Barok w Polsce
Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie. Znamy demokrację – czyli władzę ludu, władzę wszystkich mieszkańców – jeszcze z Aten. Znamy monarchię – gdy krajem rządzi król, a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna). W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest „wspólną rzeczą” szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty. Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów
To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć. Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej: ich poglądy, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej, sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu. Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm. Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić.
Miłość w oczach poetów barokowych Można powiedzieć, że odpowiedź na to pytanie zawiera się w utworze Jana Andrzeja Morsztyna pt. Do trupa. W sonecie tym poeta porównuje oba zjawiska: śmierć i miłość. Okazuje się, że miłość bardzo śmierć przypomina, że ktoś zakochany jest podobny do nieboszczyka. Ta sama bladość twarzy, płomień (świec lub uczucia), ciemność żałoby lub zmysłów, niewola nieruchomego ciała lub rozumu. Jaki efekt przynosi to drastyczne porównanie? Oto – wnioskuje poeta –
Stulecia, które nastąpiły po baroku, wykazały, że epoka ta nie przeminęła bez echa. Skrytykowana przez oświecenie – już w romantyzmie odżywa, w twórczości Aleksandra Fredry i Adama Mickiewicza. I pozytywizm wraca do baroku – Trylogia Sienkiewicza właśnie XVII w. wybiera jako tło i temat wydarzeń „ku pokrzepieniu serc”. Literatura współczesna także nie pozostaje obojętna wobec odległego baroku. Przeciwnie – jego zagadkowość, atmosfera odwiecznych pytań, metafizyczny nastrój wciąż pociągają twórców i są źródłem inspiracji i nawiązań. I to nie
Człowiek i jego kondycja we wszechświecie – próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego. Istota ludzka wobec czasu i przemijalności (Daniel Naborowski). Życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Mikołaj Sęp-Szarzyński). Temat miłości – różne jej ujęcia i sposoby opisu. Miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (Daniel Naborowski: Do Anny). Miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (Mikołaj Sęp-Szarzyński: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego). Miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna –
Najprościej podzielić polski barok na dwa ważne nurty: dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski), sarmacki (Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki). Nie zamyka to jednak zasobu informacji o baroku polskim. W zakresie poezji wyróżniamy przecież poezję metafizyczną, „ziemskich rozkoszy”, plebejską, ziemiańską. Warto wynotować sobie zestaw autorów i tytułów: Prekursor baroku – Mikołaj Sęp-Szarzyński – poeta „rozdwojony w sobie”: Rytmy albo wiersze polskie O nietrwałej miłości rzeczy świata tego O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Jan
Celem poezji barokowej jest zaszokować, zaskoczyć odbiorcę. Dlatego twórcza praca poetów skupia się na poszukiwaniu nowych form wyrazu, na oryginalności pomysłu – czyli „konceptyzmie”. Najpopularniejszą techniką baroku była przecież metoda twórcza Giambattisty Marina – czyli konceptyzm. Przejął tę technikę polski Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski, stosował tę technikę też Wacław Potocki. Zasadą był oryginalny, zaskakujący pomysł na ujęcie treści. Mogło być to wprowadzenie do poezji brzydoty – opisu rozkładających się
Troska o losy człowieka wynika już z charakteru tej epoki, z jej metafizycznej, skierowanej ku pozaziemskiej tematyce filozofii. Troska ta wyraża się w poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytanie: kim jest człowiek? Czy istnieje w doczesnym świecie cokolwiek trwałego? Jakie wartości są prawdziwe? Tę refleksję znajdujemy już w twórczości prekursora baroku – Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Wg tego twórcy życie człowieka jest heroiczną walką z szatanem – czyli z ciałem, z pokusami ziemskimi. Wyraża to Sęp-Szarzyński w sonetach O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem,
Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor) Rythmy abo wiersze polskie krąg tematów filozoficznych; Daniel Naborowski (wczesny barok) Krótkość żywota filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka; Sebastian Grabowiecki (wczesny barok) Setnik rymów duchowych filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka; Jan Andrzej Morsztyn (dworak-dyplomata) Kanikuła albo psia gwiazda Lutnia poeta miłości, flirtu, polski marinista Stanisław Herakliusz Lubomirski (poeta-magnat) Sen O wartości rad poeta „światowych rozkoszy” Hieronim Morsztyn (poeta-sarmata) Światowa rozkosz kunszt poezji ziemiańskiej, tzw. „światowej rozkoszy” Zbigniew
Kontrast jako zasada kompozycji w baroku, jego związki z filozofią epoki. Barok – epoka w kulturze europejskiej, której granice zakreśla się od końca wieku XVI do połowy wieku XVIII. Jedną z cech wyznaczających jej specyfikę jest zasada kontrastu. Ma ona dwa istotne źródła: religijne, filozoficzne (Pascal i Kartezjusz). Obydwa można nieco schematycznie sprowadzić do akcentowania, jako opozycyjnych, wartości świata materialnego i duchowego. Ich przeciwstawienie doprowadza do ukształtowania dwóch modeli twórczości: poezji światowych rozkoszy oraz
Scharakteryzuj twórczość Jana Andrzeja Morsztyna. Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem „błahej treści w wyszukanej formie”. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, „gra miłosna” – stąd też inne określenie Jana
Panują kolejno: Stefan Batory, Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, August II Sas rozpoczyna czasy saskie – schyłkową fazę baroku w Polsce. Wszyscy wyżej wymienieni królowie są elekcyjni – wybrani przez ogół szlachty polskiej. W kraju panuje przecież demokracja szlachecka, i choć król jest władzą wykonawczą, na sejmach zapadają ważkie decyzje. Szlachta uzyskuje coraz więcej przywilejów, m.in. liberum veto (wolne: nie pozwalam), dzięki któremu jeden niezadowolony
Kontrreformacja – to prąd powstały w Kościele katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. „reformy chrześcijańskiej”. Tymczasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI wieku aż po XVIII wiek. Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali jezuici. Kontrreformacja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim
Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach szlacheckich – urodziny dzieci, śmierć, plony, zaloty, zaręczyny. czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę. Uwaga! Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki – są dla potomnych dziełem literackim
Nazwą literatury plebejskiej określamy nurt literatury mieszczańskiej, jeszcze inaczej sowizdrzalskiej. Jej twórcami byli mieszczanie, żacy czy ubodzy nauczyciele wędrujący za zarobkiem. Dlatego dużą część tej literatury stanowią utwory anonimowe, tym bardziej że bunt i krytyka w nich zawarte mogły ściągnąć na autora kary. Wśród znanych twórców literatury plebejskiej znajduje się Jan z Kijan, Walenty Roździeński – ten twórca opisywał pracę górników i robotników w kuźniach śląskich. Literatura plebejska wytworzyła własny, specyficzny typ bohatera – sowizdrzała.
Utwór Wacława Potockiego spełnia warunki gatunku, jakim jest epos. Po pierwsze rozpoczyna się inwokacją – zwrotem do Boga o opiekę i pomoc w pisaniu. Dalej – utrzymuje relację w podniosłym tonie, godnym epopei. Opisuje przełomowe, ważne historycznie wydarzenie – wojnę chocimską. Prezentuje szczegółowo opisane (realizm szczegółu) sceny batalistyczne. Mowa Chodkiewicza jest bogatą oracją. Wreszcie – sam opis wodza przypomina portret herosa, silnego, nawołującego do walki, zwyciężającego. Zauważ: W Transakcję… wpisany jest mit idealnego sarmatyzmu oraz
Transakcja wojny chocimskiej opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem w 1621 roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy, Jakuba Sobieskiego, który spisywał dziennik wojenny. Można zaryzykować twierdzenie, że utwór jest rymowaną przeróbką pamiętnika na epos). I oto barokowy epos Potockiego jest dziś już nieco przestarzały, traktujemy go jako zabytek literatury siedemnastowiecznej, nie jako rzecz do czytania. Charakteryzuje go bowiem niezwykła, przeładowana inwersjami składnia, ogromna liczba zaimków, monotonia (jest
Generalnie nie przypisywali człowiekowi zbyt wielkiej potęgi, tej, którą znamy z renesansowego humanizmu. Przeciwnie człowiek – kruszyna, słaby, rozdwojony w sobie, przemijający. To, co ukocha na tej ziemi – musi porzucić. To, do czego przykłada wagę: uroda, dobrobyt, sława – to wszystko marności. Prawdziwe wartości są gdzieś tam, po śmierci, w pobliżu Boga… Smutne? Czasem dramatyczne, pełne rozpaczy, czasem spokojne, niosące ufność w Bogu, kiedy indziej prawie radosne w używaniu choćby tej chwili życia. Barok
Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników. Najpopularniejszym dziełem, w którym Sarmata przedstawia samego siebie, są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Autor to znakomity gawędziarz, niestroniący od latynizmów i emocjonalizmów, piszący żywym, barwnym językiem. Można go uznać za typowego Sarmatę – jego życiorys jest wręcz modelowy: burzliwa i awanturnicza młodość, niewielkie umiłowanie ksiąg, wielkie za to lenistwo, ekstrawagancja i buta szlachecka. Brał udział w walkach, które przedstawia raczej jako okazję do nawiązania nowych
Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki – stały się one modą baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne, jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku. Wśród piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić i zapamiętać trzeba: diariusze (pisane codziennie),
