Matka Boska
Ukazywano Ją jako triumfującą królową niebios lub jako kobietę cierpiącą pod krzyżem (motyw Matki Boskiej Bolesnej, Stabat Mater czy Matki Boskiej ze zwłokami Syna – różne wersje piety). To dwa kontrastowe, najważniejsze portrety Matki Boskiej w kulturze.
Ten kontrast łatwo wskazać już w polskich tekstach średniowiecznych. Najstarsza polska pieśń, Bogurodzica, ukazuje Maryję jako pośredniczkę między ludźmi a Bogiem. Z kolei w Żalach Matki Boskiej pod krzyżem (Lamencie świętokrzyskim) widzimy zupełnie inny portret Maryi – pogrążonej w bólu, patrzącej na śmierć swego dziecka, jednoczącej się z innymi cierpiącymi matkami.
Dlaczego, po co?
Portret Maryi – Królowej jest wyrazem kultu religijnego, uznania Jej za istotę boską. Cierpiąca matka ujawnia ludzkie oblicze Królowej Niebios, pozwala odbiorcom na utożsamienie się z Matką Boską, daje poczucie bliskości. Literaturę polską – zwłaszcza romantyczną – cechuje silny kult Matki Boskiej.
Matka Polka
Matką Polką w modelowym wydaniu jest bohaterka wiersza Adama Mickiewicza Do Matki Polki. Akceptuje misję patriotyczną, wychowuje syna do walki, niejako na stracenie. Kształci w nim takie cechy, jak męstwo i heroizm. Tak samo – wedle analogii snutej w tym wierszu – Maryja przygotowywała Chrystusa do śmierci na krzyżu.
Uwaga!
Ważne wcielenie matki męczennika, buntującej się przeciw cierpieniu i śmierci syna, to pani Rollison, bohaterka III części Dziadów Adama Mickiewicza. Niewidoma, zrozpaczona kobieta usiłuje za wszelką cenę ratować syna męczonego w więzieniu, w tej sprawie trafia do pozbawionego skrupułów Nowosilcowa. Zostanie oszukana.
Dlaczego, po co?
Obraz cierpiącej lub heroicznej matki w dobie niewoli dopełnia obrazu cierpiącego narodu, czyni go jeszcze bardziej tragicznym.
Matka szalona
Żona z dramatu Zygmunta Krasińskiego Nie-Boska komedia jest przykładem takiej właśnie kobiety. Opuszczona przez Męża – poetę marzy o odzyskaniu jego uczucia; wierzy, że gdy sama stanie się poetką, ukochany do niej powróci. Dziecko także przeklina, aby stało się poetą. Ale sama oszaleje. Umrze w domu dla obłąkanych podczas odwiedzin Męża.
Dlaczego, po co?
Aby pokazać siłę poezji, która może być przekleństwem i błogosławieństwem.
Uwiedziona dziewczyna
- Uboga dziewczyna, bohaterka ballady Adama Mickiewicza Rybka, uwiedziona przez pana, rodzi dziecko i popełnia samobójstwo, po śmierci jednak nadal przychodzi karmić niemowlę.
- Sługa Hanka z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej uwiedziona przez syna kamieniczniczki, Zbyszka Dulskiego, zachodzi w ciążę, zobowiązana do milczenia finansową rekompensatą.
- Uwiedziona przez panicza córka kucharki, Justyna Bogutówna, bohaterka Granicy Zofii Nałkowskiej, zachodzi w ciążę i ją przerywa.
Dlaczego, po co?
Matka nieślubnego dziecka jest elementem literackiej dyskusji o moralności, krzywdzie ludu, także obrazem obyczajowości.
Matka despotka
- Dominikowa z Chłopów Władysława Reymonta, matka Jagny, kłóci się z rodziną, a córce usiłuje ułożyć życiowy scenariusz tak, by została najbogatszą i najbardziej szanowaną gospodynią we wsi. Narzuca jej swój model szczęścia. Bezskutecznie. Wydanie Jagny dla pieniędzy za znacznie starszego od niej gospodarza – Borynę czyni Jagusię żoną zdradzającą męża, obiektem plotek i nienawiści całej wsi. Rzecz kończy się tragicznie, Jagna zostaje w brutalny sposób wykluczona z chłopskiej gromady, wywieziona ze wsi na kupie gnoju. Despotyczna, silna, chciwa sławy i pieniędzy matka nie jest w stanie jej pomóc, choć sama była nieświadomą współautorką nieszczęścia.
- Aniela Dulska z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej to inny typ despotki. Skąpa mieszczanka owija sobie wokół palca męża Felicjana, krzykiem wprowadza żelazną dyscyplinę w życie małoletnich córek Meli i Hesi, a syna Zbyszka podstępem przytrzymuje w domu, wychodząc z założenia, że lepiej, by romansował w domu ze sługą, niż prowadził nocne życie kawiarnianego lumpa, uwodziciela i karciarza.
- Z kolei Róża z Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej, dla odmiany nadwrażliwa artystka, nie prymitywna mieszczka, terroryzuje syna, męża i córkę. Mężowi okazuje jawną niechęć, synowi wtrąca się w życie rodzinne, a córkę usiłuje zmusić do robienia kariery muzycznej, o której sama dla siebie marzyła. Jest matką chimeryczną i nieznośną, niezadowoloną ze swojego życia, ale też własne nieszczęścia próbującą rekompensować sobie kosztem bliskich.
Dlaczego, po co?
Motyw matki despotki zwraca uwagę na jeszcze jeden aspekt tematu macierzyństwa – mianowicie władzy rodzicielskiej i wpływu matki na życie dziecka.
Matka chimeryczna
- Emilia Korczyńska – bohaterka Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej to przykład kobiety egzaltowanej, zgorzkniałej, nieszczęśliwej w małżeństwie, uciekającej w świat ułudy: literackich romansów i wyimaginowanych chorób. Hipochondryczka, niechętna przeciągom, nie jest w stanie zajmować się należycie domem i nie jest zdolna do jakiejkolwiek pracy. Troskę o dwójkę dzieci ogranicza do walki o ich pozycję społeczną, nie chce np., by spędzały czas w towarzystwie ludzi z zaścianka.
- Barbara Niechcicowa, bohaterka Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, nadwrażliwa i skrzywdzona przez los rozpacza na grobie pierworodnego syna Piotrusia. Nadopiekuńcza, zamartwia się o dzieci i usprawiedliwia grzechy i grzeszki ukochanego syna Tomaszka. Choć pesymistycznie nastawiona do świata, pełna złych przeczuć, wiecznie zaniepokojona i bardzo nerwowa, jest Barbara przykładem kobiety niezwykle pracowitej, dzielącej z mężem Bogumiłem trudy życia rodzinnego i prowadzenia domu. Jest też kobietą światłą, bardzo dba o patriotyczne wychowanie i solidną edukację swoich dzieci.
Dlaczego, po co?
Literatura przynosi portrety psychologiczne kobiet – pokazuje nie tylko wyidealizowany model matki, lecz różne warianty psychiki, w ten sposób mówi prawdę o naturze ludzkiej.
Matka rozsądna
- Matką z krwi i kości jest Helena Stawska z Lalki Bolesława Prusa. Mama małej Helenki, piękna kobieta, ma na utrzymaniu swoją matkę i dziecko, troszczy się o ich byt codzienny, ale też cierpi, nie znając losów zaginionego męża i nieszczęśliwie kochając się w Wokulskim.
- Realistyczne postacie matek, zaradnych, choć niejednokrotnie prostych kobiet, spotykamy np. w powieściach Matka Królów Kazimierza Brandysa czy Widnokrąg Wiesława Myśliwskiego.
Dlaczego, po co?
To ujęcie chyba w najwierniejszy sposób ukazuje trud macierzyństwa w realiach codzienności, zwykłego ludzkiego życia.
Matka staruszka
Wcielenie matki – staruszki spotkamy np. w Balladynie Słowackiego (matka Aliny i Balladyny), Granicy (stara Bogutowa) czy Nocach i dniach (matka Barbary). Wdowa z Balladyny jest niezwykle oddana dzieciom, stara Bogutowa jest bardzo zżyta z córką Justyną, a matka Barbary, schorowana i odchodząca przez lata, to kapryśna, zdziecinniała staruszka, oscylująca między starczą uległością a dziecinną krnąbrnością. Doskonałym przykładem z literatury współczesnej może być książka Hanny Samson pt. Miłość. Reaktywacja.
Dlaczego, po co?
Matka staruszka jest obserwatorką macierzyństwa swoich dorosłych dzieci. Czasem role odwracają się – to matka wymaga opieki dziecka. Matka staruszka obrazuje upływ czasu, motyw przemijania, a zarazem trwałości miłości macierzyńskiej.
Matka w żałobie
Do tej grupy można by zaliczyć zarówno mityczną Niobe, zamienioną po śmierci swych dzieci w płaczący kamień, jak i Hekubę, władczynię Troi, zamienioną w psa i wyjącą na grobie syna. Wreszcie w tej grupie mogłaby się znaleźć baronowa Krzeszowska, drugoplanowa bohaterka Lalki Bolesława Prusa, wiecznie procesująca się z mężem i skłócona z lokatorami, skąpa i chciwa, ale też pogrążona w rozpaczy po stracie dziecka i celebrująca żałobę.
Dlaczego, po co?
Ból po stracie dziecka to najstraszniejsze z doświadczeń ludzkich. Literatura dobitnie to ukazuje.
Matka pseudonowoczesna
Matki pozerki, ukazane jako karykaturalne postacie, hołdujące za wszelką cenę idei nowoczesności to Młodziakowa z Ferdydurke Witolda Gombrowicza i Eleonora z Tanga Sławomira Mrożka. Młodziakowa głosi kult młodości i nowoczesności, gotowa jest pozwolić córce Zucie, pensjonarce, na utrzymywanie kochanka, bycie utrzymanką czy nawet przedwczesną ciążę – w imię ideałów nowoczesności. Z kolei Eleonorę opętała idea buntu, wyzwolenia przez sztukę, swemu synowi funduje świat bez reguł i zakazów, w którym dorosły już Artur czuje się bezradnym, zagubionym dzieckiem.
Dlaczego, po co?
Parodia i karykatura w literaturze mają za cel wyeksponować i wyszydzić ludzkie wady. Jak widać, są one nieobce i modelowi macierzyństwa.
Zobacz:
Topos matki w poezji średniowiecznej, romantycznej i współczesnej
Motyw matki cierpiącej – omów temat analizując wybrane dzieła.