Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu, przez Orzeszkową w Nad Niemnem itd. Nie jest to jednak jednolite oblicze wsi.
Jej obraz kształtują:
- Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego i Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
- Jan Kochanowski – Pieśni (Pieśń świętojańska o sobótce)
- Szymon Szymonowic – Żeńcy
Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska – szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność do Boga, godnie przeżyte życie i spokojną starość. Symbolizują tę idealną wizję słowa z pieśni o sobótce: „wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła”.
Pamiętać należy, że jest to także wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość, i rozrywkę, która przynosi zadowolenie. Taki obraz prezentują Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja, Pieśń świętojańska o sobótce, Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego, wreszcie duża część sielanek Szymona Szymonowica.
Lecz jest jeszcze inna wizja wsi: mniej sielankowa, bardziej realistyczna, gdzie ludzie zamieszkujący wieś są skłóceni, chciwi, myślą egoistycznie. Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop musi pracować na pańskim polu, praca nie jest radosną pieśnią – jest trudem, wysiłkiem, chłopów pilnuje Starosta, który chętnie używa bicza… Taka wieś wyłania się z kolei z Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja i z Żeńców Szymona Szymonowica.
Pamiętaj!
- Pieśń świętojańską o sobótce Jana Kochanowskiego i zawarty w niej idylliczny obraz „wsi spokojnej, wsi wesołej”.
- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja i zawartą w nim pochwałę życia na wsi.
- Krótką rozprawę między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem Reja i zawartą w niej krytykę stanów.
- Twórczość Szymona Szymonowica wpisuje się w krąg renesansowych wypowiedzi o wsi, i choć Żeńcy są antysielanką, wiele innych utworów głosi pochwałę wsi i natury.
- Ten głos nie zamilknie – odnajdziecie go już wkrótce w słonecznej wizji życia wiejskiego w Panu Tadeuszu Mickiewicza, a zaraz potem, w nieco programowym ujęciu, w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
- Temat zyska na sile, gdy i w rzeczywistości, i w literaturze rozrośnie się – miasto. Wówczas wieś okaże się przeciwstawieniem dla zagrożeń miejskiej cywilizacji.
Zobacz:
Jaką wizję wsi prezentuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce?
Świat dworski i świat ziemiański w literaturze renesansu polskiego