Rok 1984 Orwella, (także literatury dotyczącej zbrodni stalinowskich, Katynia, łagrów).

Po roku 1989

Rok 1989 stał się pewną cezurą, po której można mówić o prawdziwej współczesności – a najtrudniej zdefiniować własne czasy.

• Do ważnych wydarzeń należy kolejna Nagroda Nobla dla Polki – Wisława Szymborska otrzymała ją w roku 1996.

• Lata gospodarki rynkowej to także lata wolności twórczej i wydawniczej. Zjawiskiem tych czasów okazała się popularność literatury biograficznej i autobiograficznej, literatura dotycząca wypadków historycznych, o których dotąd nie było mowy.

• Piszą cały czas wielcy – Różewicz, Herbert, Konwicki, Mrożek. Potęgi takie jak Mrożek i Miłosz wracają z emigracji do kraju. Piszą młodzi – nawet bardzo młodzi – jak Masłowska. Wydarzeniem literatury ostatnich lat jest twórczość np. Andrzeja Stasiuka. Literatura współpracuje z filmem, a musi stawić czoła nowemu medium, jakim jest internet.

 

Zobacz:

Jaką postawę przyjmuje współczesna literatura wobec totalitaryzmu?