Ferdydurke Gombrowicza

Ferdydurke jest specyficzną, nowatorską powieścią Witolda Gombrowicza, która w roku 1937 – roku wydania – wywołała sporo hałasu. Dyskusje i atmosfera skandalu towarzyszyły jej narodzinom.

Treść

Akcja rozgrywa się w trzech scenach:

szkoła,
rodzina mieszczańska,
wieś.

Fabuła – bohater – Józio – człowiek trzydziestoletni, pisarz, zostaje „przeniesiony” do szkoły i umieszczony w klasie siedemnastoletnich uczniów. Nikt nie zauważa jego dorosłości – Józio jako uczeń uczestniczy w funkcjonowaniu szkolnej machiny. Mieszka na pensji u nowoczesnych państwa Młodziaków, gdzie jest świadkiem maniery „nowoczesności” i mody na postęp w mieszczańskiej rodzinie. Pozór miesza się tu z kłamstwem. Umęczony tym środowiskiem Józio ucieka wraz ze swoim kolegą Miętusem na wieś, „do parobka” – z nadzieją, że tu znajdzie szczerość i naturalność istnienia prawdziwego człowieka. Niestety, wieś także jest strefą zafałszowaną, nawet miłość Józia i Zosi „ze dworu” powiela typowy schemat. Wszystkie trzy przestrzenie okazują się siedliskiem Form.

Szkoła
Oto szkoła – zbiór form i schematów. Prezentuje Formę ucznia, Formę belfra, schemat lekcji, schemat myślenia o literaturze. „Słowacki wielkim poetą był” – głosi polonista i nikt nie ma prawa myśleć inaczej. W głowach nauczycieli tej szkoły „nie powstanie nigdy żadna myśl własna” – chwali się dyrektor. Uczniowie dzielą się na chłopięta pod wodzą Syfona – Forma ucznia kujona wyznającego i wierzącego w mity głoszone przez szkołę, i na chłopaków pod wodzą Miętusa – którzy buntują się przeciw władzy szkolnej, są „niegrzeczni”, mówią brzydkie słowa i „chodzą na kobiety”. Józio – poszukiwacz tego, co prawdziwe w człowieku, zauważa, że nawet bunt i sprzeciw są Formą i powielanym schematem. Słynny „pojedynek na miny” – gdzie wzniosłość i wierność ideałom „ujęte” w miny przez Syfona walczą z deheroizacją świętości „ujętą” w miny obrzydliwe Miętusa – jest świetną parodią polemik i dyskusji, lecz w sumie wykazuje zwycięstwo Syfona – „ideologia obowiązująca” jest bardziej „miniasta” niż sprzeciw.

Pensja
Na pensji obserwujemy oczami Józia Formę pensjonarki i nowoczesnej, pełnej póz mamusi, swobody obyczajów i tym podobnych haseł, modnych wśród ówczesnego, postępowego mieszczaństwa. Sport, swoboda, naturalność. Józio organizuje Młodziakom mały sprawdzian ich ideologii – za pomocą intrygi iście teatralnej sprowadza nocą do sypialni pensjonarki jej młodego adoratora i starego belfra Pimkę, a gdy sytuacja wygląda już jednoznacznie, alarmuje cały dom. Reakcja Młodziaków nie jest ani nowoczesna, ani postępowa – ich poza została zdemaskowana.

Wieś
Ucieczka do parobka nie przynosi Józiowi prawdy, lecz szereg stereotypów sielankowych: Formę parobka, Formę cioci, Formę wujaszka, panicza i panienki Zosi (imię jak w Panu Tadeuszu).
Typowy jest schemat rozmów i interpretacji zachowań, według schematów odwiecznych powinien nawiązać się romans – więc się nawiązuje, powinno być porwanie – więc Józio porywa Zosię, powinien nastąpić szereg wyznań i pocałunek, więc następują; Józio mówi: „a więc przycisnąłem swoją gębę do jej gęby…”. Usidliły go Formy.

Wniosek
Świat to przedziwna rekwizytornia, kraina stereotypów, ludzi, którzy zastygli w pewnych kształtach i maskach, poruszają się według przygotowanych schematów, wypowiadają się, używając gotowych szablonów.

Forma powieści

Jest to powieść o fragmentarycznej kompozycji.

Autor odwołał się w tym dziele m.in. do powieści edukacyjnej, w której ważnym zagadnieniem jest dojrzewanie bohatera, jego duchowa podróż, nabywanie doświadczeń życiowych. Bohater przechodzi trzy próby: szkoły, nowoczesnego mieszczańskiego domu i tradycyjnego dworku szlacheckiego. Odpowiadają im trzy słowa klucze:
- pupa (bohater jest upupiany, czyli traktowany jak niedojrzały smarkacz przez szkolnych profesorów),
- łydka (zgrabna łydka Młodziakówny to symbol zdrowego stylu życia, nowoczesności, sportu, swobody obyczajowej)
- gęba (tam bardzo często ludzie przyprawiają sobie gęby).

Ponadto w fabułę powieści wplecione są dwa afabularne fragmenty:
- Filidor dzieckiem podszyty oraz
- Filibert dzieckiem podszyty; mają one charakter powiastek i stanowią swego rodzaju komentarz filozoficzny do tego, co się dzieje w powieści.

Rzeczywistość w powieści została ukazana z perspektywy pierwszoosobowego narratora-bohatera, który odsłania swoje podobieństwo do Witolda Gombrowicza – autora Pamiętnika z okresu dojrzewania. Narrator ma także cechy fikcyjne – trzydziestoletniego pisarza oraz niby to bardzo młodego chłopca.

Rozdziały Filidor… i Filibert… jako klucze do powieści

Jednym z bardzo ważnych zagadnień w powieści jest niedojrzałość. „Dzieckiem podszyty” to zaś mniej więcej tyle, co niedojrzały.
Te dwa rozdziały pełnią rolę klucza do zrozumienia powieści. Ważne są również poprzedzające je przedmowy – przedmowa poprzedzająca Filidora… prezentuje poglądy autora na literaturę, zaś przedmowa do Filiberta… powody napisania powieści – tak więc Ferdydurke jest również powieścią autotematyczną.
Filidor dzieckiem podszyty ukazuje historię pojedynku między mistrzem syntezy, Filidorem, a mistrzem analizy – anty-Filidorem. Ukazuje ona prawidła rzeczywistości, które polegają na stwarzaniu i destrukcji (może nawet dekonstrukcji?) Form. Ten fragment można też interpretować jako parodię postaw naukowych.
Filibert dzieckiem podszyty odsłania charakter rzeczywistości zdominowanej przez Formę – ileż to razy robimy coś, bo tak po prostu wypada?
Te rozdziały mogą być odczytywane jako polemika Gombrowicza z „gębami” doprawianymi jego twórczości i jemu samemu.

Józio – bohater i narrator powieści to:

trzydziestoletni człowiek, autor Pamiętnika z okresu dojrzewania;
pisarz, w groteskowych okolicznościach wcielony przez prof. Pimkę do szkoły;
bohater walczący o własną autonomię duchową, uwolnienie od Formy, gęby i upupiania, w końcu jednak ucieka ze wsi, porywając pannę z dworku, Zosię – ma świadomość, że jego kolejna rola także należy do repertuaru konwencjonalnych zachowań i że nie ma ucieczki przed Formą… chyba że w inną Formę.

Gatunki w Ferdydurke

To dzieło nawiązuje do wielu gatunków epickich:

do powieści edukacyjnej,
powiastki filozoficznej,
gawędy szlacheckiej.

Pisarz ujmuje rzeczywistość w sposób groteskowy. Jest ona odrealniona i zdeformowana. W ten sposób lepiej uwydatnia się absurd świata.

Kompozycja Ferdydurke

Ferdydurke zaliczamy do awangardowej prozy międzywojnia, a nawet spełnia ona wiele założeń nowatorskiego gatunku, tzw. nouveau roman (nowa powieść), ukształtowanego ostatecznie dopiero w latach 50. we Francji! Możemy mówić zatem o prekursorstwie Gombrowicza.

Nouveau roman stawia sobie za cel poznać świat za pomocą środków powieściowych.

I tak: bohater to człowiek młody, poszukujący, niedysponujący jeszcze rzetelną wiedzą o świecie.
Fabuła nie układa się w klasyczny ciąg zdarzeń – nouveau roman znosi granice między obiektywnym światem a tym, co wyobraża sobie bohater.
Sens i kształt świata powstaje w trakcie powieści, nie może ona naśladować ani odkrywać realiów.

Jak to wygląda w Ferdydurke

Główny bohater – Józio – jest zarazem narratorem. To poszukiwacz prawdy, przemierza różne terytoria, czytelnik podąża za nim i obserwuje świat jego oczami.

Świat przedstawiony – to jakby konkretyzacja wizji bohatera. Często widzimy, że jest zdeformowany za pomocą:
- absurdu (absurdalny jest np. fakt umieszczenia trzydziestoletniego „chłopca” w szkole),
- groteski (czyli błazenady, wyolbrzymienia, form karykaturalnych – przykładem mogą być szczekający chłopi lub pojedynek na miny – świetna groteskowa scena polskiej literatury),
- paradoksu – czyli zestawienia sprzeczności, które jednak przynoszą pewne prawdy – choćby słynna lekcja polskiego, w której sprzeczność twierdzenia o literaturze z jej odbiorem wydaje się wręcz paradoksalna, lecz obnaża zarówno prawdę o stosunku ludzi do wielkiej literatury, jak i fałsz nauczania o niej.

Klasyczna fabuła została w powieści „naderwana”. Oto istnieje pewna ciągłość i logika zdarzeń (bohater znajduje się na wsi, bo uciekł z miasta), lecz często takiej motywacji realnej brak. Poza tym bieg zdarzeń organizują wizje Józia oraz chwyt „podsłuchiwania i podglądania” stosowany tu z powodzeniem przez Gombrowicza.

Język Ferdydurke jest niepodobny do żadnej znanej dotąd powieści, jest to specyficzny, Gombrowiczowski styl. Polega na:
- zmianie szyku zdania – często na koniec zdania przesunięte są orzeczenia lub zaimki:
  „Słowacki wielkim poetą był”,
  „niech nie będzie zrobiony mi”;
- „przedrzeźnianiu” – naśladowanie cudzych wypowiedzi w celu ośmieszenia (mowa Syfona).

Oryginalność Gombrowicza i jego twórczej techniki stała się jednak tak charakterystyczna, że znalazła wielu naśladowców. I tak powstał jeszcze jeden paradoks literatury: „największy wróg konwencji – stworzył konwencję nową…”.

Oniryzm w Ferdydurke

Pierwsze zdanie powieści: „We wtorek zbudziłem się o tej porze bezdusznej i nikłej, kiedy właściwie noc już się skończyła, a świt nie zdążył jeszcze zacząć na dobre” sugeruje oniryczny charakter przedstawianych zdarzeń, ich odrealnienie. Rzeczywistość przypomina sen.

Ferdydurke nawiązuje dialog z Boską komedią Dantego. U Gombrowicza czytamy: „W połowie drogi mojego żywota pośród ciemnego znalazłem się lasu. Las ten, co gorsza, był zielony”. Dlaczego las był zielony „na domiar złego”? Może się wydawać, że w ten sposób autor sygnalizuje, że Józio jest człowiekiem niedojrzałym. Bardzo podobne zdanie do bohatera Ferdydurke wypowiada bohater Boskiej komedii:

W życia wędrówce, na połowie czasu,
Straciwszy z oczu szlak nieomylnej drogi,
W głębi ciemnego znalazłem się lasu.

Boska komedia ukazuje wędrówkę inicjacyjną człowieka przez piekło, czyściec i raj. Jest to inicjacja sakralna; bohater wędruje przez świat uporządkowany, w którym panuje ład ustanowiony przez Boga. Ferdydurke również podejmuje temat inicjacji – jednak jej terenem nie jest rzeczywistość sakralna, lecz społeczna. W tym świecie nie ma raczej Boga i panuje w nim chaos pod pozorami porządku.

Ważne pojęcia związane z Ferdydurke

Forma – określenie wieloznaczne. Człowiek, który jest istotą społeczną, nieustannie podlega Formom i sam je tworzy – chociażby komunikując się z innymi. Okazuje się, że od Formy nie da się uwolnić. Można za to nabrać do niej dystansu, co pozwala uzyskać wolność i niezależność.

Formie towarzyszą dwa pojęcia – gęba i pupa (upupianie). Gęba to sposób postrzegania ludzi, wtłaczania ich w schematy np. „nudziarz”, „flirciara”. Gębę doprawia się innym, ale i ci inni nie pozostają bierni i doprawiają ją nam.

Próbą ucieczki przed Formą może być ośmieszenie jej, obnażenie jej sztuczności i nieprawdziwości. Człowiek w momencie porzucenia jednej Formy staje się na chwilę wolny – zanim przyjmie następną. Gombrowicz nie widzi możliwości życia poza Formą… Ale to nie znaczy, że nie widzi możliwości ocalenia indywidualności w świecie konwenansów i sztuczności.

Forma jest kluczowym pojęciem filozofii Gombrowicza. Pisał o Ferdydurke, że jest to: „Dramat formy ludzkiej, (…) bolesne zmagania się człowieka z własną jego formą (co znaczy: z jego sposobem bycia, czucia, myślenia, mówienia, z jego kulturą, ideologią, hasłami, wiarą… ze wszystkim, w czym on się na zewnątrz objawia”.

Można powiedzieć, że: Forma to sposób, w jaki człowiek istnieje wobec drugiego człowieka (dla Gombrowicza bardzo ważne były interakcje międzyludzkie, charakter naszych relacji z innymi). Forma jest to rola, która w danej sytuacji określa sposób zachowania człowieka.

Bruno Schulz pisał, że: „Gombrowicz odkrył i docenił w całej pełni kapitalne znaczenie problemu formy”. Cała nasza kultura jest systemem Form; kontaktujemy się z innymi ludźmi za pomocą Form właśnie. Człowiek, który nie przyjął żadnej Formy, czuje się nagi, wstydzi się – z innymi ludźmi.

Niedojrzałość – to równie ważne jak Forma pojęcie w filozofii pisarza. W niby to bardzo dojrzałej, uporządkowanej kulturze, Gombrowicz odkrył pokłady niedojrzałości. Akcja jego powieści rozgrywa się na granicy dwóch światów – dojrzałego (świata dorosłych) i jeszcze nie w pełni ukształtowanego, a więc niedojrzałego świata młodości. Jedna z grup w klasie Józia, „chłopięta”, to chłopcy, którzy pragną pozostać niedojrzali, pełni cnót i wzorowi, chluba klasy, zawsze podporządkowani nauczycielom…

Autor pokazuje, że dojrzałość bardzo często jest pozorem, a pod tą doskonałością i dojrzałością tkwi dziecko. Jego ujawnienie i odkrycie – czy to w kulturze, czy w sobie samym – jest krokiem ku prawdzie, ku poznaniu prawideł, którymi rządzi się egzystencja… Paradoksalnie więc – odkrycie niedojrzałości jest dużym krokiem do dojrzałości. Niedojrzałość jego zdaniem nie powinna być czymś wstydliwym, co za wszelką cenę usiłujemy wyrugować. Może ona stanowić siłę twórczą, pozwalającą zachować pewnego rodzaju duchową niezależność w świecie Form.
Józio jest jeszcze człowiekiem niedojrzałym, nie ma ustalonej roli społecznej… Wydany jest więc na pastwę ludzi dojrzałych, którzy mają już swoje Formy.

Pupa – to pojęcie wiąże się z tendencją do infantylizowania ludzi dorosłych, celowego narzucania im Formy niedojrzałej – Formy kogoś młodego, niedojrzałego, za którego trzeba myśleć i którym trzeba pokierować. Upupianie to wpychanie w młodość, w niedojrzałość, np. po to, by łatwiej taką osobą manipulować.

Gombrowiczowska „pupa” i „gęba” – omów na podstawie Ferdydurke

Nowatorstwo powieści

Ferdydurke zaliczana jest do awangardowej prozy międzywojnia. Spełnia ona wiele założeń nowatorskiego nurtu tzw. nouveau roman, ukształtowanego we Francji dopiero w latach 50. Możemy zatem nazwać Gombrowicza prekursorem! W nouveau roman – tak jak i w Ferdydurke – bohaterem był młody człowiek dopiero poznający świat, fabuła nie była tradycyjna jak np. w powieściach dojrzałego realizmu. Nouveau roman zniosła granice między obiektywną rzeczywistością a tym, co wyobrażał sobie bohater. Kształt świata powstaje w trakcie powieści. Kategoria mimesis straciła swoje znaczenie.

Świat przedstawiony to jakby konkretyzacja wizji bohatera. Często jest to świat zdeformowany, pełen absurdu (np. fakt umieszczenia trzydziestoletniego „chłopca” w szkole). Oprócz tego w powieści pojawia się groteska (np. pojedynek na miny).

Język Ferdydurke nie był podobny do żadnej wcześniejszej powieści. Był to specyficzny, gombrowiczowski styl. Polegał on m.in. na zmianie szyku zdania, parodiowaniu, naśladowaniu cudzych wypowiedzi, stosowaniu specjalnych pojęć takich jak „upupić”, „przyprawić komuś gębę”.

Ferdydurke – cóż to znaczy?

Tego chyba nie wie nikt, podobno nawet sam autor nie wiedział. Wiadomo jednak, że brzmi dźwięcznie i tajemniczo, trochę jak hasło… albo odzew. A może… to jest coś, co nie ma swojej formy, jest samo w sobie, prawdziwie – i dlatego nie możemy Ferdydurke rozpoznać i sklasyfikować?

Według niektórych inspiracją dla Gombrowicza był tytuł utworu Sinclaira Lewisa pt. Babbit Freddy (pol. Freddy Durkee)

Czym jest Ferdydurke

Ferdydurke jest drwiną ze świata zaprezentowanego jako zbiór sztucznych masek, uwięzień, stereotypów – słowem kraina Formy, w której człowiek to także foremka – kukiełka w teatrze groteski.

Ferdydurke jest grą – poszukiwaniem autentycznego, prawdziwego kształtu, lecz gra ta ukazuje daremność takiej wędrówki i niemożność wyzwolenia się z Form.

Ferdydurke jest komedią, która ukazuje, że nie ma wartości, które nie podlegają ośmieszeniu, wydrwić można wszystko, właśnie w śmiechu sprawdza się sens danej wartości.

Ferdydurke jest buntem przeciw Formie, obnażeniem jej groźby i jej siły.

Ferdydurke jest satyrą na ówczesną szkołę, jej sposób nauczania, tzw. upupiania młodego człowieka, na nowoczesność i postęp – modę głoszoną wśród mieszczaństwa, na sielankowo polską wizję wsi i ziemiaństwa. Józio sprawdził szczerość tych trzech ideologii i wszystkie, niestety, skompromitowały się jako Formy.

Tematy i cechy twórczości Gombrowicza

Kategoria Formy – schematu, w którym funkcjonują ludzie, „coś nie jest z nas”.
Dyskusja o polskości i charakterze narodu.
Groteska, absurd, parodia w powieści i dramacie.
Specyficzna konstrukcja zdań.
Polemika z tradycją.

Zobacz:

Ferdydurke – Witold Gombrowicz

Problematyka i nowatorstwo Ferdydurke Gombrowicza. Dlaczego mówi się, że żarliwy przeciwnik formy stał się jej twórcą?

Ferdydurke na egzaminie

Zmagania z Formą w Ferdydurke Witolda Gombrowicza.

Jakie interpretacje Ferdydurke Witolda Gombrowicza możesz zaprezentować?