„Władza odczłowiecza ludzi” (Bias Priene) – słowa greckiego mędrca uczyń mottem rozważań na temat władzy i jej wpływu na postępowanie i osobowość człowieka. Odnieś się do wybranych utworów literackich.
I. Przykładowy wstęp
Z jej przejawami stykamy się od najmłodszych lat. Jako dzieci musimy podporządkować się rodzicom, potem przychodzi czas na panią z przedszkola i pierwszą szkolną wychowawczynię… Władza, bo o niej myślę, jest nierozerwalnie związana z istnieniem każdej, nawet najmniejszej ludzkiej społeczności.
Jeżeli nawet zgodzilibyśmy się z ideami anarchistów i zrezygnowalibyśmy z tworzenia państwa, to i tak z czasem pojawiliby się nieformalni przywódcy, którzy staraliby się dominować nad otoczeniem. Wszędzie: w gronie przyjaciół, klasie, rodzinie jest ktoś, kto trzyma ster i sprawia, że… No właśnie – co do niej wnosi? Przeważnie oddaje grupie swoją energię, pomysły, inspiruje do działania, ale potem często także przytłacza, próbuje obciążać innych pracą i zrzuca na nich winę za własne nieudane posunięcia, a dla siebie rezerwuje wyłącznie przywileje należące się przywódcy.
A może to zwykła kolej rzeczy, że zaangażowany w swą działalność „władca” wraz z upływem czasu musi zmienić się w nadużywającego swych przywilejów tyrana, bo władza wypacza charaktery, demoralizuje czy wręcz odczłowiecza? Może przeistoczenie z demokraty w satrapę wcale nie wynika ze złej woli, lecz stanowi psychiczną cenę, jaką płaci się za obciążenia i stresy związane z kierowaniem grupą? Czy to wogóle możliwe, żeby człowiek, który pełni władzę, oparł się stwarzanym przez nią mirażom, pokusom, nigdy jej nie nadużywał, nie zwracał uwagi na zaszczyty, lecz po prostu rzetelnie wykonywał powierzone mu obowiązki?
Literatura często podejmuje problem władzy. W utworach ze wszystkich niemal epok pojawiają się portrety władców, ale rzadko kiedy są oni wolni od wad, rozterek i moralnych dylematów, niewielu z nich potrafi zachować już nawet nie jakiś szczególnie ambitny kodeks etyczny, ale zwykłą ludzką przyzwoitość.
II. Proponowane rozwinięcie tematu
1. Jakie cechy powinien mieć dobry władca?
- Stary Testament (królowie: Salomon, Dawid – sprawiedliwość, mądrość)
- Pieśń o Rolandzie (Karol Wielki), Kronika Galla Anonima (Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty) – zdecydowanie, odwaga, waleczność
- pieśń Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas, Panie (Bóg – opiekuńczość, hojność)
- Dzieje Tristana i Izoldy (król Marek – wielkoduszność)
2. Jakie nieludzkie zachowania pojawiają się u sprawujących władzę?
- Nowy Testament (Herod i nakaz rzezi niemowląt),
- William Szekspir: Makbet, Hamlet, Juliusz Słowacki: Balladyna, Tadeusz Dołęga-Mostowicz: Kariera Nikodema Dyzmy – dążenie za wszelką cenę do jej osiągnięcia i utrzymania, niecofanie się nawet przed zbrodnią
- Adam Mickiewicz: III część Dziadów, Juliusz Słowacki: Kordian, George Orwell: Rok 1984 – okrucieństwo
- Henryk Sienkiewicz: Quo vadis, Alfred Jarry: Ubu król, Ryszard Kapuściński: Cesarz – tyrania, despotyzm
- Niccolò Machiavelli: Książę, Adam Mickiewicz: Konrad Wallenrod – przekonanie, że cel uświęca środki
- Jan Kochanowski: Odprawa posłów greckich – egoizm, nieliczenie się z racjami innych
- Julian Ursyn Niemcewicz: Powrót posła – przekupstwo, prywata, pycha
- George Orwell: Folwark zwierzęcy, Ewa Lipska: Egzamin – zdrada współbraci, nielojalność kłamstwo, obłuda
- George Orwell: Rok 1984, Czesłąw Miłosz: Zniewolony umysł, Aldous Huxley: Nowy wspaniały świat – nadmierne kontrolowanie społeczeństwa, inwigilowanie, manipulowanie ludźmi
- Zbigniew Herbert: Powrót prokonsula – cynizm
3. Czy władza powoduje moralne dylematy?
- Sofokles: Antygona – wahanie między wiernością prawom państwa a przestrzeganiem odwiecznych nakazów obyczajowych i religijnych; rozdarcie między interesem kraju a uczuciami rodzinnymi
- William Szekspir: Hamlet – chęć dokonania sprawiedliwej zemsty, a jednocześnie opory przed popełnianiem zbrodni
- Adam Mickiewicz: Konrad Wallenrod – bolesna świadomość, że do słusznego celu zmierza się kosztem kłamstwa i własnego honoru
III. Przykładowe zakończenie
Niełatwo być władcą. Dobry – powinien być zdecydowany i stanowczy (Kreon), a jednocześnie nie lekceważyć nakazów sumienia (Hamlet). Czy da się to pogodzić? Jeśli nawet – to z ogromnym trudem, nic więc dziwnego, że idealnym panem i władcą jest tylko… Bóg. Zbliżony do ideału wizerunek władcy człowieka przynosi średniowieczna literatura parenetyczna i… na tym koniec. Wszystkie późniejsze dzieła podejmujące temat władzy ilustrują przekonania o ułomności ludzkiej natury, która nie potrafi obronić się przed magią władzy.
Często władców krytykujemy, ale chyba każdy z nas miałby satysfakcję, składając podpis pod jakimś ważnym dokumentem. Nie ma w tym nic złego, ale wydaje mi się, że właśnie wtedy trzeba włączyć pierwszy ostrzegawczy dzwonek. Bo władza oszałamia, wciąga i uzależnia – nie przypadkiem niektórzy porównują ją do narkotyku. Nim zdążymy się zorientować, możemy zacząć staczać się po równi pochyłej małych kłamstewek, nielojalności, manipulacji, które gotowe są wywołać lawinę. Lew Tołstoj powiedział, że „człowiekowi dana jest władza tylko nad samym sobą”. Moim zdaniem czyny wielu utrwalonych w literaturze władców – chociażby Makbeta, króla Ubu czy bohatera reportażu Kapuścińskiego – pokazują, że to właśnie władzy nad sobą często nie mają ci, którzy dzierżą władzę nad innymi.
Zobacz: