Żydzi

Tematyka żydowska jest istotnym motywem w literaturze polskiej, bo Polacy i Żydzi mają wspólną, często bolesną, historię. Jeszcze przed II wojną światową co siódmy obywatel Polski był Żydem. I było tak od średniowiecza. Wynika z tego chyba jasno, że również mniej więcej jedna siódma całej historii polskiej kultury ma związek z Żydami. A to bardzo dużo.

Do jakich tematów może się przydać znajomość problematyki żydowskiej?

Wielokulturowość polskiego społeczeństwa, problem asymilacji

W polskiej świadomości pozostał obraz Żyda w chałacie, jarmułce, z pejsami. W rzeczywistości od oświecenia nasilała się asymilacja. Wielu Żydów czuło się polskimi patriotami, walczyło w kolejnych powstaniach narodowowyzwoleńczych (przykład: Berek Joselewicz, jeden z bohaterów insurekcji kościuszkowskiej).

Problem tożsamości narodowej

Kim jestem? Ile we mnie Żyda, ile Polaka? Takie pytanie mogłoby zadać sobie wielu bohaterów należących do dwóch kultur, dwóch różnych światów. Czy asymilacja nie jest zdradą przodków? Sprzeczne emocje wywołują też doświadczenia wojny: pragnienie ucieczki od przeszłości, kojarzenie żydowskiego pochodzenia ze wstydem i poniżeniem. A także samotnością i stałym poczuciem obcości. Te problemy pojawiają się w twórczości także Henryka Grynberga (Wojna żydowska) czy Hanny Krall.

Stereotypy

Wokół Żydów narosło ich bardzo wiele. Kojarzeni są ze „spiskami żydowskimi” i ze skrajnym materializmem („Żyd to byle pieniądze miał”). Skłonność do takich ocen wynika w dużym stopniu z ludzkiej obawy przed innością. Odmienność Żydów czyniła z nich często kozła ofiarnego, powodowała wielowiekowe już uprzedzenia.

Tolerancja

Doświadczenia II wojny światowej są ostrzeżeniem przed zgubnymi skutkami nietolerancji.
Uwaga! To temat szczególnie dziś aktualny.

Materiał według epok i lektur

Jakie obrazy Żydów można odnaleźć w literaturze różnych epok?

W literaturze staropolskiej temat żydowski pojawia się sporadycznie. Ciekawsze przykłady to XVI-wieczny Wiersz o Żydach Jana Dantyszka, utwierdzający negatywne stereotypy, czy oświeceniowa powieść epistolarna Niemcewicza Lejbe i Siora.

 

Romantyzm

W literaturze tego okresu znajdziemy ślad i niechętnych Żydom stereotypów, i postępowych haseł braterstwa. W Nie-Boskiej komedii Krasińskiego pojawiają się postacie przechrztów. To Żydzi, którzy przyjęli chrzest, ale w rzeczywistości są wrogami Kościoła katolickiego, podstępnymi intrygantami. Od antysemityzmu wolny jest Mickiewicz. W swoim Składzie zasad, który jest projektem idealnego społeczeństwa, pisze: „Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jemu dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo”.

W Panu Tadeuszu pojawia się Jankiel, karczmarz o wielkim talencie muzycznym. To w jego karczmie Ksiądz Robak agitował okoliczną szlachtę do powstania. Jankiel to nie tylko dobry, uczciwy człowiek, to także patriota – „Żyd poczciwy ojczyznę jako Polak kochał”. Angażował się w politykę, może nawet był agentem napoleońskiego wywiadu? Wskazywałaby na to informacja z ostatniej księgi:

Jankiel przez całą zimę nie wiedzieć, gdzie bawił
Teraz się nagle z głównym sztabem wojska zjawił.

 

Pozytywizm

Jednym z ważnych haseł tej epoki jest asymilacja mniejszości narodowych – dotyczy to zwłaszcza mniejszości żydowskiej. „Nieznajomość nasza Żydów jest faktem zdumiewającym” – pisała Orzeszkowa w artykule O Żydach i kwestii żydowskiej, zachęcając do wzajemnego poznawania się. Przecież Żydzi są ważną częścią polskiego społeczeństwa! Dlatego pojawiają się w każdym utworze, który stara się to społeczeństwo pokazywać. Pisarze tej epoki starają się także głębiej wejść w środowisko żydowskie, opisać np. podziały, wewnętrzne problemy tej grupy (ważny przykład: Meir Ezofowicz Orzeszkowej).

• Lalka Prusa
  Zawiera ciekawy i niejednoznaczny obraz Żydów. Mamy tam nie tylko nachalnych chałaciarzy, ale też licznych przedstawicieli żydowskiego bogatego mieszczaństwa i inteligencji. Wielu już się spolonizowało, jak Szuman, naukowiec, który nawet planował ożenić się z chrześcijanką, czy młody Henryk Szlangbaum. Ten ostatni, powstaniec styczniowy, nawet w pewnym momencie zmienił nazwisko na Szlangowski. Żydzi są przedsiębiorczy i wykorzystują każdą okazję do zarobienia (taki jest np. stary Szlangbaum). Polskie mieszczaństwo traktuje ich jak konkurentów, z niechęcią („Wszystko ci Żydzi zagarniają”). Arystokracja gardzi Żydami, ale niejednokrotnie ma u nich poważne długi (np. Tomasz Łęcki). Ocena Żydów jest w Lalce niejednoznaczna. Wokulski przyjaźni się z Szumanem, ceni aktywność Szlangbaumów. Z drugiej strony znajdziemy w powieści oskarżanie Żydów o przebiegłość, bezwzględność, arogancję.

• Mendel Gdański Konopnickiej
  Nowela, będąca protestem pisarki przeciwko inspirowanym przez carat pogromom, przynosi jeden z najpiękniejszych portretów Żyda w literaturze polskiej. Mendel Gdański jest 67-letnim introligatorem, pracowitym, uczciwym, mądrym. Z godnością odpowiada na antysemickie argumenty zegarmistrza, że „Żyd to zawsze obcy” czy „Żyd to byle pieniądze miał”. Mendel czuje się częścią rodzinnego miasta. Tę wiarę odbiorą mu antysemickie zamieszki, w których ranny zostanie jego wnuk Kubuś. Konopnicka pokazuje, że ci, którzy znają Mendla, darzą go szacunkiem. W momencie pogromu student zasłania go własnym ciałem. Jak walczyć z antysemityzmem? Zdaniem pisarki muszą się w to zaangażować ludzie o dużym autorytecie. Gdy proboszcz uchylił kapelusza, widząc modlącego się Mendla, dzieci przestały wyśmiewać się z modlitw starca.

 

Młoda Polska

Pojawiający się w utworach Żydzi to zazwyczaj biedota miejska (ulice Krochmalna i Ciepła z Ludzi bezdomnych Żeromskiego) czy wiejscy karczmarze (Chłopi Reymonta, Wesele Wyspiańskiego). W dramacie Wyspiańskiego Mosiek patrzy trzeźwo na bratanie się inteligencji z ludem, nazywa to „taką szopką”. Nie ma też złudzeń co do wzajemnych stosunków:

No, tylko że my jesteśmy
tacy przyjaciele, co się nie lubią.

Ciekawą postacią jest córka karczmarza – Rachela. To „panna modern”, zafascynowana sztuką, wrażliwa i pełna poezji. To jej pomysłem było zaproszenie na wesele duchów i postaci fantastycznych.

 

Dwudziestolecie międzywojenne

W tym czasie tworzy wielu ciekawych pisarzy pochodzenia żydowskiego: Tuwim, Jasieński, Schulz, Leśmian, Słonimski. Ten ostatni w wierszu Smutno mi, Boże skarży się na odrzucenie: „Że mnie przeklina język, w którym tworzę”. Żydzi w okresie XX-lecia stanowili ok. 10 % społeczeństwa, mieli własne szkoły, teatry, gazety. Żydowskie miasteczka były częścią polskiego krajobrazu. Taki jest Drohobycz, poetycko przetworzony w opowiadaniach Schulza z tomu Sklepy cynamonowe. Albo Kazimierz nad Wisłą, którego nędzę opisuje Maria Kuncewiczowa w zbiorze opowiadań Dwa księżyce. Żeromski w Przedwiośniu także pokazuje realistyczny obraz ubóstwa dzielnicy żydowskiej. Epizodyczne postacie biednych Żydów pojawiają się też w Nocach i dniach (Szymszel, Arkuszowa).

 

Literatura powojenna

W wieku XX miał miejsce Holokaust – zorganizowana, planowa eksterminacja narodu żydowskiego. Powstały zamknięte getta, a stłoczeni w nich Żydzi trafiali później do Oświęcimia, Treblinki czy innego obozu zagłady. W propagandzie niemieckiej nazywano to ładnie „przesiedleniami”, „opuszczeniem dobrowolnym” czy „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”. Dla Niemców byli rasą niższą, podludźmi – takie poglądy głosił Hitler w Mein Kampf. Jürgen Stroop, bohater Rozmów z katem Moczarskiego, mówi nawet, że Żydzi mają inne ciało, inne tkanki. Uważa ich za gorszych, ale jego szacunek wzbudziły zdolności inżynieryjne (bunkry w gettach!). Nie spodziewał się także aż tak wielkiej zaciętości powstańców w warszawskim getcie. Przyczynę tej determinacji tłumaczy Marek Edelman w Zdążyć przed Panem Bogiem Krall. Dlaczego wybuchło powstanie w getcie? Edelman wyjaśnia to „tęsknotą za pięknym umieraniem”. Umrzeć nie z głodu czy w komorze gazowej, ale honorowo – z bronią w ręku. Edelman opisuje też wstrząsające warunki życia w warszawskim getcie: głód, przeludnienie, stałe poczucie zagrożenia.

• Medaliony Nałkowskiej
  Przerażający obraz zaplanowanej, przemyślanej w najdrobniejszych szczegółach zagłady.
  • Etap pierwszy: okłamywanie. Żydom mówiono, że jadą do pracy, nawet chwilę przed śmiercią wmawiano, że czeka ich kąpiel (Człowiek jest mocny).
  • Etap drugi: ograbienie. Wszystko, co Żydzi przywieźli ze sobą, mogło się przydać. „Wagonami szły całe skrzynie okularów, zegarki, puderniczki, szczoteczki do zębów – wszystko miało swoją wartość” (Dorośli i dzieci w Oświęcimiu).
  • Etap trzeci: masowa śmierć. Najczęściej w komorach gazowych, bo tanio i szybko.
  • Jeszcze etap czwarty: zatarcie śladów. Zwłoki zakopywane w zbiorowych mogiłach (Człowiek jest mocny), bez przerwy działające krematoria.

Nałkowska nie komentuje, ale stale jest w niej zdziwienie, że „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Medaliony są świadectwem, że człowieka można potraktować jak przedmiot. Na przykład bawić się w strzelanie do ludzi (Dwojra Zielona, Kobieta cmentarna). Nałkowska pokazuje także, jak lęk paraliżuje ludzkie odruchy. Nikt nie odważył się pomóc nieszczęsnej uciekinierce z transportu, łatwiej przyszło ją zastrzelić (Przy torze kolejowym).

• Początek Andrzeja Szczypiorskiego
  Powieść unikająca uproszczeń, stawiająca trudne pytania. Pokazani w niej Żydzi to nie tylko ofiary przemocy. Są też tacy jak Bronek Blutman, denuncjator, który wydał Niemcom Irmę Seidenman. I tacy, którzy „jednym kopniakiem wyważali drzwi palestyńskich domów”. Początek to powieść o różnych postawach wobec zagrożenia i o problemach tożsamości. Henryczek Fichtelbaum ukrywa się po aryjskiej stronie, ale w końcu decyduje się wrócić do getta i umrzeć z własnym narodem. Zadaje sobie trudne pytania: „Jakim prawem najpierw uczyniony zostałem Żydem, aby następnie być skazanym za żydostwo?”. Arturek Hirszfeld buntuje się przeciwko nadanemu mu polskiemu imieniu, by w końcu przyjąć nową tożsamość i jako Władysław Gruszecki stać się zagorzałym antysemitą. Inaczej Joasia Fichtelbaum, która po wojnie wyjedzie do Izraela szukać swojego miejsca w świecie.
  
  Początek pokazuje trudne żydowskie losy, ale też postawy Polaków wobec tragedii Holokaustu. Czy Polacy byli antysemitami? Tak – przyznaje Szczypiorski, pokazując m.in. ludzi żartujących z płonącego getta („Żydki się smażą, aż skwierczy!”). Symbolem polskiej obojętności stała się karuzela przy murach getta, opisana także przez Miłosza w wierszu Campo di Fiori. Ale byli też i tacy, którzy ryzykowali własne życie, by pomóc. Nie udałoby się ocalić Joasi czy wyrwać Irmy z rąk gestapo, gdyby nie cały łańcuch ludzi dobrej woli. Zdaniem Szczypiorskiego, Holokaust okaleczył także Polaków – „bez Żydów nie są już tymi Polakami, jakimi byli niegdyś i powinni zostać na zawsze”.

Pamiętaj o Biblii!

Pierwsze spotkanie z Żydami to lektura Pisma Świętego, w którym znajdujemy ich historię i kulturę. Losy Narodu Wybranego mogą mieć zresztą sens uniwersalny, np. niewola babilońska bywała kojarzona z utratą niepodległości przez Polskę. W zrozumieniu Żydów kontekst biblijny jest niezbędny. Judaizm opiera się przecież na Starym Testamencie, z którego pochodzą religijne nakazy czy choćby kalendarz świąt. Ważne żydowskie uroczystości to np. Pascha – wiosenne święto na pamiątkę wyjścia z Egiptu, Rosz ha-Szana – żydowski Nowy Rok (inna nazwa: Święto Trąbek) czy Jom Kippur – Dzień Sądny. Poza tym w każdą sobotę Żydzi obchodzą szabat (szabas) – to dzień odpoczynku na pamiątkę odpoczynku Boga po stworzeniu świata.

 

Jak zacząć, jak zakończyć pracę?

Temat:
Obrazy Żydów w polskiej literaturze.

Przykładowy wstęp:

Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek
Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich

Osiedlili się w Polsce w czasach zamierzchłego średniowiecza. Żyli razem z innymi, pracując, a nawet angażując się w walki narodowowyzwoleńcze. Współtworzyli polską kulturę i gospodarkę. Ale żyli też oddzielnie, zachowując odmienne obyczaje, język, religię. To dawało im poczucie tożsamości, ale też wystawiało na ataki otoczenia. Żydzi – wieczni tułacze bez własnego państwa, ofiary pogromów, ważny składnik polskiego społeczeństwa do wybuchu II wojny światowej. Zbrodniczy system hitlerowski spowodował, że Polska przestała być największym skupiskiem Żydów w Europie. Ten fascynujący świat już nie istnieje, ale świadectwem wielowiekowego współistnienia pozostała literatura. Można w niej znaleźć różne obrazy Żydów: od tych wzbudzających szacunek i sympatię po niechętne, oparte na uprzedzeniach.

Przykładowe zakończenie:

Jak widać, literatura tworzy różne obrazy Żydów. Ale ta różnorodność wiele może nauczyć, choćby umiejętności odróżnienia prawdy od bezpodstawnych uprzedzeń. Znajomość żydowskich losów każe też myśleć o potrzebie tolerancji, otwarcia na innych ludzi. Zwłaszcza czasy holokaustu pokazały, jak tragiczne skutki ma zapomnienie o ludzkiej godności, o znaczeniu człowieczeństwa. Władysław Broniewski swój wiersz Żydom polskim, mówiący o tragicznej wspólnocie polskich i żydowskich losów, kończy pełnym nadziei stwierdzeniem, że w przyszłości „jedna powstanie rasa, najwyższa: ludzie szlachetni”. Oby już nigdy nie powtórzyły się getta i obozy zagłady!

 

Najważniejsze utwory

• Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
• Eliza Orzeszkowa – Meir Ezofowicz
• Maria Konopnicka – Mendel Gdański
• Bolesław Prus – Lalka
• Stanisław Wyspiański – Wesele
• Władysław Reymont – Chłopi
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Przedwiośnie
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe
• Tadeusz Borowski – opowiadania
• Władysław Broniewski – Ballady i romanse, Żydom polskim
• Antoni Słonimski – Elegia miasteczek żydowskich
• Czesław Miłosz – Campo di Fiori, Biedny chrześcijanin patrzy na getto
• Tadeusz Różewicz – Chaskiel, Rzeź chłopców
• Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem

Wiersze, w których pojawia się motyw zagłady Żydów:

• Ballady i romanse Broniewskiego
• Żydom polskim Broniewskiego
• Rzeź chłopców Różewicza
• Campo di Fiori Miłosza
• Biedny chrześcijanin patrzy na getto Miłosza
• Na śmierć Sulamity Łobodowskiego

 

Zwróć uwagę:
Literatura pokazuje najczęściej Żydów widzianych oczami Polaka. To obraz niepełny i często oparty na stereotypach. Dokładniejszy obraz środowiska żydowskiego można znaleźć w utworach pisarzy, którzy sami są Żydami, np. w prozie Izaaca Bashevisa Singera, laureata Nagrody Nobla w 1978. Jego znane utwory to Sztukmistrz z Lublina (1961) czy Dwór (1967).

 

Żyd pojawia się w literaturze jako:

• obcy odrzucany przez nietolerancyjne otoczenie;
• wieczny wędrowiec, tułacz bez swojego miejsca w świecie;
• niewinna ofiara pogromów czy Holokaustu;
• wyzyskiwacz, intrygant, krwiopijca (negatywny stereotyp!);
• człowiek poniżony, sprowadzony do rangi przedmiotu (II wojna światowa);
• patriota;
• człowiek walczący o swoją godność (powstanie w warszawskim getcie).

 

Ważne terminy:

• Antysemityzm – wrogość wobec Żydów, której podstawą są przesądy rasowe.

• Getto – dzielnica żydowska izolowana od reszty miasta; getta powstawały w średniowieczu (krakowski Kazimierz), a także w latach II wojny światowej w krajach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy.

• Gwiazda Dawida – znak, który musieli nosić Żydzi w czasie okupacji; inne symbole judaizmu to macewa (tablica nagrobna) i menora (siedmioramienny świecznik).

• Haskala – żydowski ruch w okresie oświecenia; przeciwstawiał się ortodoksji, głosił potrzebę asymilacji.

• Holokaust – (z gr. ofiara całopalna) zagłada Żydów w okresie II wojny światowej (inna nazwa: szoah). Termin spopularyzowany przez amerykańskiego pisarza Elie Wiesela.

• Umschlagplatz – miejsce, z którego Żydzi z warszawskiego getta byli wywożeni do Treblinki.

• Yad Vashem – Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów w Jerozolimie; ludzi, którzy pomagali ratować Żydów w czasie okupacji, nagradza medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata”.