Ramy czasowe epoki
Nazwa „romantyzm” wywodzi się od łac. przymiotnika „romanus” (rzymski). To paradoks, bo trudno dopatrzeć się podobieństwa kultury starożytnego Rzymu do okresu w dziejach kultury i literatury, który dziś nazywamy romantyzmem. Rzecz w tym, że w średniowieczu języki, którymi posługiwały się narody w prowincjach rzymskich nazywano romańskimi (były to języki germańskie i galicyjskie z silnymi dość wpływami łaciny). Baśnie, podania i legendy tych narodów zwano zaś romancami (lub romantami), opowiadały o fantastycznych, niesamowitych przygodach. A romantycy chętnie odwoływali się do ludowych legend, średniowiecznych awanturniczych powieści – pisanie właśnie w takim duchu w XIX w. zaczęto określać jako romantyczne. Nazwa romantyzm poszerzyła swój zasięg i objęła także filozofię, sztukę i estetykę.
Dziś do grupy języków romańskich zaliczamy np. francuski, a studenci romanistyki zdają obowiązkowy egzamin ze znajomości języka Cycerona.
Za początek romantyzmu uznaje się czasem Wielką Rewolucję Francuską (1789 r.), choć teza ma wielu przeciwników. Tę datę wolą oni uznawać za koniec oświecenia. Można przyjmować, że początek romantyzmu to kongres wiedeński. Tendencje romantyczne zaczęły się jednak wcześniej, już na przełomie XVIII i XIX w. Za datę końcową uznaje się 1848 r. – Wiosnę Ludów.
Kalendarium kultury
- 1815 r. – kongres wiedeński
- 1821 r. – powstanie w Grecji
- 1825 r. – powstanie w Rosji (dekabryści)
- 1830 r. – rewolucja w Belgii i powstanie listopadowe w Polsce
- 1848 r. – Wiosna Ludów
- 1860 r. – walka Garibaldiego o zjednoczenie Włoch; królestwo Włoch powstaje rok później
- 1862 r. – Otto von Bismarck kanclerzem Prus
- 1774 r. – pierwsze wydanie „Cierpień młodego Wertera” (1786 r. drugie, zmienione ich wydanie)
- 1843 r. – „Albo – albo” Kierkegaarda
- 1807 r. – „Fenomenologia ducha” Hegla
- 1760 – 1763 – „Pieśni Osjana” Macphersona
- 1813 r. – „Giaur” Byrona
Najważniejsze zjawiska kultury
Werteryzm
Moda literacka i obyczajowa zapoczątkowana przez Cierpienia młodego Wertera. Dzieło zostało szybko przetłumaczone na inne języki i spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem (zwłaszcza młodych ludzi). Naśladowano stroje bohatera (żółta kamizelka), czytano jego ulubione Pieśni Osjana, naśladowano jego zachowanie i sposób bycia. W twórczości wczesnych romantyków popularny stał się motyw nieszczęśliwej miłości i rozczarowanie światem. Wykształcił się typ nowego bohatera (bohater werterowski) – marzyciel, idealista o wybujałej wyobraźni, mający świadomość tego, ze normy i konwencje społeczne niszczą wrażliwego człowieka.
Osjanizm
Tendencja w literaturze zapoczatkowana wydaniem Pieśni Osjana Jamesa Macphersona. Wydał te pieśni jako rzekome tłumaczenie staroceltyckich tekstów. Rzekomo powstały one w XIII w., a ich autorem miał być legendarny pieśniarz Osjan. Choć po jakimś czasie mistyfikacja została odkryta, pieśni i tak cieszyły się niezwykłą popularnością. Ukształtował się nowy typ bohatera – prosty człowiek żyjący w bliskim kontakcie z naturą, wrażliwy i uczuciowy, patriota, przestrzegający zasad kodeksu rycerskiego. Utwory pozostające pod wpływem Pieśni Osjana cechują się: zafascynowaniem przeszłością (kultem przeszłości), specyficznym pejzażem (noc, światło księżyca, skaliste brzegi, mgła).
Do lektury Pieśni Osjana powracał wielokrotnie bohater Cierpień młodego Wertera Goethego.
Orientalizm
To różne przejawy zainteresowania kulturą Wschodu obecne w literaturze romantyzmu. Rozwijała się orientalistyka (jako odrębna nauka), artyści odbywali podróże na Wschód (podróż taką odbyli np. Słowacki i Mickiewicz). Szukano alternatywnych wzorców kultury, a orient fascynował odmienną obyczajowością. Na powstanie tej mody duży wpływ wywarła twórczość Chateaubrianda i Byrona.
Wielkimi dziełami wyrosłymi z fascynacji kulturą orientalną i odbytej podróży były Sonety krymskie Mickiewicza, Ojciec zadżumionych i Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu Słowackiego. Poza tym w poemacie Genezis z Ducha Słowacki wykorzystał w filozoficznej koncepcji ewolucji ducha elementy filozofii indyjskiej.
Gotycyzm
Popularny nurt w literaturze europejskiej. Najpełniej rozwinął się w powieści poetyckiej (zwanej tez romansem grozy). Za jego twórcę uważa się autora Zamczyska, Horace’a Walpole’a. Cechy tego typu powieści poetyckiej: akcja rozgrywa się w średniowieczu, liczne elementy grozy, zjawiska nadprzyrodzone, duchy, zjawy i upiory. Duże znaczenie odgrywały także sny, przepowiednie, wróżby, znaki zwiastujące nieszczęście itd.
Zaciekłymi wrogami gotycyzmu byli Jan Śniadecki i Kazimierz Brodziński (przychylny romantyzmowi, tego nurtu nie umiał zaakceptować, m. in. dlatego, że opowiadał się za sielskim charakterem literatury narodowej). do tego nurtu należą (niezbyt znane) młodzieńcze utwory Krasińskiego: Władysław Herman i dwór jego oraz Grób rodziny Reichstalów.
Powieść gotycka wpłynęła na światopogląd wczesnych twórców romantyzmu, przyniosła fascynację średniowieczem, starymi zamkami i kościołami, etosem rycerskim, skłonność do wprowadzania elementów tajemnicy i grozy.
Choroba wieku
Czyli niem. Weltschmerz i ang. spleen – ból istnienia, poczucie beznadziejności życia i świata, melancholia, niechęć do świata. Bohater dotknięty chorobą wieku był apatyczny, łatwo wpadał w depresję, myślał o samobójstwie, a często popełniał je. Taka postawa była wynikiem konfrontacji wzniosłych ideałów i wielkich planów z prozą zycia. Nazwę spopularyzował Alfred de Musset w modnej wówczas powieści Spowiedź dziecięcia wieku. Na Weltschmerz „chorowali” m. in.
- Werter (Cierpienia młodego Wertera Goethego),
- Gustaw (IV cz. Dziadów Mickiewicza),
- Kordian (Kordian Słowackiego).
Kult młodości
Młodość była ceniona za właściwy jej zapał, entuzjazm, wiarę w możliwość zmiany świata, za szczytne ideały, kierowanie się głosem serca, emocjonalny stosunek do życia. Te wartości starali się pielęgnować w sobie także ludzie dojrzali – choć młodość duchem nie byli aż tak bardzo cenieni jak młodość „pełna” (czyli i ciała, i ducha). W poprzednich epokach doceniano doświadczenie, mądrość życiową i rozsądek ludzi dojrzałych. Starsi byli autorytetami dla młodzieży. Teraz zaś to oni mają brać przykład z młodych. W balladzie Romantyczność młody narrator odważnie polemizuje ze starcem – mędrcem. W młodych buntownikach i poetach widziano przyszłość narodu. Bohaterowie literatury romantycznej są albo młodzi (nieprzypadkowo dzieło Goethego nosi tytuł Cierpienia młodego Wertera) albo „bez wieku” – np. Giaur Byrona.
Walterskotyzm
Termin utworzony od imienia i nazwiska Waltera Scotta, szkockiego autora powieści historycznych, np. Rob Roya, Ivanhoe i Narzeczonej z Lammermoor. Po mistrzowsku łączył żywą, pełną zaskakujących wydarzeń fabułę z rekonstrukcją reliów epoki. Jego twórczość miała duży wpływ na zainteresowania historyczne romantyków. Powieści Scotta cieszyły się dużą popularnością także w Polsce. Wpływ szkockiego pisarza widać w twórczości Malczewskiego i Goszczyńskiego, zaś Ukraina nazywana była czasem „polską Szkocją”.
Sturm und Drang
To nurt w literaturze niemieckiej przypadający na lata 70. XVIII w., zwany okresem burzy i naporu. Jego twórcy to Goethe, Schiller i Klinger. Autorzy nie mogli się pogodzić z trudną sytuacją w kraju – trudną i dla zwykłych obywateli, i dla artystów. Brak jedności i despotyczna władza utrudniały zarówno życie codzienne jak i twórczość artystyczną. Stworzyli nowy typ bohatera: nieszczęśliwego buntownika, melancholika i nadwrażliwca, któremu konwencje i sztywne normy nie pozwalają dłużej żyć (czasem dosłownie, jak to było w przypadku Wertera). Bohater silnie odczuwa Weltschmerz – czyli ból istnienia, ból świata.
Wiosna Ludów
Przyjmuje się, że to właśnie Wiosna Ludów (jak zwykle jest to granica umowna) kończy epokę romantyzmu w Europie. W wielu krajach Europy rozpoczęły się ruchy rewolucyjne związane z coraz większym niezadowoleniem społeczeństwa – z charakteru władzy, krzywdzących nierówności. Hasła zjednoczenia Włoch i Niemiec spotkały się w innych krajach z bardzo szerokim oddźwiękiem, zostały bardzo entuzjastycznie przyjęte. Nie udało się przeprowadzić wszystkich planowanych zmian, entuzjazm trochę opadł i walczący coraz chętniej zgadzali się na kompromisy a nawet ustępstwa. Mimo to nie brak było znaczących osiągnięć. Bardzo ważna była przede wszystkim sama idea temu czynu, hasła przyświecające rewolucjonistom. Wiosna Ludów rozbudziła świadomość narodową i społeczną, poczucie braterstwa, walki o wspólną sprawę. Dała nadzieję państwom, których sytuacja wydawała się beznadziejna (Polska!), umocnił się też ustrój parlamentarny i niechęć do władzy absolutnej.
Polacy brali aktywny udział w walkach – jako sojusznicy innych narodów i w imię własnych narodowych interesów. W 1848 r. w Wielkopolsce wybuchło powstanie pod wodzą Ludwika Mierosławskiego, stłumione przez wojska pruskie po kilku miesiącach. Mickiewicz utworzył we Włoszech Legion, który brał udział m. in. w obronie Republiki Rzymskiej, Dembiński i Bem zaś byli wodzami armii węgierskiej.
Najważniejsze postacie
Mikołaj Nowosilcow
Wyjątkowo znienawidzona przez Polaków postać. Mickiewicz uczynił go jednym z bohaterów III cz. Dziadów, gdzie występuje jako Senator. O „szczerej sympatii” wieszcza do wyjątkowo gorliwego i skrupulatnego w zwalczaniu polskości sługi cara świadczy treść przypisanego mu snu. Przedłużający się proces Filomatów i zadawane im wyrafinowane tortury, niepotrzebne rozdmuchanie całej sprawy to także jego „zasługa.”
Dekabryści
To uczestnicy spisku i próby (nieudanej) wywołania powstania w Rosji posmierci cara Aleksandra I. Nazwa pochodzi od ros. słowa diekabr (grudzień) – gdyż właśnie 14 grudnia 1825 r. próbowali dokonać przewrotu, obalić system oparty na absolutnej władzy cara. Zawinił brak konkretnych planów i przywódcy powstania szybko zostali aresztowani i skazani na karę śmierci. Ich nazwiska warto zapamiętać: Konrad Rylejew, Paweł Pestel, Piotr Kachowski, Aleksander Bestużew i Sergiusz Murawiow. W Polsce sprawa dekabrystów początkowo przeszła bez większego echa, jednak w okresie powstania listopadowego zaczęto ich otaczać czcią. Uważano ich za męczenników walki o wspólną wolność. Mickiewicz poświęcił im wiersz Do przyjaciół Moskali (Bestużewa i Rylejewa znał osobiście, utrzymywał z nimi kontakty, a nawet spędzili razem Sylwestra). Swoich rosyjskich przyjaciół wspomniał także podczas wykładów we Francji – zaliczył ich do „(…)najwznioślejszej, najdzielniejszej, najpełniejszej zapału i najczystszej w uczuciu młodzieży rosyjskiej”.
Napoleon Bonaparte
Znakomity strateg i dowódca, cesarz Francuzów w latach 1804 – 1815. W Polsce darzony był uwielbieniem i wiązano z nim wielkie nadzieje. Cześć dla Napoleona żywią np. bohaterowie Pana Tadeusza. Mickiewicz wskrzesza tam wspomnienia z 1812 r. (był jeszcze wtedy bardzo młody). Ukazuje Napoleona jako „boga wojny”, który był „(…) Otoczon chmurą pułków, tysiącem dział zbrojny”. W 1797 r. utworzono Legiony Polskie we Włoszech pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego. Autor słów hymnu Legionów, Józef Wybicki pisał: „Dał nam przykład Bonaparte,/ Jak zwyciężać mamy”. Po klęsce Napoleona pod Waterloo (a wcześniej jeszcze niedotrzymaniu złożonych Polakom obietnic), prysły złudzenia, że za jego sprawą można liczyć na odzyskanie niepodległości. Dawni oficerowie Bonapartego przeszli na służbę cara Aleksandra I, legenda napoleońska w Polsce (lata 1815 – 1830) przyblakła, a właściwie przestała mieć jakiekolwiek znaczenie. Zorganizowane powstanie listopadowe to dowód, że Polacy zrozumieli swój „błąd” i zaczęli liczyć na własne siły. Legenda odrodziła się dopiero po powstaniu, kiedy to wielu emigrantów zamieszkało we Francji.
Francois Rene Chateaubriand
Jego najsławniejszy utwór to Rene. Bohater przypomina trochę Wertera, jednak jeszcze silniej niż postać stworzona przez Goethego. Melancholik, skłonny do depresji, momentami wydaje się bierny, apatyczny i gnuśny. Sprawia wrażenie wykwintnego i kulturalnego. Nieszczęśliwa miłość do własnej siostry, którą uważa za ideał kobiety, niszczy go i wypala wewnętrznie.
Alfred de Musset
Autor słynnej powieści Spowiedź dziecięcia wieku. Niewinnie brzmiący tytuł, lecz treść bynajmniej nie ma nic wspólnego z dziecięcą słodyczą. Bohater, Oktaw de T*** mimo bardzo młodego wieku, ma za sobą wiele ciekawych (i bolesnych) doświadczeń. Cierpi na chorobę wieku – jest rozczarowanym sobą i otaczającymi go ludźmi pesymistą. Związek Oktawa i jego ukochanej Brygidy dziś nazwalibyśmy toksycznym. Zazdrość i napięcie panujące między tą parą zniszczyły ich uczucie, a Oktawa dodatkowo wyczerpały psychicznie. Okazuje się, że nawet wielka miłość bywa przeżyciem traumatycznym. Możemy przypuszczać, że w powieści sporo jest wątków autobiograficznych – Musset opisał swój burzliwy związek z George Sand.
Aleksander Dumas ojciec
Autor powieści historyczno – przygodowych, pisanych z rozmachem i z pewnym zacięciem teatralnym. Jego powieści do dziś są czytane i doczekały się wielu ekranizacji. Najbardziej znane to Hrabia Monte Christo , Trzej muszkieterowie i Wicehrabia de Bragelonne. Honor, zemsta, miłość, dramatyczne wybory, przyjaźń („Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”) i niesamowite przygody bohaterów jego powieści sprawiają, że wspominamy je z nostalgią.
George Sand
Jedna z najsławniejszych kobiet epoki. Sławę zawdzięcza nie tylko związkom z Alfredem de Musset i Fryderykiem Chopinem. Była wielką indywidualnością, kusicielką, gorszycielką i skandalistką. Nosiła ubrania o męskim kroju i paliła cygara – a prawa do noszenia spodni i przerwy na cygaro były „zarezerwowane” dla mężczyzn. Walczyła o prawa kobiet, była przeciwniczką tradycyjnych ról przypisywanych kobietom i mężczyznom. Sama nigdy nie chciała byc postrzegana tylko jako kochanka i przyjaciółka sław swojej epoki.
Filozofia
Georg Wilhelm Friedrich Hegel
Sformułował teorię praw rządzących historią. Dzieje świata czy poszczególnych państw nie są według niego dziełem przypadku i zbiegu okoliczności, lecz mają swój cel. Historia to rozwój rozumu (na zasadzie ewolucji). Dużą rolę w nim przypisywał wybitnym jednostkom. Słynna triada Heglowska to teza, antyteza i synteza – ścieranie się przeciwieństw jest źródłem zmian, tak więc każdej tezie odpowiada antyteza. Z nich zaś wyłania się synteza.
Próbował także uporać się z Kantowskim Ja (rozumowym, będącym źródłem praw moralnych – słynne zdanie Kanta „niebo gwiaździste nade mną, a prawo moralne we mnie”). przeciwstawiał mu Ja empiryczne, siedlisko życia psychicznego, pragnień, emocji i skłonności. Takie właśnie jego rozumienie było bliższe romantykom. Zajmował się także analizą fenomenu miłości – człowiek, który kogoś kocha, zatraca się w miłości – podporządkowuje swoje myśli i czyny temu uczuciu, w pewnym sensie zapomina o sobie. I poprzez to zapomnienie siebie – to paradoks – ponownie siebie odnajduje, znajduje się przez to na wyższym szczeblu samozrozumienia. Według Hegla całe życie jest czymś w rodzaju miłosnego związku.
Sporo miejsca w swych rozważaniach poświęcił Bogu, ale nie Bogu w ściśle chrześcijańskim rozumieniu tego słowa, lecz Bóg – świat (lepiej: Bóg w świecie). Jest on nieskończonym, wiecznie pulsującym życiem. Przyrodę uważał za „królestwo przypadkowości”, zaś państwo za „najwyższy wytwór ducha obiektywnego”. To spowodowało, ze nazywano go „pruskim filozofem państwowym”, piewcą biurokratyzmu – oczywiście była to opinia krzywdząca i niesprawiedliwa. Przypisywał wielką rolę filozofii i sztuce. Najwyższą formą rozwoju był duch absolutny, a formami jego rozwoju (według Hegla prawie wszystko podlegało rozwojowi) były sztuka, religia i filozofia. Sztuka to oglądanie absolutu w szczególe – w konkretnym dziele artysty, religia – uchwyceniem absolutu w bezosobowej wizji. Filozofia zaś to najpełniejsze (bo pojęciowe) uchwycenie absolutu.
Najważniejsze dzieła Hegla to Fenomenologia ducha i Zasady logiki.
Friedrich Schlegel
Dążył do ukazania świata jako jedności. Sporo miejsca poświęcił refleksjom na temat sztuki. Jego koncepcje z perspektywy współczesnego człowieka nie wydają się jednak zbyt odkrywcze. Pisał, że przyczyną tworzenia jest natchnienie. Przez arystę przemawia sam Bóg. Dlatego między innymi sztuka powinna być wolna od wszelkich ograniczeń.
Friedrich Wilhelm Schelling
Świat to według niego ożywione uniwersum, obejmujące wszystko na zasadzie tożsamości (łącznie z Bogiem i duchem): „przyroda ma być widzialnym duchem, duch niewidzialna przyrodą”. Romantykom bliskie były jego rozważania dotyczące indywidualizmu. Dostrzegał egzystencjalne zagrożenia wynikające z przeciwstawienia „Ja” jakiemuś „nie-Ja”. I on, i romantycy uważali za konieczne zastąpienia oświeceniowego, opartego na rozumie stosunku do rzeczywistości stosunkiem opartym na uczuciach. Głosił potrzebę „dialogu” z przyrodą. „Język przyrody” jest doskonalszy od mowy, którą posługują się ludzie. Dlatego zrozumieć przyrodę, „przemawiać” do niej może ktoś, kto potrafi posługiwać się językiem poezji. Inny sposób na bliski kontakt z przyrodą to po prostu sen.
Jego filozofia społeczna to filozofia działania. Inteligencja objawia się najpełniej gdy dochodzi do świadomości przez chcenie (wollen). Poprzez wychowanie działania jednostek ukierunkowane zostają na wspólny cel i są podporządkowane społecznej konieczności. Jego poglady na sztukę można podsumować krótko: dzieła sztuki (prawdziwe) są absolutnie konieczne, zaś artysta w sposób naturalny „(…)objawia boskość, nic o tym nie wiedząc”.
Søren Kierkegaard
Był człowiekiem głęboko wierzącym, ale krytykował zinstytucjonalizowany kościół – odrzucał jego tradycję i pośrednictwo w kontaktach z Bogiem. Był zakochany, ale zerwał zaręczyny z Reginą Olsen. Stał się przez to bohaterem licznych plotek. zerwanie zaręczyn w sposób filozoficzny uzasadnił w Dzienniku uwodziciela. Nawiązywał do Sokratesa (pojęcie ironii) i Pascala („porządek serca”), a polemizował z Heglem, zwłaszcza z jego przekonaniem o możliwości syntezy sprzeczności. Kierkegaard jest twórca chrześcijańskiej filozofii egzystencjalnej.
Wiara jest według niego tragicznym doświadczeniem absolutnego paradoksu. Człowiek to niezrozumiałe (i tragiczne) połączenie skończoności i nieskończoności. Życie dzieli na trzy typy (stadia): estetyczne, etyczne i religijne (najwyższe stadium). Przejście między nimi jest radykalne i alternatywne („albo – albo” – taki tytuł nosi jedno jego z najsławniejszych dzieł). Nie można być jednocześnie estetą i etykiem. Esteta stara się w nic nie angażować, odrzuca trwałe wartości, miłość i przyjaźń, unika podejmowania ważnych decyzji, bo wiąże się to z napięciem i niepewnością. Etyk akceptuje uznane normy, kieruje się sprawiedliwością i odpowiedzialnością. Ale podporządkowanie się zasadą moralnym zabija w nim indywidualizm.
W stadium religijnym wyróżnia religijność A i religijność B (najwyższą). Pierwsza to niezachwiana pewność, że Bóg istnieje, wypełnianie obowiązków wynikających z wiary, podporządkowanie się instytucji kościoła i akceptowanie dogmatów. Druga wiąże się z ryzykiem całkowitego odrzucenia rozumu, obiektywnych wartości, zasad sprawiedliwości i miłości. To pokonanie wszystkiego, co ludzkie i ograniczone. Przykładem jest Abraham, od którego Bóg zażądał poświęcenia życia syna, takie żądanie trudno zrozumieć człowiekowi, który nie wzniósł się na najwyższy poziom wiary.
Z faktem, że żyjemy nierozdzielnie wiąże się rozpacz, nazwana przez niego „chorobą na śmierć”. Wyróżnia 3 podstawowe rodzaje rozpaczy: że jest się świadomym swej osobowości, że nie chce się być sobą i że chce się być sobą.
Dzieła duńskiego filozofa to Albo – albo i Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć.
Dzieła i twórcy
Johann Wolfgang Goethe, Faust
Faust – tytułowy bohater jest postacią historyczną; sławny wówczas alchemik Johann Faust (XV/ XVI w.) oskarżony o czary i kontakty z nieczystymi siłami.
Przetworzona artystycznie historia Fausta to dzieło życia Goethego nie tylko dlatego, że pisał je przez całe niemal życie. Ten dramat porusza szereg istotnych problemów: dobro i zło, poszukiwanie szczęścia, miłość, wina i próba odkupienia. Bohaterem utworu jest uczony i filozof. Posiadł imponującą wiedzę, zgłębił mnóstwo tajemnic, przeczytał miliony książek. Jest nieszczęśliwy i rozczarowany, bo wiedza książkowa nie dała mu odpowiedzi na pytanie, jaki jest sens życia. Chce wiedzieć jeszcze więcej i przeżyć jeszcze więcej, dlatego zawiera pakt z Mefistem. Na zawarcie tego układu daje przyzwolenie Bóg, Faust nie wie jednak, że – podobnie jak biblijny Hiob – stał się przedmiotem swoistego zakładu. Mefisto będzie spełniał wszystkie pragnienia Fausta, ten jednak nie może przestać szukać, nie może uznać jakiegoś przeżycia za prawdziwe szczęście i sens życia. Otrzymany dar wiecznej młodości sprawił, że bohater rzucił się w wir życia. Poznaje Małgorzatę, uroczą, słodką i naiwną dziewczynę. Popchnął ją do dzieciobójstwa i zabił jej brata, a jednak zostanie zbawiony. Aniołowie wygrali walkę o duszę Fausta, który po tych tragicznych wypadkach pragnął zrobić coś dla ludzkości, uczynić ją szczęśliwą. Chór aniołów mówi: „Kto wiecznie dążąc, trudzi się,/ tego wybawić możem.” To dramat o walce dwóch sił dobra i zła. Faust jest dobry, bo chce pomagać innym, uszczęśliwić ich. Małgorzata jest dobra: kochająca, religijna, czuła, delikatna. Z drugiej zaś strony tytułowy bohater jest pyszny, popycha ukochaną do dzieciobójstwa. A Małgorzata zabija własne dziecko. Oboje chcą odpokutować swe winy – paradoksalnie zło jest tu drogą do dobra; obie te warości i siły zarazazem wykluczają się i są silnie ze sobą splecione. Mefisto mówi: „Jam tej siły cząstka mała,/ która wciąż zła pragnie, a dobro wciąż działa.”
Kilkaset lat wcześniej, w epoce renesansu, ta postać zainspirowała Christophera Marlowe’a. Jego wersja – jak wskazuje tytuł dramatu Tragiczne dzieje doktora Faustusa – kończy się katastrofą. Warto przeczytać także Doktora Faustusa Tomasza Manna.
Johann Wolfgang Goethe, Król Olszyn (Król Och)
Klasyczna, wzorcowa ballada. Mężczyzna i mały chłopiec jadą nocą przez ciemny las. Mgły, szum wiatru i inne odgłosy tworzą nastrój grozy. Chłopiecnawiązuje dialog z królem elfów, który zaprasza go do pełnej magii krainy, obiecuje doskonałą zabawę, a w końcu grozi dziecku, że gdy odrzuci jego zaproszenie, to go porwie. Dziecko jest oczarowane fantastyczną krainą, ale także odczuwa lęk. Ojciec lekceważy opowieść synka, którą uważa za senne majaczenie. Sam nie widzi elfów ani jego władcy. Jest przerażony gdy okazuje się, że dziecko nie żyje. Kto raz przeczyta tę balladę, nie zapomni o niej łatwo.
Fryderyk Schiller, Rękawiczka
Słynna ballada o tragicznych konsekwencjach igrania z miłością; poetycka przestroga dla zbyt pewnych siebie i skłonnych „wypróbowywać” uczucie partnera. Piękna Marta rzuca rękawiczkę między lwy i tygrysy by wypróbować uczucie i odwagę zakochanego w niej Emroda. Robi to trochę wbrew sobie, trochę z próżności, bo rycerz nie jest jej obojętny. Gdy Emrod wraca z rękawiczką w ręku, gotowa jest oddać mu swe serce. Emrod nie pada do jej stóp lecz wbrew schematowi romansu rycerskiego daje do zrozumienia Marcie, że jest okrutna i nieczuła. Rzuca rękawiczkę w twarz damy, gardzi jej miłością i opuszcza ją na zawsze.
Aleksander Puszkin, Eugeniusz Oniegin
Tytułowy bohater tego poematu dygresyjnego to dandys, światowiec, lew salonowy o nienagannych manierach. Nie brak mu rozrywek, mimo to sprawia wrażenie znudzonego życiem. Moraliści powiedzieliby, że co za dużo to niezdrowo. Czas spędzany na balach i wizytach towarzyskich nie przynosi mu satysfakcji. Eugeniusz chciałby je zmienić – czuje się wypalony, ma poczucie wewnętrznej pustki i zdaje sobie sprawę z tego, że może mieć pretensje tylko do siebie. Mimo rozgoryczenia beztreściowością swojego życia i nawet pewnymi chęciami zmian, nie robi nic. Wyjeżdża na wieś, by przejąć majątek odziedziczony po stryju i ma szansę zrobić coś w końcu ze swoim życiem. Zakochała się w nim Tatiana, wartościowa, inteligentna (trochę egzaltowana) wielbicielka literatury. Eugeniusz jednak nie traktuje jej poważnie – Tatiana wydaje mu się nie dość obytą „wieśniaczką” i nie wydaje mu się wystarczająco piękna. Po latach spotyka Tatianę, która nie sprawia już na nim wrażenia naiwnej prowincjuszki. Wygląda zjawiskowo, jest bardzo elegancka a jej manierom nic nie można zarzucić. Bohater zrozumiał swój błąd. W rozmowie w cztery oczy z Tatianą dowiaduje się, że kobieta nadal go kocha. Ale happy endu nie będzie – Tatiana jest żoną księcia N. i honor nie pozwala jej opuścić męża. I podobnie jak niegdyś Tatiana – teraz Eugeniusz cierpi i czuje się odrzucony.
Jane Austen, Rozważna i romantyczna
Opowieść o siostrach Dashwood nadal jest chętnie czytana. Zyskała na pewno jeszcze więcej zwolenników dzięki bardzo dobrej i wiernej ekranizacji (m. in. z Kate Winslet i Hugh Grantem). Młodsza z sióstr emocjonalnie podchodzi do życia, zatraca się w miłości, przeżywa wielkie uniesienia i najwyższego szczęścia. Jej ukochany okazuje się jednak draniem niewartym uczucia dziewczyny. Zajęta swym romansem a potem opłakiwaniem jego końca nie zwraca uwagi na zakochanego w niej od dawna szlachetnego i opiekuńczego mężczyzny. Wydaje jej się za stary i nieciekawy. A jednak zmienia zdanie i poślubia go. Starsza siostra, ta rozważna, od dawna zakochana jest w nieśmiałym pastorze. Po wielu perypetiach i nieporozumieniach i oni staną na ślubnym kobiercu. Fabuła może kojarzyć się z kiepskim harlequinem, ale nie przypomina go ani trochę, Austen udało się uniknąć taniego patosu i tanich chwytów romansowych.
Zobacz:
Jak filozofia wpłynęła na ukształtowanie się romantycznego światopoglądu?