Jakie zabiegi pomagają uzyskać obraz świata widzianego w krzywym zwierciadle?
Ironia – złośliwość wyrażona nie wprost, zawarta w wypowiedzi pozornie aprobującej. Często polega na udawaniu niewiedzy, naiwności. Odbiorca musi zauważyć sprzeczność między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej prawdziwym sensem – pomaga mu w tym np. intonacja, mimika czy po prostu inne fragmenty tekstu. Czemu służy użycie ironii? Bywa sposobem wyrażenia szyderstwa, obrony przed agresją czy po prostu dowodem dystansu wobec świata. Chętnie stosowali ją w swoich utworach romantycy (np. Słowacki czy Norwid). Dystansować można się także wobec samego siebie czy własnych dzieł – wówczas mamy do czynienia z autoironią.
Karykatura – jeden z najpopularniejszych zabiegów stosowanych w satyrze. Polega na wyolbrzymieniu (rzadziej pomniejszeniu) ludzkich cech – przesada w pokazywaniu może dotyczyć zarówno wyglądu zewnętrznego, jak i charakteru postaci. Karykaturalnym bohaterem jest np. Edek z Tanga Mrożka. To prostak, który swoje zasady przepisał od kolegi pracującego w kinie. Są one zresztą bezsensowne: „zależy jak leży”, „ja cię kocham, a ty śpisz”. Karykaturę chętnie stosują autorzy komedii – przerysowanymi bohaterami są także Gadulski z Powrotu posła Niemcewicza, Cześnik i Rejent z Zemsty Fredry, pani Dulska z utworu Zapolskiej.
Groteska – pokazuje świat naprawdę widziany w krzywym zwierciadle! Jej ważną cechą jest absurd, wynikający z braku jakichkolwiek zasad rządzących rzeczywistością. Łączy sprzeczności (np. tragizm z komizmem, elegancję z wulgarnością), lekceważy wszelkie konwencje. W grotesce znajdziemy skłonność do deformacji, karykatury. Świat pokazywany w takich utworach uznajemy za nielogiczny, bezsensowny. Chaos panuje nawet w języku – znajdziemy w nim mieszanie różnych odmian stylistycznych, zaskakujące neologizmy, brak powiązania wypowiedzi z sytuacją. Taki jest świat pokazany w Ferdydurke Gombrowicza, Kartotece Różewicza, dramatach Witkacego (np. Szewcy, W małym dworku).
Parodia – polega na naśladowaniu cudzego stylu w celu ośmieszenia (służy temu np. przesadne nagromadzenie typowych elementów). Parodiować można język konkretnego pisarza lub dzieła, schematy typowe dla jakiegoś gatunku czy kierunku artystycznego. W Ślubach panieńskich Fredry płaczliwy Albin jest parodią romantycznych kochanków. Monachomachia Krasickiego ośmiesza schematy eposu rycerskiego, łącząc wysoką formę z banalną tematyką (w tym oświeceniowym utworze walczą ze sobą zakonnicy).
Ważne gatunki literackie:
- Satyra – ten termin oznacza nie tylko konkretny typ utworu, ile całą grupę tekstów literackich, których celem jest ośmieszenie, piętnowanie tego, co autor uważa za szkodliwe czy błędne. Mogą to być konkretni ludzie, instytucje społeczne, postawy, cechy, poglądy polityczne. Satyra (gatunek wywodzący się z antyku) pojawia się w twórczości Krasickiego.
- Komedia – ten gatunek dramatu ma zazwyczaj zabawną tematykę, żywą akcję. Pisarzy inspiruje obserwowanie codziennego życia, stąd często komedie pokazują w krzywym zwierciadle świat otaczający autorów. Mistrzami komedii byli Szekspir, Molier, Fredro.
- Fraszki – liczne spośród tych utworów mają tematykę satyryczną, wyśmiewają ludzkie słabości.
- Bajki – śmieszne, choć służące bardziej nauce niż zabawie. Zwierzęta, przedmioty, rośliny uosabiają w nich ludzkie słabości, relacje między nimi pokazują w krzywym zwierciadle prawdziwe stosunki międzyludzkie. Mistrzowie bajki: La Fontaine, Krasicki, Trembecki, Fredro.
- Felieton – gatunek publicystyczny będący subiektywnym komentarzem do aktualnych wydarzeń; często pokazuje rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Przykład: Wieża paryska Prusa.
W jakim celu pisarze pokazują świat w krzywym zwierciadle?
Najczęściej krzywe zwierciadło literatury:
służy zabawie, rozrywce, obnaża niedoskonałość rzeczywistości
W człowieku jest nie tylko potrzeba poznawania świata, uczenia się, zajmowania poważnymi rzeczami. Równie ważne są śmiech i zabawa. One burzą porządek świata, odbierają rzeczom powagę, z ludzi zdzierają maski. W starożytnej Grecji urządzano ku czci Dionizosa poważne święta (z nich wywodzi się tragedia), ale też wesołe (zainspirowały powstanie komedii). Kulturowe tabu łamały średniowieczne karnawały: żebrak przebierał się za biskupa, parodiowano rycerskie walki i religijne nabożeństwa. Podobnym celom może służyć literatura. Stworzony przez nią odwrócony, niedorzeczny świat bawi odbiorców. Pochwałę zabawy głosi np. Rabelais.
rozbraja, łagodzi, pozwala na dystans wobec rzeczywistości
Rzeczy trudne poddane próbie śmiechu łagodnieją. Śmiech daje wyzwolenie, bo łączy się z poczuciem wyższości wobec przedstawianego zjawiska. Pozwala je oswoić. W średniowiecznej Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią przerażającemu obrazowi Śmierci w postaci rozkładających się zwłok towarzyszą satyryczne obrazy ludzkich postaw. Groteska czy karykatura mogą być drogą obrony przed okropnościami świata. W czasie II wojny światowej dowcipy o okupantach czy różnego rodzaju złośliwe piosenki bardziej podnosiły na duchu niż patriotyczne pieśni. W poezji Baczyńskiego znajdziemy ironię – to forma obrony przed okrucieństwem realnego świata. W trudnych latach socjalizmu pomagały przetrwać kabarety, w których wyśmiewano absurdy „jedynego słusznego ustroju”(przykład: STS, czyli Studencki Teatr Satyryków).
służy celom dydaktycznym, pokazuje prawdę o ludziach
Krasicki pisał w Monachomachii:
I śmiech niekiedy może być nauką,
kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa.
Żart uczy dużo skuteczniej, bo ludzie bardziej boją się ośmieszenia niż poważnej krytyki. Utwór niekoniecznie musi przy tym zawierać naukę wyrażoną wprost, jak morał w bajkach. Sam obraz świata widzianego w krzywym zwierciadle uczy: wskazuje godne naśladowania postawy i prawdziwe wartości poprzez ośmieszanie ich przeciwieństw. Wyolbrzymiając ludzkie cechy, pokazuje zawartą w nich śmieszność. Chyba nikt nie chciałby przypominać pani Dulskiej czy Harpagona ze Skąpca Moliera!
Jakie dzieła z literatury powszechnej są obrazami świata widzianego w krzywym zwierciadle?
Gargantua i Pantagruel Franciszka Rabelaisgo
Gargantua to dobroduszny olbrzym o wielkim apetycie i równie wyjątkowej sile. Pantagruel jest jego synem, który już jako niemowlę rozbił kołyskę na 500 tysięcy kawałków. Opis ich przygód jest pełen ludycznego humoru, ale też satyrycznych obserwacji współczesnego pisarzowi społeczeństwa. Rabelais wyśmiewa skłonność władców do tyranii, zacofanie zakonów, bezsens scholastycznej nauki, edukacji prowadzonej przez teologów. W tym renesansowym utworze znajdziemy niezwykłą radość życia, charakterystyczny dla pisarza rubaszny humor zwykło się nawet określać jako rabelaisowski. Pisarz korzysta z groteski – miesza piękno z brzydotą, komizm z tragizmem. Przesada w kreacjach bohaterów i obrazie świata ma budzić śmiech czytelnika.
komedie Moliera: Świętoszek, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem
Mimo że ten francuski komediopisarz pokazywał w krzywym zwierciadle świat sobie współczesny, jego utwory okazują się nadzwyczaj aktualne. I dziś można zobaczyć niemało Harpagonów, dla których najważniejsza jest „kochana szkatułka”. Albo świętoszków, udających głęboką wiarę, by łatwiej manipulować naiwnymi. Tartuffe wzywał wszystkich do modlitw i postów, a sam korzystał, ile mógł, z przyjemności życia. Znalazłby się i dziś niejeden Orgon, który zapomni o rodzinie, otumaniony przez takiego przebiegłego intryganta. A pan Jourdain, pragnący za wszelką cenę zapomnieć o swym niskim pochodzeniu? Postacie z komedii Moliera uosabiają ponadczasowe ludzkie wady, a krzywe zwierciadło satyry pozwala je pokazać w sposób bardzo wyrazisty.
Jakie dzieła literatury polskiej należy przywołać?
Twórczość Ignacego Krasickiego
Bez niego ani rusz! Większość utworów tego oświeceniowego pisarza pokazuje świat widziany w krzywym zwierciadle, wyśmiewa ludzkie słabości. Czy w ogóle jest możliwe istnienie człowieka bez wad? „Ja to między bajki włożę” – odpowiada Krasicki we Wstępie do bajek. To sformułowanie można zrozumieć dosłownie: jego bajki pokazują typowe ludzkie postawy. Wyśmiewają pychę (Szczur i kot), pragnienie pochwał i naiwność (Kruk i lis), obłudę (Dewotka). W twórczości Krasickiego zobaczymy także satyryczny obraz oświeceniowej Polski. Jacy są rodacy pisarza? Niestety, wielu spośród nich przypomina głupiego Sarmatę wypowiadającego się w satyrze Do króla. Idiotyczne są zarzuty stawiane władcy: jest za młody i za dobry wobec poddanych, jest Polakiem, nie pochodzi z królewskiego rodu, zbyt interesuje się kulturą… Polski szlachcic widziany w krzywym zwierciadle pojawi się także w satyrze Pijaństwo (skłonność do alkoholu i bójek), Żona modna (ożenek dla pieniędzy), w powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (ograniczeni rodzice Mikołaja). Podobne są wady zakonników z poematu heroikomicznego Monachomachia: kłótliwość, głupota i pijaństwo. Widziany w krzywym zwierciadle obraz Polski i Polaków jest śmieszny, ale także gorzki. Tym bardziej że poeta niewiele ma wiary w możliwość poprawienia świata. Ilustruje to zakończenie satyry Pijaństwo: szlachcic przerywa słuchanie wykładu o zaletach abstynencji, aby… napić się wódki.
Ferdydurke Witolda Gombrowicza
Oto jak wygląda świat w krzywym zwierciadle tej powieści: żyjemy w ciągłym fałszu, zniewoleni przez Formę, którą narzuca nam otoczenie. Utwór Gombrowicza zawiera przerysowane obrazy kilku środowisk, w które trafia Józio Kowalski. Szkoła – miejsce „upupiania” i dorabiania „gęby”. Znudzeni uczniowie mają powtarzać cudze myśli, zamiast samodzielnie szukać prawdy. „Słowacki wielkim poetą był” – żadnej dyskusji! Także lękający się dyrektora nauczyciele to „zgoła nieszkodliwe niedołęgi, nauczają tylko tego, co w programach”. Dom Młodziaków – nowoczesnych, ale tylko na pozór. Gdy zobaczą w pokoju córki starego profesora Pimkę, okażą zupełnie tradycyjne zaskoczenie i złość. Dwór w Bolimowie jest miejscem, gdzie rządzą pozy i przestarzałe zasady. Sługa ma służyć, pan – walić go w gębę! Nawet miłość okazuje się kolejną Formą. Krzywe zwierciadło pozwala Gombrowiczowi pokazać rzeczy, które trudno byłoby opisać w inny sposób. Dopiero wyolbrzymienie pewnych zjawisk pozwala je zobaczyć w pełni, a jednocześnie dostrzec zawarty w nich absurd. Rzeczywistość Ferdydurke śmieszy, ale także zmusza do refleksji nad miejscem człowieka w świecie.
Moralność pani Dulskiej i Tango – rodzina w krzywym zwierciadle
Literatura i własna wyobraźnia podpowiadają nam najczęściej sielankowe obrazy rodzinnego szczęścia i harmonii. A przecież rzeczywistość bywa zupełnie inna… Gabriela Zapolska i Sławomir Mrożek pokazują w swoich utworach rodziny dalekie od typowych wyobrażeń. Śmieszne i straszne zarazem. Oto szacowni mieszczanie Dulscy widziani w krzywym zwierciadle: trzeba żyć oszczędnie i za wszelką cenę unikać skandali. Rodziną rządzi Aniela Dulska – karykatura matki i żony. Skąpa do granic możliwości, wydziela mężowi cygara, zdejmuje szlafrok, gdy ma sprzątać (mógłby się przecież zniszczyć!). Dulska próbuje kontrolować wszystkich i wszystko. Mężowi każe spacerować dookoła stołu – ma go wówczas na oku! Co najgorsze, pani Dulska jest zdania, że tylko ona wie, jak powinno się żyć. Karykaturą jest także Felicjan, bierny obserwator rodzinnego życia, który w całym utworze wygłasza tylko jedno zdanie. Przerysowane postacie tych bohaterów są głównym źródłem komizmu Moralności pani Dulskiej.
Podobnie pozbawiona harmonii jest rodzina przedstawiona w Tangu. Tyle że na odwrót – tam nikt nie dba o to, co ludzie powiedzą, a władzę próbuje przejąć przedstawiciel najmłodszego pokolenia. Artur buntuje się przeciwko życiu bez zasad. Marzy o dawnym porządku, a ma matkę otwarcie zdradzającą ojca z prymitywnym Edkiem, babkę, która gra w karty ubrana w jaskrawą suknię i trampki. Rodzice Artura, buntując się przeciwko wszelkim zasadom, doprowadzili do chaosu i duchowej pustki. W tym utworze śmieszą zachowania bohaterów, które nie pasują do naszych wyobrażeń o rodzicach czy dziadkach. Śmieszy karykaturalnie prymitywny Edek. Ale utwór Mrożka także przeraża, podobnie jak Moralność pani Dulskiej.
Jak zacząć, jak zakończyć pracę?
Temat:
„Żart broń jest często zdradna i szkodliwa. Ale też czasem i jej trzeba zażyć” (Ignacy Krasicki). Śmiech, żart, kpina, groteska – jako sposób wzbudzania refleksji na temat sensu życia.
Przykładowy wstęp:
„Śmiech ludzki często jest zabójczą bronią” – pisał Juliusz Słowacki. Krasicki określił żart jako „broń zdradną i szkodliwą”. To prawda, śmiech może zranić, odebrać pewność siebie, poniżyć. Nietrudno zauważyć, że ludzie bardziej boją się ośmieszenia niż poważnej krytyki. Żart może pokazywać świat na opak: przerysowany, zdeformowany i, jak wielu sądzi, niepoważny. A jednak kpina i żart nie niosą ze sobą wyłącznie zabawy – są przecież nazywane bronią. Przeciwko czemu? Może przeciw ludzkim wadom, złu istniejącemu na świecie? Teksty komiczne realizują często bardzo poważne zadanie literatury: uczą, pomagają w poszukiwaniu sensu życia, zmuszają do refleksji nad otaczającą nas rzeczywistością. Ten sam Krasicki twierdził przecież, że „i śmiech niekiedy może być nauką”.
Przykładowe zakończenie:
Literatura często pokazuje świat w krzywym zwierciadle. Czemu służy taki zabieg? Jak wynika z moich rozważań, śmiech, kpina, groteska służą nie tylko zabawie. Mogą również być drogą do refleksji na temat sensu życia. Ostrzej pokazują problemy, z jakimi styka się człowiek. Wyraźniej też zachęcają do zmiany postawy. Komiczne wyobrażenie ludzkich wad powoduje, że odbiorca zastanawia się nad własnym postępowaniem. Żart pozwala odkryć niedoskonałość świata, bez patosu i wielkich słów pokazać prawdy i zasady, które nim rządzą. Każdy sposób jest dobry, o ile osiąga zamierzony cel. W tym przypadku literatura spełnia swoje zadanie.
Zobacz:
Literatura jako obraz odwiecznych zmagań człowieka z samym sobą