Barok w Polsce
W baroku – przerost formy nad treścią Sztuka poetycka musi opierać się na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści, czyli na możliwie zaskakujących czytelnika chwytach. Mistrzem dla naszych poetów barokowych był włoski artysta włoski Marino. Manierę marinistyczną najlepiej opanował u nas Jan Andrzej Morsztyn. Stosowali ją też Daniel Naborowski, a nawet Wacław Potocki. Środki artystyczne Nagromadzenie środków stylistycznych w celu zwiększenia efektowności utworu: apostrofy, wyliczenia i liczne epitety, powtórzenia: anafory (powtórzenia tego
Literatura sarmacka jest „odwrotnością” dworskiej: dworska – ulega modom z zagranicy, postuluje wielkie wymagania co do formy, sarmacka – swojska, zapatrzona jest we własną szlachecką tradycję i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty. Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w obyczajach, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko-sąsiedzkiego środowiska. Głosiła wolność jednostki szlacheckiej – aż do skrajnego liberum veto;kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem. Wyznawała religię katolicką –
Co ich łączy? Łączy twórców epoka, łączy ich maniera poetycka – obaj są mistrzami konceptyzmu i krzewicielami stylu Marina. Zarówno Morsztyn, jak i Naborowski popisują się mistrzostwem pióra, bogactwem środków poetyckich, oryginalnością pomysłów – słowem obu przysługuje określenie „wyszukanej formy”. Co ich różni? Różni ich treść utworów. Czy jest to tematyka błaha u Morsztyna, a poważna u Naborowskiego? Powiedzmy inaczej: Jan Andrzej Morsztyn – poeta miłości – tworzy typowo dworską, „rozrywkową” poezję. Sławi miłość, zmysły,
Miłość flirtująca i miłość metafizyczna – zaprezentuj dwa oblicza miłości w literaturze barokowej. Miłość flirtującą znajdziemy bez cienia wątpliwości w poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Tego przedstawiciela dworskiego nurtu w literaturze nazywa się nawet poetą miłości. W zbiorkach jego wierszy (Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia) głównym tematem jest miłość. Wprawdzie porównywana jest do ciężkiego stanu ducha i ciała, a zakochany nawet do… trupa, ale tak naprawdę miłość w poezji Morsztyna to coś lekkiego, flirt, zabawa, gra w ciuciubabkę.
Poeci lubili sonet. Prekursor – Mikołaj Sęp-Szarzyński pisał Rythmy albo wiersze polskie, sonet spotkany też u Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Epicy lubili epos. Przypomniał ten gatunek Wacław Potocki, tworząc Transakcję wojny chocimskiej. Rozkwit przeżywa poezja dworska (Jan Andrzej Morsztyn), a do pochwały wsi „używano” sielanki (Szymon Zimorowic). W prozie domorosłej – bardzo rozpowszechniło się pamiętnikarstwo; pamiętniki, diariusze, roczniki (Jan Chryzostom Pasek), jak również relacje z podróży i listy (np. króla
W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Nurt dworski– rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) – charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne tradycje. Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja
Odmienny niż ich renesansowi poprzednicy. „Naśladować i oddawać harmonię natury” – to już nie to. Twórcy barokowi twierdzą, że sztuka (w tym literatura) musi: „zaskakiwać, wywoływać zdumienie odbiorcy, wstrząsać jego uczuciami” – słowem spowodować szok. Dlatego artysta barokowy wciąż szuka nowego pomysłu, używa coraz bardziej wyrafinowanych środków, stąd bierze się cały prąd poetycki zwany marinizmem (konceptyzmem), który jest wielką pogonią za wyszukanym pomysłem, konceptem i ozdobą. I stąd efekt: i artyzm, i sztuczność! Zobacz: Co
Okres baroku doczekał się tej etykietki przez to, że twórcy tych czasów skupili się na poszukiwaniu nowych środków wyrazu, nowych form, dzięki którym można dobrze wyrazić życie wewnętrzne człowieka, jego lęki, cierpienia, niepewność, rozdwojenie. Barokowy św. Sebastian (dłuta Berniniego) ma rysy twarzy wykrzywione bólem, cała jego postać ujawnia męczeńskie skurcze, a nie piękno ciała ludzkiego; barokowa architektura jest rozbudowana, bogata i pełna ozdób; poezja dworska zaskakuje nagromadzeniem środków stylistycznych, „powykręcanymi” zdaniami, pomysłami,
Daniela Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem: konceptyzmem, kunsztem, zaskoczeniem) z istotną, poważną tematyką. Tematyka, którą podejmuje w utworach, jest także na wskroś barokowa – typowa dla filozofii tego okresu. Ludzie baroku upodobali sobie bowiem następujący krąg tematów: człowiek – kim jest, czym jest ludzkie ciało, a czym dusza? życie i jego cechy – przemijalność, nietrwałość, kruchość, czas – jego destrukcyjna, niszcząca siła. Daniel
Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta Księga Koheleta stała się źródłem natchnienia dla wielu poetów, którzy ostrzegali przed zbytnim przywiązaniem do ziemskich wartości takich jak uroda, młodość, bogactwo, władza oraz chętnie ukazywali także marność, krótki czas i znikomą wartość życia na ziemi. Ten motyw (vanitas vanitatum) można znaleźć w wielu utworach barokowych. Marność ziemskich wartości podkreśla Mikołaj Sęp-Szarzyński – w życiu czyhają na człowieka „srogi ciemności hetman”, ponadto „(…) świata łakome marności
Z tomu Rytmy abo wiersze polskie. Sonety Szarzyńskiego są przełomowe – jeszcze renesansowe, ale już barokowe. Nową epokę zapowiada tematyka utworów. Sonet IV – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Ta posępna walka toczy się o zbawienie ludzkiej duszy po śmierci. Szatan stwarza pokusy: dobra ziemskie, słabości ciała, a byt podniebny żąda rezygnacji… Oto człowiek słaby, „rozdwojony w sobie”, kruchy, wołający o pomoc do Boga. Prawda, że przypomina się tu raczej atmosfera średniowiecza
Periodyzacja polskiego baroku: wczesny barok – od lat osiemdziesiątych XVI po dwudzieste XVII w.; pełny barok – od lat dwudziestych do siedemdziesiątych XVII w.; późny barok – od siedemdziesiątych XVII po trzydzieste XVIII w. Możemy umieścić poezję w dworskim nurcie literatury baroku, a za jej przedstawicieli uznać Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Jest to rzeczywiście skrótowe potraktowanie problemu, gdyż już o tych dwóch poetach można powiedzieć, że Morsztyn tworzy poezję salonową, zmysłową, sławiącą flirt czy
Wacław Potocki – zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg… ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił, można pogrupować następująco:
Stanisław Herakliusz Lubomirski Poeta magnat sławi „światową rozkosz”, dlatego można usytuować go w tym nurcie. To jego ojciec Jerzy wywołał słynny rokosz w 1665 roku – a i syn zajął się później polityką, został marszałkiem sejmu, a wkrótce występował przeciw królowi Sobieskiemu. Otóż ten magnat w swoich licznych podróżach po Europie, dworach królewskich i miastach perłach kultury – nie tylko wnikał w arkana dyplomacji. Chłonął również wiedzę o sztuce tworzenia, bowiem sam pisał – poezję, komedie, traktat o rządzeniu,
