Tablica tematów:
- Co jest ważne w życiu? Jak odpowiedziałby na to pytanie średniowieczny filozof, asceta, rycerz, a jak François Villon?
- Rycerz walczy, kocha, umiera. Odwołując się do bohaterów, omów i skomentuj średniowieczny etos rycerski.
- Życie codzienne w wiekach średnich. Jakie obyczaje epoki poznałeś, czytając lektury średniowiecza?
- Dwa portrety Matki Boskiej w polskich zabytkach literatury.
- Wizja przemijania i śmierci wrysowana w teksty średniowieczne.
Terminy do swobodnego użycia
- Ars moriendi – sztuka umierania. Średniowiecze wytworzyło swoisty model śmierci wzorcowej. Przykład najlepszy to śmierć Rolanda – pełna symboliki, patosu, nawiązań do Biblii. Śmierć była bardzo ważnym tematem w średniowieczu.
- Asceza – umartwianie ciała, postawa świętych decydujących się na samotność, głodówkę, biczowanie, odrzucenie wartości ziemskich.
- Chansons de geste – pieśni o czynach. Tak nazywano średniowieczne poematy epickie opiewające czyny rycerzy i władców z epoki Karola Wielkiego, były średniowieczną realizacją epiki.
- Vanitas – motyw przemijania, kruchości życia ludzkiego. Biblijną Księgę Koheleta można uznać za źródło motywu.
- Danse macabre – taniec śmierci. Modny w epoce temat, nie tylko w literaturze, ale sztuce malarskiej. Polega na zobrazowaniu tańca śmierci – pląsu kostuchy, która zaprasza do siebie przedstawicieli wszystkich stanów. Tym samym zrównuje je –bez względu na wiek, bogactwo czy pochodzenie śmierć traktuje wszystkich tak samo.
- Etos rycerski – cała kultura rycerska z uwzględnieniem zasad i rycerskiego kodeksu. Rycerz musiał być prawy, prawdomówny i wierny. Dążył do świetności poprzez walkę o wiarę. Szkolił się w rzemiośle, stawał do walki i wielbił damę swego serca.
- Hagiografia – żywotopisarstwo o świętych. Modne w epoce opowieści o życiu, czynach i cudach świętych. Proponowały ideał ascety. W duchu filozofii św. Augustyna ukazywały odrzucenie pokus świata, cierpienia, męczeńską śmierć bohaterów. Najlepszy przykład – Legenda o świętym Aleksym.
- Pareneza biesiadna – wzory postępowania i dobrego wychowania obowiązujące podczas uczty. Pareneza to pouczenie. Tak jak funkcjonowały w epoce wzorce osobowe (idealny władca, rycerz, święty), tak samo dostarczano kodeksów postępowania w różnych dziedzinach – także zachowania przy stole.
- Romantyka świętości – tak badacz Huizinga nazwał zamiłowanie ludzi średniowiecza do ascezy. Postrzegano w ten sposób życie i wyjaśniano zagadkę śmierci. Hagiografia stała się źródłem etyki i modelem życia.
Trójka ważnych bohaterów
Roland
Moja dewiza – Honor ponad wszystko!
- Kto to?
Reprezentant rycerstwa. Wzorowy rycerz. Znak rozpoznawczy: zbroja, miecz, rumak. Cechy: odwaga, pobożność, męstwo, prawdomówność, wierność Bogu i królowi, honor, mistrzostwo w walce, wierność w przyjaźni i miłości, wierność danemu słowu.
- Kilka faktów z życia
Rycerz króla Karola Wielkiego. Dowodził oddziałem w walce z Saracenami w Pirenejach, w wyprawie w 778 r. Zaatakowany w przełęczy na skutek zdrady nie miał szans. Zginął – honor nie pozwolił mu zadąć w róg, by wezwać pomoc. Pozostawił narzeczoną Odę, która na wieść o śmierci Rolanda padła trupem. Król Karol pomścił swego wiernego lennika – rozgromił Saracenów.
- Ważne
Scena śmierci! Przykład ars moriendi! Jak on umierał, ten Roland! Godnie jak rycerz, w pełni cierpienia jak Chrystus, jak wasal Boga, syn swojej ojczyzny – słodkiej Francji…
- Nie tylko Roland!
Inni rycerze i ważni władcy: król Karol Wielki, król Artur, polscy królowie z kronik: Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty. Wizerunki władców stanowią wzory rycerskie, do zestawu ich cech dochodzą: miłosierdzie, rozwaga, rozum, odpowiedzialność za ludzi i kraj, gospodarność.
Tristan, Lancelot – rycerze Okrągłego Stołu, ich misją jest znalezienie św. Graala… W ich dziejach niebagatelną rolę odegra miłość.
Św. Aleksy
Moja dewiza – Chcę poznać Boga. I nic więcej.
- Kto to?
Śmiało można hasło św. Augustyna włożyć w usta Aleksego. To wzór ascety – świętego. Cel życia – oddać się kontemplacji i modlitwie, szukać bliskości Boga, odrzucić ziemski świat. Cechy: pobożność, skromność, ubóstwo, męczeństwo, oddawanie się medytacji, pogarda dla dóbr doczesnych.
- Kilka faktów z życia
Syn zamożnego Rzymianina, długo wyczekiwany. W dniu ślubu żegna żonę, rodzinę i wyrusza na tułaczkę. Rozdaje majątek, oddaje się modlitwie. Jego umartwienia były tak ciężkie, że Matka Boska nakazuje wpuścić go do kościoła. Leży szesnaście lat pod schodami rodzinnego domu, znosi upokorzenia i modli się. Gdy umiera, trzyma w ręku list objaśniający wszystko, ale wyjąć go może tylko żona. Po śmierci czyni cuda – ma moc uzdrowicielską.
- Nie tylko św. Aleksy!
Asceci, męczennicy to m.in.: św. Szymon Słupnik, św. Dorota, św. Kinga, św. Sebastian, św. Jerzy… Męczenników, którzy głodzili się, umartwiali ciało, decydowali się na pustelnicze życie, jest cały szereg. Model ich życia to romantyka świętości, cel – oddać się Bogu, przez odrzucenie życia doczesnego odnaleźć życie wieczne.
Inny model – św. Franciszek z Asyżu. Odrzuca umartwianie ciała, nakazuje miłość, zachwyt nad światem, poczucie braterstwa z wszelkim stworzeniem Bożym i ubóstwo.
Tristan
Moja dewiza – Kocham. Niech więc nadejdzie śmierć.
- Kto to?
Rycerz – poddany króla Marka (bohater literacki z kręgu literatury arturiańskiej). Prawy rycerz, któremu przyjdzie złamać rycerskie zasady – w imię miłości tak wielkiej, że zdolnej pokonać śmierć… Stał się symbolem nieszczęśliwego kochanka, Tristan znaczy – smutny.
- Kilka faktów z życia
Król Marek wysyła go po narzeczoną – piękną Izoldę. Na statku młodzi przez pomyłkę piją napój miłosny przeznaczony dla króla i Izoldy. Ogarnia ich uczucie silniejsze od jakichkolwiek zasad. Gdy służąca Brangien krzyczy: Tristanie, wypiłeś swoją miłość i śmierć – rycerz całuje Izoldę i mówi: Niech więc nadejdzie śmierć… Kochankowie próbują się rozstać, dotrzymać słowa danego Markowi, lecz nie potrafią żyć bez siebie. Najpierw umiera Tristan, nie doczekawszy się spieszącej do niego ukochanej, później Izolda na widok martwego kochanka; ich groby łączy głóg.
- Nie tylko Tristan!
Średniowiecze lubiło romanse, trubadurzy opiewali historie miłosne, damy wzruszały się dziejami kochanków. Inna słynna para to Ginewra i Lancelot – żona króla Artura i jego rycerz. Miłość rycerza do królowej stanęła mu na drodze do odnalezienia św. Graala. Inna para – Abélard i Heloiza. On był guwernerem, ona córką możnego rodu. Abelard zapłacił za tę miłość wysoką cenę – wuj Heloizy kazał go wykastrować. Oboje znaleźli się w klasztorach i pisali do siebie czułe listy…
Fiszka – lekturki:
Pieśń o Rolandzie
Utwór anonimowy, należy do karolińskiego cyklu epiki rycerskiej
Gatunek: chansons de geste (pieśni o czynach), są średniowieczną realizacją eposu
Wiek: XI
Temat: wyprawa rycerzy króla Karola przeciw Saracenom. Bitwa w Pirenejach. Postawa i śmierć rycerza Rolanda.
Wielki testament
Autor: François Villon
Wiek: XV, Paryż
Gatunek: testament poetycki, zbudowany z ballad i rond
Temat: motyw vanitas (przemijanie), wartości w życiu
Słynny cytat: „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!”
Boska komedia
Autor: Dante Alighieri
Wiek: XIV, Włochy
Gatunek: poemat pisany tercynami
Temat: podróż Dantego przez piekło, czyściec, niebo. Wartości, przesłanie etyczne, wizja zaświatów, miłość jako najwyższa siła
Słynny cytat: „Porzućcie nadzieję, którzy tu wchodzicie” (napis na bramie piekielnej) i „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy” – ostatnie zdanie utworu. Miłość to siła kosmiczna, w niej tkwi potęga Boga.
Dzieje Tristana i Izoldy
Autor: anonimowy
Wiek: XII
Gatunek: romans rycerski
Temat: miłość dwojga kochanków, zakazana, niezgodna z etyką rycerską, ale silniejsza od zasad i śmierci
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Autor: anonimowy
Wiek: rękopis polski z końca XV
Gatunek: dialog
Temat: motyw danse macabre. Śmierć przybywa do uczonego Polikarpa i ukazuje mu swą potęgę.
Legenda o św. Aleksym
Autor: anonimowy
Wiek: XV – polska wersja
Gatunek: żywot świętego (hagiografia)
Temat: dzieje Aleksego, syna bogatego rodu, który porzucił dom, żył w ascezie i został świętym.
Lament świętokrzyski
Autor: anonimowy
Wiek: XV, zabytek polskiej literatury
Gatunek: lament – wiersz średniowieczny
Temat: Matka Boska opłakuje Syna. Wyraża swój ból, zwracając się do innych matek. Ukazuje oblicze cierpiącej kobiety – matki, bardziej ludzkie niż boskie.
Bogurodzica
Autor: anonimowy
Wiek: XIII, zabytek polskiej literatury
Gatunek: hymn (pierwszy hymn polski), wiersz średniowieczny
Temat: modlitwa do Bogurodzicy o wstawiennictwo u Jezusa, z prośbą o pobożny żywot, łaskę i zbawienie. Ważny motyw deesis.
Wiersz o chlebowym stole
Autor: Wacław Słota
Inny tytuł: O zachowaniu się przy stole
Gatunek: wiersz średniowieczny, pareneza biesiadna
Temat: wykaz nakazów i zakazów dotyczących prawidłowego zachowania się przy posiłku. Przy okazji znakomity obrazek obyczajowy epoki. Zawiera średniowieczny kult kobiety.
Kwiatki św. Franciszka z Asyżu
Autor: anonimowy, polski przekład: Leopold Staff
Wiek: XIV
Gatunek: opowieści w większości prozą
Temat: czyny św. Franciszka, nie tylko pokazują wydarzenia w rodzaju pokonania srogiego wilka w Gubbio, ale i jego idee wszechogarniającej miłości do świata.
Zobacz: