Powtórka – według zagadnień
O młodości polemicznie
Inaczej mówiąc: porządkujemy różne literackie ujęcia młodości – raz pełne zachwytu, raz krytyczne, innym razem ironiczne. Na szczęście polemiczna wartość tego zagadnienia w literaturze nie sprowadza się do ocen. Decydując się na taki temat, można, wykorzystać:
1. Słynne spory pokoleniowe w historii literatury
Zawsze to młodzi występują przeciw starym schematom i utartym konwencjom: w życiu i w literaturze. Tak było w sporze:
- romantyków z klasykami (początek XIX wieku),
- pozytywistów (młodych) z późnymi romantykami (starymi),
- modernistów z mieszczaństwem,
- młodych poetów dwudziestolecia międzywojennego z tradycją romantyczną, tak samo zresztą jak z mitem mieszczucha i konwenansem konserwatywnego społeczeństwa (Tuwim).
W świetle tych sporów młodość wypada dość pozytywnie – bowiem niesie postęp myśli, staje się sprawczynią nowości, autorką arcydzieł, jest wrogiem zastoju.
Przypisać jej można bunt, ale też destrukcję, lekceważenie dla osiągnięć starszego pokolenia, pewien egoizm i skłonność do przesady oraz przechwalania się.
Młoda, nowa idea z reguły wygrywa, po czym powoli staje się tradycją, przeciw której występuje następne pokolenie młodych. Warto pamiętać, że ów dziejowy mechanizm w sobie tylko właściwy parodystyczny sposób zaprezentował i „odwrócił” Sławomir Mrożek w dramacie pt. Tango.
2. Różne wizje młodości
To znaczy różne jej ujęcia, oceny, ale też i różne modele – literackie realizacje młodości, które możemy oceniać, porównywać, wartościować albo po prostu zaprezentować.
- Mit ikaryjski – to mit odpowiedzialny za ukształtowanie wyobrażenia o młodości pełnej marzeń, ryzykanckiej, nieposłusznej wobec ojców, goniącej za przygodą, za nieznanym. Po prostu: taki był Ikar. Mądry czy nie – z tym swoim młodzieńczym lotem ku słońcu – o tym można dyskutować.
- Młody, gniewny, wymowny – ale mało skuteczny. To jeszcze inny model młodości, a jego literackim wcieleniem po wsze czasy jest Szekspirowski Hamlet. Nie zdążył się zestarzeć, więc nie wiemy, czy wiek zmieniłby jego postawę życiową, z pewnością jednak bywa taka młodość: wahająca się pomiędzy słowem a czynem, pragnąca zemsty, gadatliwa i… bezradna.
- Adam Mickiewicz – Oda do młodości
Utwór krótki, ale musimy go wyróżnić. Jest to właściwie apoteoza młodości.
Nic dziwnego. Romantyzm wyniósł młodość na szczyt wyznawanej przez poetów hierarchii wartości.
Oda jest poetycką wykładnią tego poglądu. Starość jest bez serc, bez ducha, młodość – podaje skrzydła do lotu nad światem i dodaje sił do ruszenia starej bryły – Ziemi – z posad. „Orla twych lotów potęga” – zachwyca się młody oczywiście Mickiewicz: „jako piorun twoje ramię”. Bądźmy złośliwi i przypomnijmy, że jako dojrzalszy już człowiek, wieszcz opłakał ją w przesławnym liryku Polały się łzy…: „na moją młodość górną i durną”.
- Adam Asnyk – Do młodych i Daremne żale
Sławne wiersze-manifesty Asnyka nie nastręczają trudności interpretacyjnych, ale przydają się bardzo jako wyważona ocena młodości. Asnyk potrafi pogodzić aktywne poszukiwanie nowego z szacunkiem dla osiągnięć starego pokolenia. Szukajcie nowych dróg, ale nie depczcie przeszłości ołtarzy – mówi ten poeta, którego zawsze fascynowała opozycja przeszłość – przyszłość, stare – nowe.
- Werterowska młodość (i często romantyczna) – to schemat, który eksponuje miłość. W ogóle: uczuciowość, wrażliwość wieku młodzieńczego, podatność na zauroczenia. Przy omawianiu postawy Wertera ujawniają się też następujące cechy młodości: bunt przeciw konwenansom obyczajowym, pewna ekstrawagancja w zachowaniu i stroju, impulsywność w działaniu i gwałtowność uczuć. Podobni byli Giaur, Eugeniusz Oniegin czy nasz rodzimy Gustaw-Konrad. Wymienione wyżej przymioty nadal cechują młodość. Ale to też rzecz do dyskusji.
- Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego także zawiera pewną wizję młodości. Portret to ponury: zamiast studenckiej, radosnej lekkomyślności, mamy młodość nabrzmiałą problemami, ciężką, napiętnowaną zbrodnią. A przecież Raskolnikow to też student – tak jak studenci z Lalki Bolesława Prusa. Wyjątkowo zgrzytliwe zestawienie, prawda? Raskolnikow czuje się wyobcowany, niedoceniony, uważa, iż jest jednostką wyższą (wszystko to bywają pomysły młodości) – i zabija. Czyżby odwaga i szaleństwo młodych mogły prowadzić aż do zbrodni?
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest lekturą bardzo ważną w rozważaniach o młodości. Józio – choć trzydziestoletni, siłą czarodziejskiej prozy cofnięty do ławy szkolnej – prezentuje typ bohatera dojrzewającego, wkraczającego w dorosły świat. Z jednej strony czyhają ideały (m.in. romantyczne), z drugiej czeluść „niegrzeczności” (drugie, szpetne oblicze młodości to przecież wagary, brzydkie słowa i palenie papierosów). Gombrowicz oczywiście się z tego naśmiewa, tak samo jak z całego systemu edukacyjnego, nowoczesności i czerstwej, szlacheckiej tradycji. Niestety, wśród wielu Form ośmieszył też Formę młodości, bo występuje tu nie uskrzydlona orlimi skrzydłami, lecz… bezradna jak Józio. Przykazanie Asnyka, „szukajcie prawdy jasnego płomienia, szukajcie nowych, nieodkrytych dróg”, przybiera w wersji Gombrowiczowskiej wyjątkowo humorystyczną postać, bo Józio szuka, lecz jego szukanie skazane jest z góry na niepowodzenie.
- Młodość zwariowana. Zbuntowana, ale na wesoło. Pełna entuzjazmu, beztroski i lekkości ducha. Radosna i niepokorna, prowokująca. Jest taka. Dowodem młodzieńcza twórczość skamandrytów i futurystów w dwudziestoleciu międzywojennym. Jakby młodzi poeci wyrwali się ze szponów szacownej bogoojczyźnianej tradycji i chcieli zamanifestować wiosenną, rozpierającą energię. „Idę młody, genialny, niosę but w butonierce” – puszy się i prowokuje młody Jasieński. I taka właśnie też młodość jest – i to w niej chyba najszybciej przemija.
- Młodzieńcza ucieczka z domu. A co za tym idzie: poszukiwanie przygody, wędrówka, poznawanie świata. To motyw z Twaina (Tomek Sawyer i Huck Finn), to też główna oś powieści Salingera Buszujący w zbożu.
- Młodość bohaterska – to temat rzeka. Od Konrada Wallenroda przez powstańców XIX wieku i powstańców Warszawy 1944, czyli Kolumbów – mnóstwo znamy młodych bohaterów, którzy decydują się na walkę i śmierć, porzucają dom, miłość i nadzieję na przyszłość.
Pisarze różnie podejmują temat młodości
- W ujęciach tradycyjnych, w prozie, dramacie lub poezji temat młodości pojawia się przy okazji biografii postaci, oglądamy różne drogi dojrzewania, różne szkoły i systemy edukacyjne. Bywa, że mamy do czynienia z personifikacją pojęcia – tak jest w Odzie do młodości, tu też temat ma rangę pierwszoplanową. W prozie jednak młodość jest nieodłącznie związana z bohaterami.
- W wersji Gombrowiczowskiej (Ferdydurke) zagadnienie otrzymuje awangardową formę.
Tak jak inne ważne kwestie zostaje poddane parodii, ujęte groteskowo, jest obrazowane za pomocą absurdu. Bohaterem poszukującym, dojrzewającym jest wprawdzie Józio, ale warto też zwrócić uwagę na jego kolegów – a także na rodzinę mieszczańską, u której ma mieszkać, czyli – nomen omen – rodzinę państwa Młodziaków.
- W ujęciu Brunona Schulza, w Sklepach cynamonowych, bohater cofa się w czasy swojego dzieciństwa. Stałe elementy towarzyszące młodości i dojrzewaniu to: mit ojca, szkoły, dyrektora, erotyzmu. Wszystko jednak odbywa się w onirycznej mgle, czyli – Schulz stosuje z powodzeniem poetykę snu, jego alogiczność, wynaturzenie rzeczywistości.
- W Granicy Zofii Nałkowskiej z kolei kluczem kompozycyjnym jest retrospekcja, chwyt cofnięcia w przeszłość dla dokładnego przeanalizowania wypadków, których finał znamy doskonale, bo został przedstawiony na początku powieści.
- Ujęcie retrospektywne, a zarazem oniryczne stosuje w Senniku współczesnym Tadeusz Konwicki. Tu jednak wkracza w nasze rozmyślania wspomniany już problem „dojrzewania w czasie pożogi”.
Młodość wobec wstrząsów dziejowych
Bohaterowie wojen i literatury dotyczącej wielkich wydarzeń bardzo często są młodzi. Jest ich wielu. Autorzy nie analizują tu właściwie przymiotów młodości. Pokazują:
- młodość bohaterską (pochwała czynu, ukazanie trudności wyborów),
- wpływ wojny, rewolucji na psychikę młodego człowieka,
- tragedię pokoleniową – gdy rzecz dotyczy całego pokolenia.
Jeśli wpływ wojny na psychikę młodego człowieka będzie tematem pracy lub jej fragmentu, warto napisać o:
- żołnierzach I wojny światowej, przedstawionych w powieści Remarque’a Na zachodzie bez zmian. Nie tylko główny bohater – cała klasa młodych chłopców została poddana próbie wojny. Efekt: całkowite przewartościowanie dotychczasowych wartości, zanik uczuć i wrażliwości na ból, wstyd, cierpienie. Doświadczenie wojenne ma moc „kondensacji czasu” – ci, co przeżyli mają wiek staruszków, doznali życia i śmierci w takiej dawce, że nigdy już młodzi nie będą. Właściwie odebrano im młodość. Będzie to powtarzalnym motywem przy okazji wszystkich wojen, rewolucji i podobnych dziejowych zawieruch.
- Zacytuj Appolinaire’a:
„nasiąkłeś życiem tych, którzy umarli obok ciebie”
Młody żołnierz
- Zacytuj Baczyńskiego:
„Tak się dorasta do trumny
jakeśmy w czasie dorośli.”
Pokolenie
- Napisz o Cezarym Baryce z Przedwiośnia. Jego postawa w czas rewolucji jest dość charakterystyczna dla młodych ludzi: fascynacja nową ideą, bunt wobec poglądów matki, wstrząs na widok tragedii ludzkiej, rozczarowanie ideą rewolucji. Być może taki przebieg doświadczeń spowodował późniejsze rozterki Cezarego.
- Nie pomiń losu Tyrteuszy powstania warszawskiego. Poezja Kolumbów, Pamiętnik z powstania warszawskiego Białoszewskiego i Kolumbowie rocznik 20 Bratnego (ponadto filmy) dostarczają potrzebnego materiału. Sami Kolumbowie dostrzegli tragedię swoich czasów zwanych apokalipsą spełnioną – żyli przyspieszonym życiem, inaczej kochali, walczyli, osiągali mądrość i doświadczenia starców w wieku lat 20 i ginęli.
- Wspomnij o Malowanym ptaku Jerzego Kosińskiego. Choć bohaterem jest dziecko, to przecież książka jest jedynym w swoim rodzaju zapisem oddziaływania koszmarnego i skondensowanego okrucieństwa na młody umysł. Wprawdzie akcja toczy się podczas II wojny światowej, ale ma wymiar uniwersalny, jest metaforą zła i okrucieństwa ludzi wszystkich czasów. Znamienny epizod z końca powieści, w którym odnaleziony chłopiec nie chce zaakceptować dobra – czyli swoich rodziców, a zdeprawowane sieroty z przytułku potrafią zgwałcić wychowawczynię – obrazują skalę psychicznych zniszczeń dokonanych przez wojnę.
- Przytocz dzieje postaci z Początku Andrzeja Szczypiorskiego. To – między innymi także powieść o dojrzewaniu Pawełka Kryńskiego i Henryka Fichtelbauma, i Marysi Wiewióry – i innych jeszcze osób. Ich losy kształtują się różnie, ale wszystkie rzeźbią anormalne, wojenne warunki. Prawdopodobnie w czasie pokoju wszystko potoczyłoby się inaczej, ale też założenia „co by było, gdyby…” nie mają większego sensu.
Wniosek ogólny:
Warunki wojennych czy rewolucyjnych czasów drastycznie wpływają na psychikę ludzi – a młodych szczególnie. Zmieniają system wartości, zobojętniają wobec zła i cierpienia innych, „przyspieszają” dorastanie i w efekcie niweczą młodość. Są też godziną próby i wymagają opowiedzenia się po którejś ze stron, wyboru postawy: walki lub też postawy biernej. Młodości najwyraźniej przypisane jest bohaterstwo, nie dezercja. Cóż sądzą o tym młodzi lat dziewięćdziesiątych?
Najważniejsze utwory
- Mitologia mit ikaryjski
- Jan Kochanowski – Do gór i lasów, Na młodość;
- William Szekspir – Hamlet;
- Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki;
- Johann Wolfgang Goethe – Cierpienia młodego Wertera;
- Adam Mickiewicz – Oda do młodości;
- Adam Asnyk – Do młodych;
- Jerome David Salinger – Buszujący w zbożu;
- Günter Grass – Blaszany bębenek;
- Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Siłaczka, Doktor Piotr, Przedwiośnie;
- Witold Gombrowicz – Ferdydurke.
Poezja skamandrytów i futurystów dwudziestolecia międzywojennego: Poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego – Pokolenie, Do potomnego;
- Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec;
- Roman Bratny – Kolumbowie. Rocznik 20;
- Sławomir Mrożek – Tango;
- Tadeusz Różewicz – Kartoteka;
- Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego;
- Andrzej Szczypiorski – Początek;
- Jerzy Andrzejewski – Popiół i diament.
Zapamiętaj!
Spory pokoleniowe można wykorzystać także do tematu: polemiki, dyskusje, spory w literaturze!
Terminy przydatne
- Pokolenie X – tytuł książki Douglasa Couplanda i określenie socjologiczne, oznacza pokolenie urodzone pod koniec lat 60. i na początku 70. XX wieku, wyzute z ideałów kapitalistycznego społeczeństwa, niezdolne do buntu dzieci-kwiatów.
- Dzieci-kwiaty – młodzież lat 60., buntująca się przeciw kapitalistycznemu społeczeństwu, wojnie w Wietnamie, przemocy i sztywnym zasadom moralnym, pruderii obyczajowej.
- Młodość chmurna i durna – sformułowanie zaczerpnięte z wiersza Adama Mickiewicza Polały się łzy, oznacza naiwność, bunty i szaleństwa młodości.
- Kraj lat dziecinnych – określenie zaczerpnięte z Pana Tadeusza, oznacza wyidealizowaną, sielankową, niemalże baśniową, mityczną krainę dzieciństwa, do której wraca się po pociechę i ukojenie.
Pokolenia
Kilka pokoleń młodych ludzi stanęło wobec szczególnie trudnych wyborów moralnych. Ich młodość określiła historia. Literatura zapisała ich postawy i dylematy.
Na pewno można przywołać:
- pokolenie romantyków, powstańców, Tyrteuszy XIX wieku (obraz młodzieży znajdziemy np. w Dziadach części III Adama Mickiewicza;
- pokolenie młodych pozytywistów (ich program najlepiej oddaje publicystyka i nowelistyka
II połowy XIX w.);
- pokolenie dekadentów – oryginalna wersja młodości opanowanej przez splin, bierność, niechęć do życia i poczucie schyłkowości istnienia; źródło: choćby poezja Baudelaire’a, Tetmajera, Kasprowicza;
- pokolenie Tyrteuszy apokalipsy spełnionej, czyli powstańców XX wieku, bohaterów powstania warszawskiego, zwanych Kolumbami;
- pokolenie „zarażonych wojną” – młodzieży, której młodość przypadła na czasy powojenne; obraz taki zawiera powieść Jerzego Andrzejewskiego pt. Popiół i diament;
- „pryszczatych” – czyli zdeklarowanych aktywistów nowego ustroju, działaczy lat powojennych (powieść socrealistyczna, filmy, np. Dom itp.).
Materiał literacki do motywu MŁODOŚĆ
Różne schematy dojrzewania
- Mit o Ikarze i Dedalu
- Hamlet
- Cierpienia młodego Wertera
- Konrad Wallenrod
- Dziady
- Śluby panieńskie
- Zbrodnia i kara
- Przygody Tomka Sawyera
- Buszujący w zbożu
- Kompleks Portnoya
- Blaszany bębenek
- Ferdydurke
- Sklepy cynamonowe
- Dolina Issy
- Sennik współczesny
- Tango
Pouczenia i obrazy „edukacyjne”
- Żywot człowieka poczciwego
- Nowa Heloiza
- Emil
- Śluby panieńskie
- Dawid Copperfield
- Dziwne losy Jane Eyre
- Ferdydurke
Młodość w obliczu wojny i rewolucji
- Na zachodzie bez zmian
- Kolumbowie rocznik 20
- Kamienie na szaniec
- Kartoteka
- Pamiętnik z powstania warszawskiego
- Malowany ptak
- Początek
- Popiół i diament
Młodość w obliczu wojny i rewolucji
- Konrad Wallenrod
- Ojciec Goriot
- Czerwone i czarne
- Lord Jim
- Dzika kaczka
- Ludzie bezdomni
- Siłaczka
- Doktor Piotr
- Przedwiośnie
- Granica
Poetyckie wizje młodości
- Do gór i lasów Kochanowskiego
- Oda do młodości, Pieśń filaretów Mickiewicza
- Życie, Do krytyków Tuwima
- But w butonierce Jasieńskiego
- Ocalony Różewicza
- Do młodych Asnyka
Zobacz: