Społecznik, bohater literacki

Społecznik – bohater literacki

Społecznik to typ bohatera charakterystyczny przede wszystkim dla literatury polskiej, aczkolwiek znaleźć go można niekiedy także w literaturze obcej. To ktoś, kto bezinteresownie działa na rzecz innych, kto interes społeczny przedkłada nad własny. Społecznikiem może być lekarz, nauczyciel, pisarz, ale także i człowiek niewykształcony, który swoje siły, czas i umiejętności poświęca innym ludziom, przede wszystkim uboższym, wymagającym opieki, niewykształconym.

Geneza tego typu bohatera

Jeżeli społecznika potraktujemy jako typ uniwersalny, ponadczasowy i ponadnarodowy, to za jego pierwowzór możemy uznać mitologicznego Prometeusza. Był on dobroczyńcą ludzkości, który wykradł z Olimpu ogień, aby podarować go ludziom, nauczył także ludzi takiego spełniania ofiar wobec bogów,jaki nie zubażał ich nadmiernie. Za te działania został przez bogów okrutnie ukarany – uwięziono go wśród skał Kaukazu i poddano torturze stałego wyżerania wątroby przez orła.

Postać Prometeusza to archetyp poświęcenia. To zatem pierwowzór wszelkich poświęcających się ludzi. Poświęcających się dla narodu, ojczyzny, także społeczeństwa.

Można jednak traktować tę postać mniej uniwersalistycznie i zacząć dostrzegać ją dopiero w tych czasach, w których powstały nowoczesne społeczeństwa i pojawiła się potrzeba wyrównywania różnic międzyklasowych oraz świadomość tego, że najuboższe warstwy potrzebują wsparcia bogatszych, aby uzyskać dostęp do edukacji i możliwości rozwoju. W Polsce będą to czasy pozytywizmu.

Społecznik jako bohater literacki

Społecznik to najczęściej inteligent. W Polsce inteligencja stanowiła specyficzną warstwę szczególnie świadomą swoistego rodzaju misji społecznej, jaką miała do spełnienia wobec grup najuboższych – dopomożenia im w zyskaniu lepszego miejsca w społeczeństwie poprzez (przede wszystkim) umożliwienie dostępu do edukacji. Na kartach literatury drugiej połowy XIX wieku pojawiają się „wzorcowi” bohaterowie – społecznicy: ludzie wykształceni, najczęściej szlacheckiego pochodzenia, ale utrzymujący się z pracy w tzw. wolnych zawodach, tzn. z pracy intelektualnej, w której podstawowym narzędziem jest własny umysł.

Ludzie ci wiele swojego czasu i energii poświęcają pracy na rzecz innych – organizują nauczanie, odczyty publiczne, pielęgnują chorych i ułomnych. Jest to praca – co bardzo ważne! – bezinteresowna, nie otrzymują za nią żadnego wynagrodzenia i, oczywiście, nie oczekują go.

Są to zatem ludzie wielkoduszni, dbający przede wszystkim nie o swoje interesy, lecz o dobro innych, niewrażliwi na wartości materialne.

Społecznik w literaturze

Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa – można dostrzec w nim pewne cechy społecznika, choć jego działalność właściwiej będzie nazwać filantropijną. Ale na pewno dba on o wspieranie najuboższych i to – przede wszystkim – poprzez „dawanie im wędki”, czyli umożliwianie rozwoju: nauki, pracy, a nie tylko poprzez doraźne wsparcie. Od typowego społecznika różni Wokulskiego to, że jednak jest bardzo zaabsorbowany własnymi sprawami i dążeniem do osobistego szczęścia, co jednak nie jest cechą społecznika.

Prezesowa Zasławska z Lalki Bolesława Prusa – też nie do końca typowa społeczniczka, bo bardzo bogata. Jednak nader wyraźnie zaangażowana w pracę na rzecz innych i umożliwianie im (konkretnie – chłopom we własnym majątku) godziwego, pożytecznego życia.

Joanna Lipska z A… b… c… Elizy Orzeszkowej – uboga nauczycielka wypełniająca pozytywistyczne hasło pracy u podstaw. Udziela lekcji grupie dzieci, otrzymując od niektórych rodziców minimalne wynagrodzenie. Za tę działalność została skazana przez władze rosyjskie, ale nie zaprzestała jej. Uzyskała nawet wsparcie brata Mieczysława, który początkowo bardzo niechętnie odnosił się do jej pracy, ale – dzięki nieugiętej postawie siostry – zrozumiał konieczność wykonywanej przez nią misji społeczno – narodowej.

Pan Tomasz z Katarynki Bolesława Prusa – zamożny, przez większą część życia egoistycznie egzystujący adwokat warszawski, kolekcjoner dzieł sztuki, zetknąwszy się z nieszczęściem niewidomej dziewczynki, postanawia jej pomóc, finansując jej leczenie.

Witold Korczyński z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – młody szlachcic odbywający studia rolnicze w celu zyskania wiedzy, która pozwoli mu na lepsze gospodarowanie w majątku ojca. Uważa za swój obowiązek demokratyczne traktowanie chłopów i szerzenie wśród nich oświaty i nauki.

Stanisława Bozowska z Siłaczki Stefana Żeromskiego – młoda inteligentka, przejęta ideałami pozytywistycznymi, pracuje jako nauczycielka w ubogiej wsi. Jednak nie wytrzymuje fizycznie trudów tej pracy i umiera, wycieńczona chorobą. Wydaje się, że jej poświęcenie pójdzie na marne, ponieważ nikt nie podejmie jej dzieła. Doktor Paweł Obarecki, jej przyjaciel z dawnych czasów, w okresie studenckim przejęty takimi samymi jak Stasia ideałami, nie wytrzymał presji środowiska i stał się typowym mieszczuchem, myślącym tylko o własnej wygodzie.

Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego – inteligent w pierwszym pokoleniu, pochodzi z nizin społecznych – rodziny szewca – alkoholika. Dzięki temu, że wychowywała go wzbogacona ciotka, ale także kosztem wielu wyrzeczeń i upokorzeń zdobył wykształcenie i został lekarzem. Jednak świadomość tego, że inni, pochodzący z jego sfery, nie mieli szansy zdobycia wykształcenia (a tym samym – lepszej pozycji społecznej) sprawia, że Judym uważa, że ma do spłacenia wielki dług wobec społeczeństwa. A mówiąc konkretniej – wobec najuboższej części społeczeństwa. Dlatego pragnie za darmo leczyć biedotę, szerzyć oświatę i higienę, w przeróżny sposób wspierać ubogich. Ale jest w swoich działaniach osamotniony, nie popierają go inni lekarze ani ludzie, od których cokolwiek zależy. Judym świadomie rezygnuje ze szczęścia osobistego (rozstaje się z ukochaną kobietą), aby móc w pełni i bez żadnych obciążeń i zobowiązań oddać się swojej misji społecznej.

Joanna Podborska z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego – zubożała szlachcianka, która nie chce zyskać lepszej pozycji społecznej dzięki „sprzedaniu się”, czyli zawarciu małżeństwa z kimś bogatszym. Zdobywa wykształcenie, pracuje jako nauczycielka i guwernantka. Uważa za swój obowiązek wspieranie najuboższych. Ceną za te działania oraz wybór niezależnej drogi życiowej jest samotność i niemożność ułożenia sobie życia osobistego.

Cezary Baryka z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego – to nietypowy społecznik. W okresie dojrzewania zafascynowany rewolucją (przeżywaną w Baku), w ktorej upatruje „lek” przeciw niesprawiedliwości społecznej; zrozumiawszy swą pomyłkę, zastanawia się, jaki inny sposób może doprowadzić do polepszenia stosunków społecznych i zlikwidowania nędzy. Społecznikiem jest raczej w teorii niż w praktyce – nie dokonuje żadnych konkretnych prac na rzecz najuboższych, jednak bardzo silnie odczuwa niesprawiedliwość społeczną i pragnienie jej przeciwdziałać.

Zenon Ziembiewicz z Granicy Zofii Nałkowskiej – to karykatura społecznika. Wywodzący się ze zubożałej szlachty, w młodości miał ideały i chciał naprawiać świat. Jednak zrezygnował z nich w imię konformizmu i wygody życiowej.

Doktor Bernard Rieux z Dżumy Alberta Camusa – to jedyny przykład społecznika z literatury obcej. Doktor z wielką pasją i oddaniem walczy z dżumą, choć dzięki temu nie osiągnie żadnych osobistych korzyści. Po prostu uważa to za swój obowiązek, podobnie jak pomoc wszystkim tym, którzy tej pomocy oczekują.

Ewolucja bohatera tego typu

Społecznik to typ bohatera charakterystyczny przede wszystkim dla literatury XIX i pierwszej połowy XX wieku. Jeśli za społecznika uznamy kogoś, kto pracuje na rzecz dobra społecznego, nawet – poświęca się mu, to możemy dostrzec rodzaj ewolucji. W literaturze polskiej taki społecznik wyewoluował z bohatera romantycznego.

Romantyczny samotnik – patriota (Konrad, Kordian) odczuwający cierpienia narodu i pragnący się im przeciwstawić, przemienił się stopniowo w kogoś mniej zindywidualizowanego, pragnącego z innymi współpracować, czującego przede wszystkim konieczność pełnienia swego rodzaju misji społecznej na rzecz innych, a nie potrzebę „wybicia się’.

Za „etap przejściowy” w tej ewolucji możemy uznać postać księdza Robaka z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Bohater ten uznał swoją podległość wobec innych i konieczność współpracy z nimi. Działa wprawdzie przede wszystkim na rzecz spraw narodowych, ale i problemy nierówności społecznej zaczął dostrzegać.

Za najważniejsze te problemy uznał pozytywizm i od czasu pozytywizmu ten typ bohatera rozwija się najpełniej. Choć tematyka społeczna jest charakterystyczna dla literatury drugiej połowy XIX wieku i w innych krajach, to jednak w literaturze polskiej miejsce ma szczególne. Literatura tego okresu rozpoczyna bitwę o nowy typ człowieka – propaguje społecznika: kogoś, kto działa na rzecz innych i dzięki temu czuje się szczęśliwy i spełniony. Jednym z haseł tej epoki staje się nawoływanie do szerzenia utylitaryzmu. Bycie utylitarnym, to znaczy przydatnym społeczeństwu, ma dać jednostce szczęście i spokój.

Wydaje się, że w literaturze współczesnej ten typ bohatera zanika. W literaturze, ale nie znaczy to, że także i w realnym życiu. W realnym życiu społeczników może nie jest wielu, ale są na pewno: Jurek Owsiak, siostra Małgorzata Chmielewska, zmarły niedawno Marek Kotański – to wszystko ludzie, którzy uznali za swój obowiązek bezinteresowną pracę na rzecz innych, wspieranie ubogich, ułomnych, nieszczęśliwych.

Jednak literatura nie poświęca takim postaciom zbyt wiele uwagi. Zajmuje się raczej problemami indywidualnymi: niepokojami duszy, traumami dzieciństwa, kompleksami itp. Czy w istocie typ społecznika przeżył się? Pewnie chwilowo tak, ale czy na zawsze – czas pokaże. Problemów społecznych – bezdomność, nędza, bezrobocie, brak perspektyw i niemożność zdobycia lepszej pozycji społecznej w niektórych środowiskach – jest na progu XXI wieku bardzo dużo. Może i literatura zechce się nimi zająć?

Profil psychologiczny społecznika

Przede wszystkim to ktoś bezinteresowny – nie oczekuje ani materialnego wynagrodzenia za swą pracę, ani nawet – zwykłej wdzięczności. Służenie innym jest celem życia społecznika.

To ktoś, kto świadomie, z wyboru, oddaje swoje serce, wiedzę, umiejętności, niekiedy: majątek innym ludziom, pozbawionym tych wartości w wyniku niesprawiedliwych stosunków społecznych.

Społecznik pochodzi najczęściej z warstwy szlacheckiej lub inteligenckiej, ale ma uczucie, że jego uprzywilejowana w społeczeństwie pozycja jest rodzajem przypadku, nie zaś wynikiem szczególnych zasług, dlatego nie jest z niej specjalnie dumny, lecz pragnie umożliwić innym jej zyskanie.

Społecznik na ogół jest mądry, wykształcony, często – samotny, ponieważ wybiera trudną drogę życiową i nie łatwo mu znaleźć towarzyszy.

Bywa bezkompromisowy, mówi to, co myśli, bez owijania w bawełnę, potrafi skłócić się z ważnymi osobami. Bywa nieprzyjemny, niesympatyczny, nie dba o normy dobrego wychowania. Wartości materialne go nie interesują, często – w sposób ostentacyjny. Często to człowiek wyjątkowo ubogi, wręcz manifestacyjnie nie dbający o siebie. Dlatego otoczenie często uważa go za nieudacznika, bywa nielubiany, do czego przyczynia się swoją bezkompromisowością i „nazywaniem rzeczy po imieniu”, często okazuje też owemu otoczeniu wzgardę, nie zawsze sprawiedliwie.

Do jakich tematów prezentacji może przydać się ten typ bohatera?

Bohater prozy XIX i XX wieku.
Człowiek w sytuacji wyboru.
Etos inteligenta w literaturze.
Motywy ludzkiego postępowania.
Miejsce człowieka w społeczeństwie.
Jednostka i zbiorowość.