Dużo krótkich lektur
Ogólnie rzecz biorąc, polska literatura oświecenia to zbiór utworów krótszych. Nie ma tu wielu dużych powieści ani poważnych dramatów.
Spośród powieści do zapamiętania dwa tytuły: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (ta ważniejsza) i Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego (ta jest mniej znana, choć znacznie ciekawsza i stała się nawet kanwą filmu). Sporo komedii, choć niby nie było tak wesoło. Komedie obyczajowe (do zapamiętania Franciszka Zabłockiego Fircyk w zalotach), komedie polityczne (Juliana Ursyna Niemcewicza Powrót posła). Najważniejsza literatura tego okresu wyszła spod pióra Ignacego Krasickiego. Oprócz wspomnianej powieści odnotowuję cykle: bajki, satyry i poematy heroikomiczne.
Zdecydowanie bez Krasickiego podręczniki do oświecenia byłyby ubogie. Cóż byśmy opracowywali? Sielankę Franciszka Karpińskiego
pt. Laura i Filon? Albo satyrę Adama Naruszewicza Chudy literat? Oba utwory (zacne, ukazują epokę) dalekie są od tego, by reprezentować literaturę narodową. Inną kwestią jest piśmiennictwo publicystyczne (traktaty Hugona Kołłątaja, Stanisława Staszica czy nawet Franciszka Salezego Jezierskiego). Ważne, poważne, reformatorskie i oczywiście – nudne.
.
Tematy modne polskiego oświecenia:
Klasycy:
- temat polityczny (reformy, reformy…)
- temat obyczajowy (nowy model człowieka przeciw skompromitowanemu Sarmacie)
Sentymentaliści:
- miłość
- miłość
- miłość
- i jeszcze: przyroda, natura, wieś przeciw miastu
Zapamiętać koniecznie!!!
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego to pierwsza polska powieść!
To od niej dopiero mówić można o powstawaniu polskiej prozy. Jest to powieść edukacyjna – Mikołaj osobiście opowiada dzieje swojego życia, ukazując odbiorcom, jak przemienił się z utracjusza we wzór cnót. Silne wpływy Woltera!
.
Przegląd lektur
Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
Główne przesłanie
Propagować wśród społeczeństwa polskiego ideały reformatorów i działaczy Sejmu Wielkiego. Ośmieszyć sarmackie postawy, obalić konserwatywne, wrogie postępowi poglądy części szlachty. Sztukę odgrywano w Warszawie podczas obradowania Sejmu Wielkiego – co nadaje utworowi charakter politycznego argumentu, a autorowi daje możliwość propagowania poglądów. Niemcewicz był zagorzałym posłem stronnictwa demokratycznego.
Gdzie? – co? – kto?
Rok 1790. We dworze wiejskim u Podkomorzego spotykają się reprezentanci różnych poglądów politycznych na sprawy w kraju. Gospodarze (Podkomorzy, jego żona i syn Walery – poseł) są stronnikami reform. Goście – Starosta Gadulski i Starościna, jego druga żona, są czarnymi charakterami. Starosta – zadufany w sobie Sarmata, Starościna – żona modna, kobieta pusta, zapatrzona w zagraniczne stroje i maniery. Pan Szarmancki – lekkoduch i fircyk, człowiek głupi i żądny pieniędzy. Jest jeszcze Teresa – córka Starosty, ale wychowana przez Podkomorzych, i zakochany w niej Walery – syn Podkomorzych. Walery jest posłem i właśnie wraca do domu z obrad.
Oś zdarzeń: wyścig do ręki i posagu Teresy. Z miłości chce ją poślubić Walery i cieszy się jej wzajemnością. Dla pieniędzy – fircyk Szarmancki, i na chwilę zdobywa zgodę ojca Teresy. Rzecz w tym, że panna nie ma żadnego posagu, a tatusia ma bardzo skąpego. Dlatego zwycięży miłość, pod warunkiem, że Walery zrzeknie się jakichkolwiek roszczeń finansowych. Cała intryga, utrzymana w klasycznym, molierowskim stylu, jest właściwie tylko pretekstem do tego, aby strony mogły zaprezentować swoje poglądy, a widzowie ujrzeć światło i zrozumieć potrzebę reform.
Poglądy
- Reformatorzy:
- Znieść liberum veto!
- Doprowadzić do przymierza z Prusami przeciw Rosji!
- Wprowadzić dziedziczenie tronu w Polsce.
- Poprawić sytuację prawną i bytową chłopów i mieszczan.
- Wstecznicy:
- Liberum veto źrenicą szlacheckiej wolności!
- Króla musi wybierać szlachta!
- Niczego nie należy zmieniać – a już na pewno bez zmian mają pozostać przywileje i dominacja szlachty w Rzeczpospolitej.
I na tym autorowi zależało najbardziej – abyśmy dostrzegli kontrast postaw i zapamiętali, kto ma rację.
Kompozycja
Komedia oparta na intrydze miłosnej. Rozgrywa się z zachowaniem miejsca, akcji, czasu. Humor tkwi w tworzeniu charakterów (np. Starosta Gadulski, jego żona czy Szarmancki są swoistymi karykaturami). Akcja nie jest zbyt wartka, ważniejsze stają się dialogi i dyskusje bohaterów. Komedia kończy się happy endem, czyli ślubem młodej pary: Teresy i Walerego. Uwaga! Ze ślubem wiąże się akt uwolnienia od poddaństwa chłopów należących do Podkomorzego. Podobny zabieg stosuje Mickiewicz, wiążąc Zosię z Tadeuszem w epopei narodowej.
.
Jan Potocki – Rękopis znaleziony w Saragossie
Znawcy piszą, że to najlepsze europejskie (!) osiągnięcie w zakresie osiemnastowiecznej powieści orientalnej. Jest to też znakomity przykład powieści szkatułkowej, to znaczy czytamy powieść, jakbyśmy otwierali kolejne szkatułki: w większej mniejsza, a w tej mniejszej jeszcze mniejsza. Pierwszy narrator znajduje rękopis – czyta: znajdujemy się w historii z rękopisu, w tej zaś historii następna historia.
Opowieści są pełne przygód, egzotyki, nastroju. Historia rękopisu przenosi czytelnika sto lat wstecz, opisuje dzieje niejakiego Alfonsa van Wordena, ta zaś opowieść zawiera następne, na przykład historię księżnej Sydonii. Można przeczytać, można obejrzeć – film nakręcono w 1964 roku, a trwa aż trzy godziny. Za to główną rolę grał Zbigniew Cybulski, a muzykę stworzył Krzysztof Penderecki. Ciekawe: Potocki napisał swoją powieść po francusku, a rękopis… zaginął. Odnaleziono go dopiero w naszych czasach.
Wojciech Bogusławski – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale
Ważny utwór, bo: miał znaczenie polityczne, a w dodatku jest pierwszą polską operą komiczną. Ważne jest też, że cała akcja rozgrywa się wśród ludu, utwór opowiada o miłości córki młynarza i syna furmana.
Wszystko dzieje się w podkrakowskiej wsi Mogiła – a do ręki Basi startuje też Góral Bryndas. Matka woli Górala, Basia Stacha – furmana. Gdy Górale przybędą na zaręczyny, dojdzie do bójki między Krakowiakami a Góralami. Zakończy ją cud – elektryczna machina uruchomiona przez studenta sprzyjającego zakochanym. Oto akcent oświeceniowej miłości do rozwoju techniki.
A gdzie tu polityka? Odczytywano pod konfliktem krakowsko-góralskim konflikt rosyjsko-polski. Sztukę wystawiono w 1794 roku (tuż przed powstaniem kościuszkowskim, a po pierwszym rozbiorze). Doszło nawet do tego, że nakazem rosyjskiego ambasadora zdjęto ją ze sceny. A co do autora – uniknął konsekwencji, bo rzekł, że sztukę napisał Niemcewicz, który akurat przebywał za granicą. Uwierzono w to – wiele lat Niemcewicz uchodził za autora tego dzieła.
Franciszek Karpiński – Laura i Filon
Sielanka do zapamiętania! Dość znany utworek, również w wersji śpiewanej („Pewnie mnie czeka mój Filon miły/ pod umówionym jaworem”). Sielanka – czyli utwór ukazujący szczęście, miłość, słodkie sceny, najlepiej na tle przyrody – także pięknej, łagodnej, spokojnej. Tak jakby figurki z obrazków na porcelanie pastereczki i pasterza ożyły i rozmawiały ze sobą. Tu nazywają się Laura (oczywiście wątpliwe, by wiejskie dziewczyny nosiły takie imiona, były to raczej Kachny i Marychny) i Filon. Ale w sielance nic nie musi być prawdziwe: pastuszkowie przybierają mitologiczne pozy, snują takie właśnie intrygi jak nasz Filon, który schował się za drzewo i podsłuchiwał wściekłą i zazdrosną Laurę. Oczywiście wszystko się wyjaśnia, młodzi się godzą. Będą żyć długo i szczęśliwie.
Adam Naruszewicz – Chudy literat
Satyra na ciemnotę i brak zainteresowania księgami. Literat pozostaje chudy i ubogi, choć sławny i ogólnie chwalony. Cóż, „niepokupny dziś rozum”. Zadufany w sobie szlachcic wybrzydza i żadne oferty literata nie przypadają mu do gustu. Zarazem recenzując Tacyta jako poganina i żądając wróżb i przepowiedni, daje portret ówczesnego Polaka o bardzo małym rozumku.
Ciekawe, czy dziś owe księgi miałyby lepszy popyt? Kto kupi Tacyta, Kazania, Polski dzieje, dzieło o rządzie Europy albo Wiersze? Nikt. Dziś Sarmata siedzi przed TV i pochłania reality show. Chudy literat nie jest zatem wierszem o dawnych, smutnych czasach.
Twórczość Ignacego Krasickiego.
Publicystyka
.
Możliwe pytanie:
Próba oceny dorobku polskiego oświecenia z punktu widzenia współczesnego człowieka.
Odpowiedź:
Literatura oświecenia jest ważna, bo daje obraz swoich czasów, zestawia istotne wówczas problemy, przedstawia portret ludzi i obyczajów. Współczesny człowiek czytający tę literaturę nie jest jej miłośnikiem, ale badaczem, historykiem poznającym XVIII wiek swojego kraju. Ważne jest to, że pewne rzeczy pojawiają się po raz pierwszy: powieść, komedia polityczna. Tworzą się zatem podwaliny nowoczesnej literatury. Niewątpliwie najcenniejszym skarbem literatury oświecenia są utwory Ignacego Krasickiego, one najmniej uległy działaniu czasu. Mimo to dorobek polskiego oświecenia nigdy nie otrzymał tej rangi literatury narodowej, jaką obdarowali Polacy następną epokę – romantyzm.
Zobacz:
Troska o kraj – patriotyczne postawy w polskiej literaturze oświecenia
Portret Polaków i obyczajów polskich zawarty w literaturze oświecenia
W oświeceniowej Polsce – przegląd najważniejszych wydarzeń kultury i historii