Bohater romantyczny jako produkt swojej epoki
Takie, a nie inne ukształtowanie postaci literackiej wynika z ideologii epoki. I tak:
- Pod wpływem bardzo ważnej cechy epoki – romantycznego indywidualizmu – w literaturze pojawia się specyficzny typ bohatera – człowiek wybitny, o bogatej psychice, przeżywający rozterki i gwałtowne emocje. Czasem egzaltowany, nadwrażliwy, przesadnie silnie reagujący na otaczający świat.
- Ten sam postulat indywidualizmu sprawia, że ważna jest przede wszystkim jednostka – dlatego bohater romantyczny stawia siebie w centrum zainteresowania (egotyzm!).
- Bohater romantyczny to samotny, zbuntowany indywidualista pozostający w konflikcie ze światem, jest człowiekiem młodym, starość bowiem w tej epoce kojarzy się z niechęcią do zmian i ograniczonymi horyzontami myślowymi – racjonalizmem!
- To postać tajemnicza, zazwyczaj czytelnik lepiej zna jego duszę niż koleje losu. Zdarza się, że nie wiadomo nawet, jak ma na imię; tak właśnie jest w wypadku Giaura.
- Bohater romantyczny nie gra zespołowo – cały czas w myśl powyższego indywidualizmu i kultu wybitnej jednostki, jest zwykle samotny, nierozumiany przez ludzi. Czasem sam ich odrzuca, przekonany o własnej wyjątkowości.
- Z przeżywanych przez niego emocji najważniejsza jest miłość – zazwyczaj na romantyczny sposób nieszczęśliwa, pamiętamy doskonale, że romantyzm to prymat uczucia nad rozumem.
- Osobista tragedia powoduje przemianę kochanka w bojownika o sprawę ważniejszą – społeczną – na przykład o wolność ojczyzny. Wolność to także jedna z naczelnych wartości ideologii romantycznej.
- Chce zmieniać świat, bronić wolności – swojej lub innych – ale w tej walce jest zwykle samotny, nierozumiany przez ludzi.
- Wybranej idei poświęca się bezgranicznie – skłonny jest nawet popełnić grzech – a że jest człowiekiem szlachetnym, tu rodzi się jego tragizm (taką ideą może być miłość, ale też wolność, dobro ojczyzny, chęć pomocy innym).
- Czyny bohatera romantycznego są dyskusyjne z punktu widzenia etyki – tym samym wpisuje się on w modną w epoce dyskusję na temat dobra i zła i granic usprawiedliwienia czynów nieetycznych.
Czy bohater romantyczny to jeden określony schemat?
Otóż nie! Zwykło się określać mianem bohatera romantycznego główną postać dramatów romantycznych – polski schemat, który reprezentują Gustaw-Konrad czy Kordian. Dobrze – to schemat podstawowy, niemniej przed nim i po nim istniały różne warianty i modyfikacje – zależności i różnice pomiędzy nimi są ważne. Szereg wygląda następująco:
- bohater werterowski (Werter Goethego)
- bohater bajroniczny (Giaur Byrona)
- bohater romantyczny (Gustaw-Konrad Mickiewicza)
- modyfikacje romantyczne (Jacek Soplica Mickiewicza)
- spadkobiercy (Kmicic Sienkiewicza)
- parodie bohatera romantycznego (Albin Fredry)
Cechy wspólne różnych postaci:
- indywidualizm – bohater romantyczny to człowiek wybitny, wyrastający ponad otoczenie, często poeta, prorok, mag;
- młodość i wrażliwość;
- tajemniczość;
- unieszczęśliwienie w życiu prywatnym.
Typ bajroniczny
Przykładem może być Giaur – tytułowy bohater bardzo modnej w epoce powieści poetyckiej angielskiego romantyka Georga Byrona.
Co pamiętać o Giaurze?
Ta historia zachwyciła odbiorów, bo jest powieścią poetycką o wielkiej miłości, zbrodni, zemście i zazdrości. Czyn głównego bohatera jest dyskusyjny, a to tylko uatrakcyjnia całą historię. Smaku zaś dodaje jej fakt, że rozgrywa się w scenerii orientalnej – tak modnej w dobie romantyzmu.
- Giaur – tytułowy bohater powieści poetyckiej George’a Byrona (Giaur) – to innowierca w oczach Turków, bowiem cała mroczna historia rozgrywa się w okupowanej przez nich Grecji.
- Giaur to jedna wielka tajemnica – nie znamy prawdziwego imienia bohatera, nie wiemy o nim właściwie nic. Przybył z Wenecji. Ale kiedy i po co? Wiemy, że nad życie kochał piękną Leilę, żonę tureckiego emira Hassana.
- Zdradzony Hassan ukarze swoją brankę – zgodnie z obyczajem zawiązana w worku Leila zostaje wrzucona do morza i utopiona.
- Giaurowi pozostały tylko rozpacz i chęć zemsty. Tytułowy bohater zabija Hassana, a później osiada w klasztorze. Istotne jest to, że zemsta nie przyniosła mu ulgi – jego cierpienie po stracie ukochanej było tak wielkie, że nie chciał już dalej żyć.
- Czy Giaur żałuje swojego czynu? Jedynie tego, że jego ukochana cierpiała.
Utwór Byrona
- pokazuje wielkość miłości, a także głosi prawo człowieka do miłości bez względu na jakiekolwiek różnice – społeczne, religijne.
- Ważna jest scena mistyczna. Już w klasztorze, gdy Giaur przed śmiercią opowiada kapłanowi, że odwiedziła go Leila.
- Byron pokazuje niepospolitego człowieka: tajemniczego, dum nego, zbuntowanego przeciwko światu, którego prawa łamie, nierozumianego przez innych ludzi.
- Typ bajroniczny skojarz z dumą, indywidualizmem, buntem, odwagą i tajemniczością. Z umiłowaniem wolności i walką, także z silnymi emocjami.
Typ werterowski
Pochodzi z Cierpień młodego Wertera pióra Johanna Wolfganga Goethego, niemieckiego prekursora romantyzmu. Książka stała się biblią młodzieży tych czasów, Werter – idolem. Uosabia ideologię początku epoki: cechuje go bunt przeciw schematyzmowi, poczucie bliskości z naturą, miłość jest siłą dominująca w życiu.
Werter to pierwszy z długiego szeregu romantycznych kochanków.
Zakochał się na balu, narodzinom miłości – niemal od pierwszego wejrzenia – towarzyszyły grzmoty burzy. Później były spacery, rozmowy, wspólne lektury, coraz większe porozumienie. Żadna ze stron nie powiedziała jednak, co czuje. Lotta, choć Werter był jej bliski, pamiętała, że ma narzeczonego. Werter także zachowywał się zgodnie z konwenansami. Nie potrafi jednak sobie poradzić z własnymi uczuciami, miłość do Lotty ogarnia go całkowicie, staje się źródłem szczęścia, ale też ogromnych cierpień. Bohater przeżywa „ból świata” (Weltschmerz), który objawia się stanami melancholii, załamania, apatii. Widzi niedoskonałość świata, na przykład niesprawiedliwe podziały społeczne, nie umie jednak ani się przystosować, ani zbuntować. Ucieka od rzeczywistości – najpierw w zachwyt przyrodą, w świat literatury, później decyduje się na samobójstwo.
Typ werterowski skojarz zatem z nadwrażliwością, Weltschmerzem, cierpieniem, rozdarciem duszy, bezradnością wobec norm świata i własnych emocji, załamaniem, samobójstwem.
Z kim można zestawić Wertera?
Z Gustawem z Dziadów części IV Adama Mickiewicza. Sam bohater krzyczy:
„Znasz ogień i łzy Wertera?”.
Jest podobnie emocjonalny, wrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, zbuntowany wobec świata, który nie chce go docenić.
Czym się różnią?
Bohater Dziadów ma także cechy postaci bajronicznej – duma nakazuje mu znaleźć sobie inny cel, nie waha się podjąć złego czynu w walce o słuszną sprawę. No i jest Polakiem – poświęca się sprawie ojczyzny. A Werter jak umarł – tak umarł i niczemu się już nie poświęcał.
Kto się śmiał z Wertera?
Wyśmiał go Fredro w Ślubach panieńskich. Albin – płaczliwy, jęczący z miłości do Klary, wzbudzający śmiech i politowanie za każdym pojawieniem się na scenie – to nic innego jak parodia bohatera werterowskiego.
Zapamiętaj!
- Werter stał się symbolem swojej epoki – wczesnego romantyzmu, który zachwycił się bohaterem młodym, bardzo wrażliwym, uczuciowym.
- To bohater bardzo emocjonalny – łzy, cierpienie, gorące uczucia to jego codzienność. Po prostu emocje go spalają.
- Werter był nieszczęśliwie zakochany – jest to jeden z ulubionych tematów romantycznych.
- Werter nie walczył jednak o kobietę, którą kochał. Własne cierpienie uwznioślało go i potwierdzało niechęć do otoczenia. Werter nie lubił świata – dlatego cierpiał…
Pokolenie młodych początku wieku XIX ujrzało w nim swojego idola. Gdyby tylko młodzi ubierali się tak jak on!!! Ale gorzej, oni popełniali samobójstwa z racji nieszczęśliwej miłości i niechęci do zastanego świata.
Cierpienia młodego Wertera stały się też wzorem gatunku – powieści w listach, czyli powieści epistolarnej.
Porównanie bohatera werterowskiego i bajronicznego
Cechy wspólne
- nadwrażliwość,
- wyobcowanie,
- gwałtowność uczuć,
- prywatna klęska – utrata miłości i ukochanej,
- obaj zderzają się z rzeczywistością realnego świata – to ona niszczy miłość,
- obaj są samotni, niezrozumiani przez społeczeństwo,
- uczucie do kobiety staje się ich obsesją – decyduje o ich życiu,
- obaj buntują się przeciw zastanej sytuacji.
Cechy różne
- Bohater Byrona działa. Apatia, bezradność, poddanie się rozterkom czy samobójstwo – są mu obce. To człowiek czynu – walczy o miłość, o kochankę, jest tajemniczy.
- Werter jest postacią bardziej bierną. Więcej rozważa i narzeka niźli cokolwiek czyni. Wydaje się słabszy psychicznie niż Giaur.
- Typ bajroniczny skojarz z dumą, indywidualizmem, buntem, odwagą i tajemniczością. Z umiłowaniem wolności i walką, także z silnymi emocjami.
- Inny jest finał ich biografii – Giaur umiera w klasztorze, przedtem dokonuje spowiedzi, a Werter popełnia samobójstwo.
- Z kolei Werter nie ma na sumieniu zbrodni – jego przewinienie to tylko to, że kocha zaręczoną kobietę.
- Giaur zabija – niejasne są też metody, dzięki którym zdobył majątek.
- Inna jest ich porażka – ukochana Giaura ginie, zabita przez Hassana, ukochana Wertera podejmuje decyzję – wychodzi za mąż za innego.
Polski bohater romantyczny
Polski bohater romantyczny wykazuje wszystkie cechy typowe dla bohatera tej epoki: jest nadwrażliwy, zbuntowany, osamotniony. Często jest nieszczęśliwie zakochany, bywa nierozumianym przez odbiorców poetą. Zdarza się, że popełnia samobójstwo lub przynajmniej tego próbuje. To ktoś wyjątkowy, nieprzeciętny – romantyczny indywidualista! Jego konstrukcja kształtuje się według schematu:
- Punkt wyjścia – młody, poeta, wrażliwy, indywidualista, zakochany, skupiony na swojej miłości i odczuciach. Doznaje zawodu miłosnego. Popełnia samobójstwo – lecz żyje dalej.
- Punkt kulminacyjny – metamorfoza – przeistacza się z zakochanego młodzieńca w patriotę walczącego o wolność ojczyzny. Jest gotów na prometejskie poświęcenie dla narodu. Jest zdolny dokonać czynu nieetycznego – w imię wielkiej sprawy. Niestety – przegrywa.
- Finał – nieznany. Biografia bohatera romantycznego jest otwarta, dalsze losy postaci nie są znane.
Uwaga!
Bohater romantyczny jest podstawową konstrukcją dramatu romantycznego – jego dzieje to oś fabularna, jego tragizm to istota gatunku.
Typy bohaterów romantycznych
- wybitna jednostka, wyrastająca ponad otoczenie (Giaur),
- nieszczęśliwy, odrzucony ze względów społecznych kochanek (Werter),
- szlachetny zbrodniarz (Konrad-Gustaw),
- spiskowiec, bojownik o wolność, patriota (Kordian).
Konkretne postacie chronologicznie
• Konrad Wallenrod (tytułowy bohater powieści poetyckiej Mickiewicza) – przykład bohatera bajronicznego.
Tajemniczy, dumny, walczący o swoje idee, obcy wśród otoczenia, gwałtowny w uczuciach. Jako polski wariant różni się od bohaterów Byrona wyjściem poza prywatne sprawy – poświęca się ojczyźnie, podporządkuje jej swoje szczęście i miłość. Młody Litwin, Walter Alf, porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, dzięki wajdelocie Halbanowi nie zapomniał, kim jest. Uciekł do rodzinnego kraju, tam ożenił się z córką litewskiego księcia – Aldoną, lecz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Uznawszy, że tylko on może uratować Litwę przed krzyżacką niewolą, opuścił żonę. Został giermkiem Konrada Wallenroda, a po śmierci tego rycerza w tajemniczych okolicznościach przywłaszczył sobie jego imię. Po zdobyciu rycerskiej sławy został wybrany na wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. To właśnie było jego celem – odtąd tak dowodził wojskami zakonu, że wciąż ponosiły klęskę. Litwę udało się uratować, ale sam bohater popełnił samobójstwo. Wallenrod to bohater bajroniczny – jednostka nieprzeciętna, tajemnicza, zbuntowana przeciwko złemu światu. Za swoje poświęcenie Konrad zapłacił wysoką cenę: przeżywał rozterki wewnętrzne i nie miał życia osobistego (rozmawiał z zamkniętą w wieży Aldoną, ale już nigdy jej nie zobaczył).
Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: bajronizm, indywidualizm jednostki, mesjanizm, bunt, makiawellizm, desperacja.
Czy bohatera wallenrodycznego można utożsamiać z bohaterem bajronicznym?
• Gustaw z IV części Dziadów Mickiewicza
W tej części bohater jest reprezentantem typu werterowskiego – odrzucony w miłości, zrozpaczony, bezradny, popełnia samobójstwo. Uwaga! Jeśli spojrzeć na bohatera w skali całego utworu – mamy do czynienia z wzorcowym przykładem bohatera romantycznego. W części IV przybywa jako upiorny gość do domu Księdza; nazwany pustelnikiem, potem okazuje się Gustawem – dawnym uczniem kapłana. Gustaw – to bohater nazywający siebie „umarłym dla świata” i cierpiącym z powodu nieszczęśliwej miłości. Kim jest? Może samotnikiem, który ucieka od ludzi. Może duchem, który powraca na ziemię po popełnieniu samobójstwa. Ukochana Maryla – imię nieprzypadkowe! – wyszła za innego, bogatszego. Gustaw ocenia ją surowo – uważa, że dla majątku zerwała łączące ich więzi przeznaczenia. Bohater z pewnością jest nadwrażliwy, samotny i przeżywa nieszczęśliwą miłość. Jest także w dużym stopniu egoistą, skupia się jedynie na własnych problemach.
Realizuje schemat bohatera romantycznego. Początkowo młody natchniony poeta, potem zbolały na wzór Wertera nieszczęśliwy kochanek. Popełnia samobójstwo na oczach księdza – po czym żyje nadal.
Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: werteryzm, wrażliwość, gorycz, ekspresywność uczuć, wyobcowanie (alienacja), bliskość natury.
• Gustaw-Konrad z II części Dziadów Mickiewicza
W części III w Prologu następuje metamorfoza – Gustaw przeistacza się w Konrada i teraz występuje w roli bojownika o naród i ojczyznę. „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Jego nieetyczny czyn to bluźnierstwo – dla swojej misji gotów złorzeczyć Bogu, staje z Bogiem do pojedynku i żąda rządu dusz. Czuje się równy Bogu, tylko do Niego i natury kieruje swoje dzieła. Z Bogiem chce też walczyć o władzę nad światem. W Wielkiej Improwizacji krzyczy: „Daj mi rząd dusz!” i uważa, że lepiej rządziłby światem, bo kierowałby się uczuciem, nie tylko rozumem (dowodem bezduszności Boga jest to, że Polska utraciła niepodległość). Przed potępieniem ratują Konrada egzorcyzmy pokornego księdza Piotra (to jemu Bóg objawi wiedzę na temat przyszłości Polski), a także fakt, że kierował się szlachetnymi pobudkami. Konrad to bohater dynamiczny, buntownik i zbawca narodu, niemal nadczłowiek. To jednostka wybitna, o niezwykłej sile ducha. W jego losach jest też wiele tajemniczości – nie wiemy, co się z nim stało. Czy został zesłany na Syberię i powróci jako zbawca? Istnieje taka sugestia.
Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: mesjanizm, mistycyzm, prometeizm, indywidualizm, bunt.
• Kordian (bohater tytułowy dramatu Słowackiego)
Spełnia schemat bohatera romantycznego. Początkowo młody nadwrażliwy poeta, odrzuca go ukochana Laura. O wielkiej uczuciowości bohatera dramatu Słowackiego świadczy już imię pochodzące od łacińskiego cor – serce. Poznajemy go jako piętnastolatka, który skarży się na wewnętrzną pustkę, przeżywa rozterki miłosne – Laura go nie rozumie. To wszystko popycha młodzieńca do próby samobójczej. Żyje nadal.
Etap dojrzewania: Później Kordian podróżuje po Europie. To jego droga do poznania samego siebie i zdobycia duchowej dojrzałości: przekonuje się, że wszystko można kupić, nawet miłość (epizod z Wiolettą), rozczarowuje się do papieża, który radzi: „Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą”.
Metamorfoza: Momentem przełomowym jest monolog na górze Mont Blanc – swoisty odpowiednik Wielkiej Improwizacji. Kordian odnajduje ideę – jest nią walka o wolność ojczyzny. Przestaje myśleć o sobie, jest zdolny do największego poświęcenia – przywołuje wzór szwajcarskiego bohatera Winkelrieda, który wbił w swą pierś włócznie wrogów, by swoim towarzyszom utorować przejście. Hasło „Polska Winkelriedem narodów” jest w kontraście do mesjanizmu w Dziadach (Polska Chrystusem narodów) – mesjanizmem historycznym.
Czyn nieetyczny: Próba królobójstwa, sam próbuje zabić cara, ale mdleje pod progiem monarszej sypialni. Co go pokonało? Strach i Imaginacja. Od tej chwili Kordian staje się przykładem polskiego Hamleta – symbolem niezdecydowania, rozterek moralnych, które powstrzymują złe czyny.
Finał: Niewiadomy. W ostatniej scenie obserwujmy egzekucję Kordiana i biegnącego z listem posłańca. Słowacki w tym miejscu urywa akcję. Czy list był ułaskawieniem i czy posłaniec zdążył – można się tylko domyślać.
Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: hamletyzm, niepokój wewnętrzny, wrażliwość, niezgoda na świat, bunt, winkelriedyzm, mesjanizm historyczny.
Hrabia Henryk (bohater Nie-Boskiej komedii Krasińskiego)
Jest przykładem bohatera romantycznego, choć już nieco zmodyfikowanym. Bohater Nie-Boskiej komedii jest poetą i też poświęca życie idei, ale – tu różnica – broni swej grupy społecznej, nie ojczyzny czy całego narodu. Jest kimś nieprzeciętnym: jako jedyny z arystokratów woli zginąć z honorem, niż się poddać. Odrzuca też propozycję szanującego go wodza rewolucjonistów Pankracego, by przeszedł na jego stronę. Jednocześnie w kreacji tego bohatera wyraźniej niż gdzie indziej widzimy egoizm, skupienie na sobie. Następna różnica – jest żonaty! Hrabia Henryk ożenił się, bo szukał inspiracji. Przeświadczony o swej wyjątkowości mówi: „Zstąpiłem do ziemskich ślubów”. Jego żona Maria była zwyczajną kobietą, więc rozczarowany mąż szybko zaczął marzyć o „kochance młodości”. Nie doceniał oddania Marii, która doprowadzona do rozpaczy zmarła w szpitalu dla obłąkanych. Była pewna, że powodem oziębłości męża jest to, iż nie jest poetką – przed śmiercią wymodliła sobie ten dar. Pycha Hrabiego Henryka doprowadziła go do zguby. Zarówno Dziewica, jak i widmo sławy okazały się wytworem sił szatańskich – nieetyczny czyn Hrabiego – to po prostu zdrada, uległość pokusie szatańskiej. Krasiński pokazuje, że poezja może być także siłą niszczącą ludzkie życie. Hrabia Henryk popełnia samobójstwo – skacze w przepaść z okrzykiem: „Poezjo, bądź mi przeklęta!”.
Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: poeta przeklęty, prowidencjalizm, egotyzm, indywidualizm.
Przełamanie schematu, modyfikacje, parodie
Kreacja bohatera romantycznego stała się z czasem schematem, punktem odniesień i przedmiotem parodii. Już w literaturze romantyzmu znajdziemy próby przełamania tego schematu.
• Jacek Soplica – Ksiądz Robak (bohater Pana Tadeusza Adama Mickiewicza)
Jacek Soplica jest pewną modyfikacją bohatera romantycznego. Nie jest już jednostką wybitną, poetą czy wizjonerem. To zwyczajny szlachcic, mający całkiem przyziemne upodobania: lubił zjeść i wypić, świetnie władał bronią. Jest patriotą, ale zamierza pomóc ojczyźnie inaczej: jako zakonnik-emisariusz namawia do powstania, a zatem nie pragnie zbawiać Polski sam, jak Konrad czy Kordian. Podobnie jednak jak oni przeżywa wewnętrzną przemianę. Początkowo jest paliwodą i hulaką (co nietypowe w losach bohatera romantycznego!), który zakochuje się w córce Stolnika Horeszki (to z kolei typowe – nieszczęśliwa miłość). Perspektywa czarnej polewki (symbol odmowy) staje się przyczyną rozpaczy i wielu nierozważnych czynów: Jacek pije, żeni się z dziewczyną, na której mu nie zależy. W końcu też pod wpływem wielkiego wzburzenia zabija ojca ukochanej Ewy w czasie oblężenia zamku Stolnika przez Moskali, w związku z czym zostaje posądzony o współpracę z wrogiem. To zabójstwo i zdrada to jego czyn nieetyczny. Wyrzuty sumienia prowadzą do zmiany osobowości. Soplica staje się pokornym, cichym księdzem – mamy do czynienia z metamorfozą. Losy Soplicy są zamknięte – kończą się rehabilitacją i śmiercią bohatera – to także odstępstwo od schematu.
Uwaga – sam Tadeusz. Bohaterem tytułowym swojej epopei uczynił Mickiewicz postać odmienną od bohaterów romantycznych – to jakby zapowiedź nowych czasów! Tadeusz Soplica to zwyczajny, przeciętny, młody człowiek, choć odważny i kochający ojczyznę (walkę o wolność kraju uznaje za swój obowiązek). Dowodem jego dojrzałości jest końcowa decyzja, by po ślubie z Zosią uwłaszczyć chłopów w swoim majątku.
• Bohater poematu dygresyjnego Juliusza Słowackiego Beniowski
„Ja sam się dziwię, że za bohatera / wziąłem takiego prostego szlachcica” – mówi narrator o Maurycym Kazimierzu Zbigniewie Beniowskim, tytułowym bohaterze. Utwór opowiada o losach młodego szlachcica, który straciwszy majątek przez hulanki i liczne procesy, postanawia opuścić dom i walczyć w konfederacji barskiej. Nie jest to żaden romantyczny kochanek – aby jego wybranka Aniela, notabene z wysokiego rodu, mogła się z nim pożegnać, jej piastunka musi Beniowskiego doprowadzić siłą…
• Bohaterowie komedii Aleksandra Fredry Śluby panieńskie
W tym utworze mamy parodię romantycznego kochanka. Albin wciąż wzdycha i płacze, pragnie przychylić nieba ukochanej Klarze, a jednak nie zyskuje wzajemności. Panna jest znudzona takimi zalotami – a widownia wybucha śmiechem, gdy zapłakany, jęczący Albin wchodzi na scenę. Jest to parodia typu werterowskiego, Fredro ośmiesza wylewną uczuciowość, potoki słów i łez romantycznego kochanka. Sukces odnosi za to drugi z bohaterów – Gucio (tę zdrobniałą formę imienia Gustaw należy odczytywać jako aluzję do IV części Dziadów!). Nie zalewa się łzami, czekając na cud, lecz działa. Serce niechętnej mu początkowo Anieli zdobywa dzięki chytrej intrydze, a przy tym sam się zakochuje. Komedia Fredry pokazuje, że przeżył się już typ romantycznego kochanka, który w obiekcie swoich uczuć widzi anioła i boginię. Miłości nieszczęśliwej, niszczącej przeciwstawia szczęśliwą miłość małżeńską.
Biografia polskich poetów romantycznych a ukształtowanie ich bohaterów
Na ile własne przeżycia romantyków wpłynęły na ukształtowanie postaci literackich? Okazuje się że pewne cechy biografii pokrywają się z cechami bohatera, a co więcej – są podobne w przypadku największych polskich twórców.
- Adam Mickiewicz
Osobiste przeżycia poety wpłynęły na jego twórczość – zwłaszcza przeżycia miłosne związane z Marylą Wereszczakówną. Młody i niezamożny poeta źle ulokował swoje uczucia i choć panna odpowiedziała mu wzajemnością, rodzina wydała ją za mąż za hrabiego Puttkamera. W swoje przeżycia wyposażył Mickiewicz Gustawa – oszalałego z miłości, z ogrodu oglądającego ślub wybranki, odtrąconego kochanka Maryli z IV części Dziadów. Nieszczęśliwa miłość poety zawsze uważana była za źródło ukształtowania typu nieszczęśliwego kochanka w polskiej literaturze. Biografowie twierdzą niekiedy, że wiele w tym jest poetyckiej mistyfikacji, był to epizod w życiu Mickiewicza, który potem miał przeżyć jeszcze niejedną miłość, tę jednak – tak bardzo w duchu werterowskim – przetworzył literacko i stała się ona polską legendą. Fakt, że Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu, mógł wpłynąć na postać Konrada z III części Dziadów. Zapewne poeta chętnie widziałby siebie w roli samotnego zbawcy narodu – próbował w ten sposób zadośćuczynić ojczyźnie i narodowi. Istnieją też interpretacje takie, że kreując tajemnicze imię 44, miał na myśli siebie.
- Juliusz Słowacki
Niezbyt doceniony przez środowisko współczesnych literatów w Polsce i na emigracji, żył w cieniu Mickiewicza – to zapewne wpłynęło na poczucie wyobcowania i niesprawiedliwości świata, jakie odczuwał Kordian. Gdy był młodzieńcem, jego przyjaciel Ludwik Spitznagel popełnił samobójstwo. Musiało to wywrzeć wpływ na psychikę poety. Nieszczęśliwie kochał się w dużo starszej od siebie Ludwice Śniadeckiej, która nie potraktowała poważnie jego zalotów. Ślad tego zdarzenia wpłynął na fabułę i los Kordiana – bohater przeżywa podobne rozczarowanie miłosne z Laurą.
- Aleksander Fredro
Sporo romantyzmu znajdziemy w życiu Fredry, który dziesięć lat czekał na wolność ukochanej kobiety, by móc ją poślubić. Była nią Zofia Skarbkowa, a tyle lat trwało wówczas przeprowadzenie rozwodu. Uczucie to zostało jednak uwieńczone szczęściem. Być może dlatego w literaturze wypowiedział się jako zwolennik miłości szczęśliwej.
- Zygmunt Krasiński
Na hrabiego Zygmunta dominujący wpływ miał ojciec, człowiek o silnej osobowości – generał Wincenty Krasiński. Generał decydował o nauce i karierze syna. Zabronił mu na przykład udziału w patriotycznej demonstracji, na którą poszli wszyscy koledzy młodego hrabiego. Zygmunt samotnie podążył na uczelnię. Ożenił się, zgodnie z wolą ojca, z arystokratką Elizą Branicką, miał liczne romanse – z Joanną Bobrową, potem, przez wiele lat, z Delfiną Potocką. Stąd być może sceptycyzm wobec instytucji małżeństwa i dylematy moralne związane ze zdradzaniem żony, które ujawniają się w Nie-Boskiej Komedii. Elementy biografii ujawniają się też w kalectwie Orcia – sam Krasiński miał chore oczy i wyjechał do Europy w celu podreperowania zdrowia.
Co łączy biografie polskich romantyków?
- Nieszczęśliwa miłość
Miłość Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny stała się literacką legendą – nawet imię Maryla pojawia się w Dziadach wprost. Słowacki swoje uczucie do Ludwiki Śniadeckiej ukazał w Kordianie. W listach Krasińskiego widoczna jest siła jego namiętności do Delfiny Potockiej. Niestety, ojciec nakazał mu się ożenić z inną kobietą. Także Norwid został odrzucony przez ukochaną Marię Kalergis.
- Samotność
Mickiewicz zaznał sławy i uznania za życia – ale w jego biografii są też momenty samotności – odczuwa ją w Kownie jako nauczyciel na odległej prowincji, również w podróży w głąb Rosji – co ujawnia w Sonetach krymskich. Szczególnie boleśnie odczuwana przez Słowackiego i Norwida, którzy nie założyli własnych rodzin, a poza tym nie byli rozumiani przez czytelników (zob. utwory Słowackiego: Hymn, Grób Agamemnona czy Beniowski; Norwid: Klaskaniem mając obrzękłe prawice). W utworach Słowackiego widać ból i tęsknotę związane z rozstaniem z ukochaną matką – spotkali się dopiero na krótko przed śmiercią poety w 1848 roku.
- Doświadczanie trudów emigracji
Poza Krasińskim, który był bogatym arystokratą i sam zdecydował się na podróże po Europie, inni nasi wielcy poeci zostali przez los skazani na życie na obczyźnie. Słowacki wyjechał na Zachód z misją dyplomatyczną w czasie powstania listopadowego. Norwid wybrał emigrację po pobycie w berlińskim więzieniu. W ich utworach widoczna jest tęsknota za ojczyzną.
- Wobec powstania listopadowego
Żaden z wielkich romantyków nie wziął udziału w powstaniu. Mickiewicz utknął w Wielkopolsce, Słowacki jeździł z misją do Londynu. Rodzina Krasińskich przyjęła zryw jako bunt rewolucyjny przeciw władzy. Dziady i Kordian są próbą rehabilitacji poetów, Nie-Boska komedia – definicją rewolucji.
- Podróż
Czasem typowo romantyczna podróż na Wschód. Mickiewicz został do niej właściwie zmuszony. Słowacki w roku 1836 i 1837 odwiedził Egipt, Liban, Grecję i Palestynę (owoce tej wyprawy to: Grób Agamemnona, Rozmowa z piramidami, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu…), celem wycieczki były także Alpy (fascynację nimi wyraził w wierszu Rozłączenie, w poemacie W Szwajcarii). Wiele podróżowali także Krasiński i Norwid, który w latach 1852-1854 szukał szczęścia nawet w Stanach Zjednoczonych.
Zobacz: