Sarmata to szlachcic polski, ziemianin, niechętny obcym wzorcom, pielęgnujący tradycję szlachecką, wiarę katolicką i rycerskie rzemiosło. Rodowód swój wywodzi od legendarnego plemienia Sarmatów, co daje mu powód do dumy a nawet pychy i poczucia wyższości. Portret sarmaty kształtuje literatura baroku, poddaje krytyce lub utrwala jako tradycję – dorobek późniejszych wieków.
- Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki (autoportret sarmaty: pyszałka i kłótnika, żołnierza i ziemianina)
- Wacław Potocki – Ogród fraszek, Moralia – krytyka wad sarmackich, takich jak nietolerancja, lenistwo, chciwość, prywata, anarchia. Transakcja wojny chocimskiej – hołd mitowi dawnego sarmaty, widzi go w wodzu Chodkiewiczu.
Pisarze oświeceniowi z niechęcią odnoszą się do typu sarmaty i odrysowują negatywny portret – pysznego skąpca, niewykształconego, zabobonnego, krytykującego reformy wstecznika, gadułę i konserwatystę. - Adam Naruszewicz – Chudy literat
- Ignacy Krasicki – Satyry, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła: Starosta Gadulski.
Romantyzm stwarza słoneczną, pełną sentymentu wersję sarmatyzmu – znaku świetności minionej Polski szlacheckiej.
- Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
- Aleksander Fredro – Zemsta, Śluby panieńskie
Późniejsze przedstawienia
- Henryk Sienkiewicz – Trylogia – postać Zagłoby, Małego Rycerza, Skrzetuskiego, Podbipięty – pełne uroku, odwagi, waleczności i patriotyzmu portrety rycerskie. Typowy sarmata to Zagłoba, właściciel licznych wad, ale też i zalet, barwna postać, której dzieło Sienkiewicza zawdzięcza wiele humoru.
- Witold Gombrowicz – Ferdydurke. Podobnie jak inne mity, także i wizja dworku szlacheckiego i jego mieszkańców zostaje sprowadzona do kategorii Formy.
Zapamiętaj!
Tematy podejmowane w literaturze barokowej:
- Temat miłości (jako pożar zmysłów i jako siła przeciwstawiona śmierci).
- Filozoficzne refleksje o kruchości ludzkiego istnienia, przemijaniu i czasie.
- Temat piekła i szatana (poezja).
- Portret sarmaty i krytyka wad szlacheckich (Pasek i Potocki).
- Troska o los ojczyzny (Wacław Potocki).
- Hasła tolerancji wyznaniowej i potrzeby reform (Potocki).
Zobacz: