Współczesna, namacalna, otaczająca autora rzeczywistość jako temat utworu literackiego. Jest nim niemal zawsze – zarówno kiedy twórca stawia sobie za podstawowy cel opis świata i jego zjawisk (realizm, naturalizm), jak i wtedy, gdy stanowi tylko tło utworu. Dzieła pisarzy to przecież teksty kultury – oprócz treści artystycznych zawierają też świadectwo swoich czasów – poglądów, mód, procesów historycznych, zmian cywilizacyjnych itp. Teksty literackie są więc niezwykle często zapisem rzeczywistości – pozostaje tylko uchwycenie tego, jaka to jest rzeczywistość i w jaki sposób jest opisana.

 

Materiał według problemów

Co to znaczy, że literatura jest obrazem, znakiem swoich czasów?

Zacznijmy od myśli Tomasza Manna: „Człowiek nie żyje wyłącznie swoim życiem osobistym, jako jednostka, ale też życiem swojej epoki i swojego pokolenia”. Dotyczy to także pisarzy. Żadne dzieło literackie nie powstaje w próżni. Na jego kształt zawsze wpływa rzeczywistość otaczająca autora – wszystko to, czego pisarz doświadcza.

W literaturze możemy więc zobaczyć:

  • wydarzenia historyczne, np. wojny, powstania, rewolucje;
  • problemy społeczne, np. podział społeczeństwa na klasy, przemiany społeczne (przykład: przekształcanie się szlachty w inteligencję miejską w Nocach i dniach Dąbrowskiej);
  • realia życia w danym okresie: warunki egzystencji, obyczaje, rozrywki;
  • typowych bohaterów, choćby rycerzy w literaturze średniowiecznej;
  • mentalność ludzi danych czasów, np. typowego Sarmaty w Pamiętnikach Paska.

Odbicie czasów, w których dane dzieło powstało, można odnaleźć nie tylko w treści, ale też w formie utworu. Na kształt literatury wpływa światopogląd danej epoki.

  • Pozytywistyczne zaufanie do nauki i rozumu odnaleźć można w realistycznym i naturalistycznym stosunku do rzeczywistości – dzieło literackie budzi tu skojarzenia z dziełem naukowym.
  • Romantyczny mistycyzm widać z kolei we współistnieniu w utworach tego, co realne, i tego, co fantastyczne. To również znak czasów!

 

Którzy pisarze i teoretycy literatury uznawali tę jej funkcję – bycia znakiem swoich czasów – za najważniejszą?

Tematyka współczesna dominuje w prozie realizmu i naturalizmu.

  • Realiści:
    Dickens, Stendhal, Balzak, Gogol, Tołstoj, w Polsce Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa.
    „Powieść jest to zwierciadło, które obnosi się po gościńcu” – powiedział Stendhal.

    Realizm zakładał, że świat można poznać, opisać prawa, które nim rządzą. Zadaniem literatury jest „odbijanie” rzeczywistości, zwłaszcza wierne ukazywanie środowisk i charakterystycznych dla nich typów ­ludzkich.

  • Naturaliści:
    Zola, Maupassant, w Polsce Dygasiński, Zapolska.
    „Naturalizm w literaturze jest to (…) zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje” (Emil Zola).

    Zarzucano naturalistom zbytnie upodobanie do brzydoty, opisywanie tego, co dotychczas uznawano za nieliterackie. Według Zoli i jego następców celem literatury jest pokazywanie samej prawdy o świecie – bez komentarza i oceny. Literatura miała przypominać opis naukowy, niepomijający brzydoty czy ułomności (byłoby to fałszowanie obrazu!). Stąd analizowanie środowisk patologicznych, ukazywanie biologizmu człowieka – działania popędów, instynktów, walki o byt.

 

Czy funkcję znaku swoich czasów pełni literatura tylko odnośnie do zdarzeń przełomowych w historii, czy również w stosunku do obyczajów i codzienności?

Wojna? Rewolucja? To ważne tematy! Zwykłe życie? Zbyt nudne. Tak często myślą również pisarze. Przełomowe momenty inspirują ich częściej, jak gdyby otaczający świat domagał się, by coś skomentowali albo po prostu „ocalili od zapomnienia”. Dość przypomnieć, jak wiele powstało tekstów mówiących o naszych narodowych powstaniach czy latach II wojny światowej. Zwykła, szara codzienność często wydaje się zbyt nijaka, by mogła stać się tematem wybitnego dzieła literackiego. To jednak nieprawda! Dla wielu pisarzy opisywanie zwyczajnego życia jest głównym zadaniem literatury.

  • Przykłady: powieści Balzaka z jego cyklu Komedia ludzka, Lalka Prusa, Chłopi Reymonta, Noce i dnie Dąbrowskiej.

Autorzy pokazują w nich otaczający ich świat, skupiając się na życiu zwykłych ludzi, nie na ważnych wydarzeniach historycznych. Właśnie takie utwory pozwalają nam dokładniej poznać jakąś epokę. Co interesuje czytelnika? To, jak żyli ludzie przed wiekami – co jedli, co pili, jak się ubierali. Jakie były ich codzienne zajęcia, rozrywki i obyczaje.

 

Jakie dzieła z literatury powszechnej można podać jako znakomite przykłady utworów rejestrujących swoje czasy?

  • Ojciec Goriot Balzaka to ciekawy obraz społeczeństwa paryskiego po upadku Napoleona. Czas intryg, szybkich karier, ale też moralnego upadku. Wyraźne są podziały klasowe, jednak ważniejsze okazują się pieniądze. Jan Joachim Goriot był prostym robotnikiem, ale gdy udało mu się zrobić majątek, swoje córki wydał za arystokratów. Balzak pokazuje też młodego Eugeniusza de Rastignaca. Naiwnego przybysza z prowincji szybko zmieniła paryska edukacja. Przestał myśleć o studiach, pochłaniały go romanse i rozrywki ludzi „z towarzystwa”. Ważną cechą realistycznego stylu Balzaka jest dokładność opisu: poznajemy i zniszczone meble w pensjonacie pani Vaquer, i przepych pałacu wicehrabiny.
  • Archipelag GUŁag Sołżenicyna to z kolei przerażający obraz sowieckiego totalitaryzmu i tragicznego uwikłania człowieka w historię. Sołżenicyn opisuje więzienia i łagry tworzące system nazywany przez niego „archipelagiem”. Można tam było trafić w każdej chwili, czasem z powodu jednego nieostrożnego słowa. Zresztą sama wina okazywała się nieważna: zawsze znalazł się odpowiedni paragraf, a człowiek w czasie tortur przyznawał się do wszystkiego. Sołżenicyn pokazuje mechanizmy zniewalania człowieka, niszczenie go przez głód, zimno, pracę ponad siły. Według historyków w opisywanych przez niego latach 1918 – 1956 zginęło w ZSRR ponad 60 milionów ludzi! Autor przypomina ofiary, ale mówi też o ludziach odpowiedzialnych za to piekło, którzy nie ponieśli żadnej kary. Rosja sowiecka to „inny świat”, rządzący się własnymi prawami – podobnie jak inne totalitarne państwa. A było ich, niestety, w XX wieku więcej…

Jakie polskie teksty literackie można podać jako świetne przykłady utworów będących znakiem czasów?

  • Pamiętniki Paska – pokazują życie autora, ale przede wszystkim sposób myślenia przeciętnego siedemnastowiecznego Sarmaty. Pasek był żołnierzem – walczył z Moskwą, Węgrami, wziął udział w wyprawie Czarnieckiego do Danii. Obyczaje duńskie, np. spanie nago, uznał za śmieszne, ­a częstowany kaszanką – powiedział, „że się Polakom tego jeść nie godzi”. Jako żołnierz myślał więcej o łupach niż o interesie ojczyzny. Gdy wybierał żonę, największą zaletę kandydatki stanowił jej majątek. Takim właśnie człowiekiem był Pasek: chciwym, trochę megalomanem, o ograniczonych horyzontach myślowych, ale wielkiej fantazji. Jego pamiętniki pozwalają nam poznać realia życia w siedemnastowiecznej Polsce i mentalność szlachty sarmackiej.
  • Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – opisuje tragiczne wydarzenia rewolucji w Baku oraz Polskę po odzyskaniu niepodległości w roku 1918. Pisarz konfrontuje marzenia Polaków z trudną rzeczywistością: kraj jest biedny, zagrożony (wojna bolszewicka w 1920 roku, obawa przed rewolucją), brakuje solidarności społecznej. Losy głównego bohatera, Cezarego Baryki, pozwalają nam poznać różne grupy społeczne: biedotę miejską w Warszawie, chłopów w Chłodku, żyjącą rozrywkami szlachtę ziemiańską w Nawłoci. Żeromski nie tylko opisuje polską rzeczywistość – jego powieść jest głosem w ówczesnej dyskusji na temat kształtu Polski.

 

Czy może być tak, że dzieło literackie absolutnie nie jest znakiem ani obrazem swoich czasów?

Słowo „absolutnie” brzmi bardzo kategorycznie. Za bardzo! Z pewnością literatura fantastyczna czy omówione wcześniej powieści historyczne pokazują inną rzeczywistość niż ta, która otacza autora. Na pierwszy rzut oka utwory te nie są obrazem swoich czasów. Pokazują przecież odmienne realia, tworzą światy rządzące się innymi zasadami. Te nowe rzeczywistości autorzy budują jednak z elementów tej, która ich otacza! Układają je w inny sposób, deformują itd.

Znakiem danego czasu może też być nie treść danego utworu, ale np. cel, jaki postawił sobie autor. Podróże Guliwera… Swifta pokazują fantastyczne krainy, do których trafia tytułowy podróżnik. W ten sposób jednak pisarz krytykuje świat, który go otacza.

 

Czy wypowiadając się na temat: „proza o swoich czasach” – unikać powieś­ci historycznych?

Niekoniecznie.

  • To prawda, że powieści historyczne pokazują inne czasy i inną rzeczywistość niż ta, którą autor widzi na co dzień. Pisarze odwołują się do źródeł historycznych – czytają pamiętniki i kroniki, przeglądają dokumenty. Taka powieść może więc świadczyć o tym, jaki był stan wiedzy historycznej w czasie, w którym powstawała. To, czego autorzy nie odnajdą w materialnej spuściźnie dawnych wieków, uzupełniają tworami własnej wyobraźni. A wyobraźnia żywi się przecież tym, co człowiek dostrzega wokół siebie… Dlatego w wielu powieściach historycznych mamy realia sprzed wieków, ale bohaterów jakby współczesnych. Łatwiej opisać dawne stroje niż mentalność!
  • Inny powód, by nie odrzucać dzieł tego typu: powieść historyczna nie tylko pokazuje, ale też interpretuje przeszłość historyczną. Przykładem – Potop Sienkiewicza. Pisarzowi nie zależy na dokładnym pokazywaniu historii. Obrona Jasnej Góry, w rzeczywistości tylko epizod wojny polsko-szwedzkiej, urasta do rangi najważniejszego starcia w czasie „potopu”. Sienkiewicz obszernie opisuje polskie zwycięstwa, dużo mniej uwagi poświęca klęskom. Powód? Miała to być przecież powieść „ku pokrzepieniu serc” – dowodząca tego, że Polacy powinni wierzyć w odzyskanie niepodległości. Na obraz historii w tym utworze miała więc niemały wpływ współczesna rzeczywistość otaczająca autora.
    Wniosek:
    Aby udowodnić związek powieści historycznej z czasami, w których powstała, potrzebna jest nie tylko znajomość tekstu, lecz również kontekstu!

 

Gdyby należało podać dzieła będące obrazami naszych czasów, jakie lektury należałoby przywołać?

Mogą to być bardzo różne dzieła, bo też nasze czasy mają różne oblicza. Wiek XX okazał się czasem dwóch wojen światowych i totalitaryzmów, czasem wyraźnego kryzysu wartości. Charakteryzuje go także wielki rozwój nauki i techniki: to czas lotów w kosmos, klonowania, Internetu.

  • Sytuację człowieka w pułapce systemu totalitarnego opisują Herling-Grudziński w Innym świecie i Sołżenicyn w Archipelagu GUŁag.
  • Absurdalność wojny, a także wojskowej biurokracji znajdziemy w Paragrafie 22 Josepha Hellera (1961 r.). Chcesz zwolnić się z lotów bojowych? Według prawa – ściśle – paragrafu 22 – jest to możliwe tylko wtedy, gdy jesteś chory psychicznie. Ale – w myśl tego samego paragrafu – jeśli prosisz o zwolnienie, na pewno nie jesteś wariatem!
  • Czasy „historii spuszczonej z łańcucha” ciekawie opisuje także Początek Szczypiorskiego. Pisarz unika jednoznacznych ocen: w naszym świecie jest wiele zła, ale można znaleźć także dobro. ­Właśnie dzięki ludziom dobrej woli udało się w czasie Holocaustu uratować wiele osób: Irmę, Joasię, Arturka Hirszfelda.
  • Obrazu naszych czasów można się też doszukać w tekstach groteskowych czy parabolicznych. W dramacie Becketta Czekając na Godota odrealnieni na pierwszy rzut oka bohaterowie uosabiają problemy współczesnego człowieka: brak wiary w możliwość zmiany świata, marazm, brak uczuć i nadziei. Podobnie jest z bohaterem Kartoteki Różewicza: rezygnuje on z działania (wciąż leży w łóżku), nie może porozumieć się z ludźmi.

 

Zauważ! Dokument
W XX w. nastąpiło zmęczenie „tradycyjną” literaturą, która nie była w stanie oddać prawdy o świecie (rzeczywistość przerosła wyobraźnię!). Na kształt literatury wpłynęły też środki masowego przekazu: radio, prasa, a zwłaszcza telewizja. Człowiek współczesny uznaje prawdziwe życie innych ludzi za ciekawsze od fikcji. Dlatego tak często powstają utwory o charakterze dokumentalnym, teksty autobiograficzne.

Literatura faktu

Ważne gatunki:

  • dziennik,
  • pamiętnik,
  • gatunki publicystyczne (reportaż, felieton).

Ważni twórcy:

  • Hanna Krall,
  • Ryszard Kapuściński,
  • Truman Capote.

Najważniejsze utwory

  • Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
  • Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
  • Bolesław Prus – Lalka
  • Władysław Reymont – Chłopi
  • Maria Dąbrowska – Noce i dnie
  • Stefan Żeromski – Przedwiośnie
  • Aleksander Sołżenicyn – Archipelag GUŁag
  • Samuel Beckett – Czekając na Godota
  • Tadeusz Różewicz – Kartoteka

 

Facebook aleklasa 2