Moralność – motyw

Moralność, kodeks etyczny, hierarchia wartości

– oto bardzo ważny temat literatury światowej i polskiej. Nic dziwnego: czy może być zaszczytniejszy cel jak odróżnić dobro od zła, zdefiniować moralność, określić i prezentować wartościowe postawy? I czy może być cenniejsze dla czytelnika doświadczenie niż odpowiedź na pytania o najważniejsze wartości życia? Przecież tego w wielkiej literaturze szukamy. A odpowiedzi – nie są niestety jednoznaczne. Często dopiero uruchamiają nasz prywatny proces myślenia, czasem dopiero budują czytelniczą wartość na kwestie etyki. Delikatna to tkanka. Intrygująca.

• Literatura
  • autorytet – mistrz i nauczyciel (czego uczy?)
  • kraina – obszar poszukiwań (co znajdujesz?)
  • zbiór przykładów (jak oceniasz postawy?)
  • obraz walki dobra ze złem (co zauważyłeś?)
  • scena dylematów (Ty wobec sytuacji trudnych, złożonych)

• Czytelnik
  • poszukuje wartości ważnych w życiu
  • poszukuje definicji sensu życia godnego
  • poszukuje odpowiedzi na najtrudniejsze pytania
  • poszukuje postaw godnych naśladowania
  • doświadcza trudu dyskusyjnych wyborów moralnych
  • poznaje sytuacje skrajne – chwile próby wartości
  • obserwuje walkę dobra ze złem

Moralność to motyw bardzo obszerny. Może pojawić się w postaci dosłownej: z moralnością (lub etyką) w tytule, ale może być też ukryty pod innym hasłem. Często pojawiają się wybory życiowe, refleksje na temat przyczyn zła, kłamstwo i prawda, wybory autorytetu – wszystkie te tematy mogą się wiązać z kwestią moralności. Wszystkie warianty tematów o moralności w ten czy inny sposób każą zdradzić Twój system wartości, wskazać postawy, które uważamy za godne naśladowania, napiętnować te, które uważamy za niemoralne.

 

Mały podkład filozoficzny

• Dobro i zło – skąd się wzięły?
• Jak je zdefiniować?
• Czy możliwa byłaby egzystencja bez zła?
• Czym właściwie jest moralność?
• Jak oddzielić jej istotę uniwersalną od zmiennych wyróżników?
• Zło i Bóg – jak możliwe jest pogodzenie tych pojęć?
• Kim, czym jest szatan?

Oto dylematy filozofów. Trapią ich odkąd istnieje filozofia.

• Moralność – to tylko kwestia zapatrywań, definicja co dobre a co złe zależy tylko od punktu widzenia, od czasów, epoki. Jest to jedna z bardzo starych i prostych teorii. W Państwie Platona rzecznikiem tej teorii był Trazymach. Zwolenników znajdziemy setki – na przestrzeni dziejów i dziś. Sam Platon wyznaczał działania absolutnie słuszne i wartości absolutnie obiektywne – czyli bezdyskusyjne.

• Manicheizm – to stara koncepcja, stworzona przez Persa Maniego w III w.n.e. Istotą tego poglądu jest dualizm czyli „dwoistość” rzeczywistości, którą tworzą od zawsze dwie wielkie przeciwstawne siły: Światłość i Ciemność, Dobro i Zło.
  Pierwiastki te odwiecznie istnieją w kosmosie i ich starcie decyduje o istnieniu świata. Zakłada w konsekwencji, że bez zła nie mógłby istnieć dobro (od czego je odróżnilibyśmy?)

• Święty Augustyn – jak wiemy odrzucił manichenizm, bo ta teoria kryje pewne niebezpieczeństwo dla wiernych wyznawców Boga. Oto Bóg jest dobry, ale: albo zło jest tak samo potężne jak on (wtedy nie jest jedyny i najwyższy) albo Bóg nie chce go zwalczyć – a wtedy nie jest do końca dobry. Święty Augustyn wybrnął z tego inaczej. Bóg to dobro najwyższe i jedyne, zło – to brak Boga, odrzucenie drogi ku niemu.

• Antyczne „filozofie pocieszenia”: cynizm, stoicyzm, hedonizm pytają jak powinno wyglądać prawe życie, do czego winien dążyć człowiek? Epikur mówił, że do szczęścia, którego składnikiem jest przyjemność.
  • Hedonizm usprawiedliwia tych, którzy rzucają się w wir użycia i dążą głownie do przyjemności, by przeciwdziałała przykrościom i nieszczęściom.
  • Cynizm – zanegował i zwątpił we wszelkie wytwory cywilizacji: rządy, religie, luksus i przyjemności zmysłowe. Wołał o życie ascetyczne, wręcz nędzne. Wszystko to dlatego, iż według cyników świat jest z gruntu zły – i aby zła uniknąć, trzeba wyrzec się świata.
  • Stoicy oferowali inną pociechę: ucz się być obojętnym na wpływy świata! Odrzuć emocje, namiętności, zachwyt i smutek a wtedy osiągniesz spokój i obojętność wobec zła. A obojętność na nieszczęście – to wolność.

• Etyka chrześcijańska – właściwie składa się na nią wiele zróżnicowanych doktryn. Podstawą jest twierdzenie, że Bóg ustanowił reguły moralnego zachowania, określił co dobre, a złe postępowanie polega na łamaniu tych reguł. Oczywiście istnieje kodeks moralny – a jest nim Dekalog, są nimi kazania Chrystusa i pewne fragmenty Nowego Testamentu (Kazanie na Górze) Wg Kościoła – kodeks to wyraz woli Boga który, jest jednym autorytetem, obiektywny i nieomylny.

• Benedykt Spinoza – to ważny w historii etyki filozof, jeden z największych etyków średniowiecznych. Usilnie pragnął odkryć dobre życie… wychodził zaś z założenia, że wszystko co zachodzi dzieje się według wiecznego porządku i stałych praw natury. Jest też relatywistą – to znaczy uważa, iż rzeczy i czyny nie są złe lub dobre same w sobie, lecz w relacji z czymś innym. Lek może być dobry dla chorego – zły dla zdrowego człowieka. Bogactwo może działać na człowieka pozytywnie, a może go zniszczyć. Dobre życie zatem – będzie polegać na pewnym stosunku do świata – na uznaniu, że wszystko co się dzieje ma się dziać i jest elementem nadrzędnego porządku. Nie należy więc trwonić energii na bunt przeciw temu co nieuniknione, trzeba wyzbyć się emocji i w ten sposób uniknąć niepokoju i nieszczęść.

• Etyka Kantowska daje inną receptę, znaną w potocznym ujęciu jako przysłowie „nie czyń drugiemu co tobie niemiłe”. Kant mówi dobro – to postępowanie takie, według takiej zasady abyś był pewien, że może być zasadą (ustawą) ogólną. Że możesz być bezpieczny, jeśli ktoś zastosuje ją do ciebie.

• Nietzche: Bóg umarł! Moralność jest fikcją, iluzją – ale fikcja niezbędna do tego, aby ludzkość mogła istnieć. My – ludzie – wciąż żywimy tę iluzję, podtrzymujemy wartości, bo społeczeństwo nie może funkcjonować bez dyscypliny. Powstaje tylko pytanie – czy ustalenie aż tak konieczne do istnienia może być fikcją?

• Współczesna etyka stosowana i jej dylematy
  Ponieważ żyjemy w społeczności i obowiązani jesteśmy do przestrzegania praw – musimy zauważyć jak ważna jest etyka – nasza współczesna moralność. Przecież to ona jest podstawą do ustalenia kodeksów prawnych, przyjęcia pewnych postaw w życiu, one to jest patronką tolerancji, demokracji, humanitaryzmu itp. wartości. Musi też rozprawić się z zagadnieniami współczesnego świata, które wcale nie są rozstrzygnięte, i które młodzi ludzie z pewnością powinni przemyśleć – nie tylko przed maturą, ale po prostu przed dorosłością.

 

Oto zestaw pytań współczesnej etyki.

• Czy eutanazja może być słuszna?
• Czy aborcja powinna być zalegalizowana?
• Czy homoseksualiści powinni mieć wszelkie te same prawa co heteroseksualiści?
• Czy lekarz może podjąć decyzję o przerwaniu życia podtrzymywanego pacjenta w śpiączce? A rodzina?
• Czy można usprawiedliwić samobójstwo. Na przykład książka Final Exit, propagująca bezbolesne sposoby odebrania sobie życia, w USA jest bestsellerem, a w Anglii jest zakazana.
• Czy cenzura powinna wkraczać w tematykę mediów (seks, przemoc, okrucieństwo jako tematy programów?)

 

Powtórka według bohaterów literackich

Moralni

• Antygona
  Wzór kochającej siostry i córki, kobieta wierna zasadom, zdolna dla idei prawa boskiego poświęcić i miłość, i życie. Realizuje postulat wierności sobie i swoim ideałom.

• Hamlet
  Królewicz brzydzi się złem, nie może pogodzić się ze zbrodnią dokonaną na ojcu. Pełen wielkich idei – ale przeżywający wewnętrzny kryzys wartości. Hamlet jest uosobieniem niezdecydowania, akt zemsty za ojca nie przychodzi mu łatwo. Wydaje się jednak, że on jeden w Danii (która „jest więzieniem”) to człowiek prawy – choć niezdolny do czynu.

• Bohater romantyczny
  Postać dyskusyjna. Z jednej strony – owszem – bohater, wierny swojej idei, zdolny poświęcić życie, zbawienie, nawet honor. Idea zaś zawsze wielka, zawsze słuszna: ojczyz­na, wolność, obrona dawnych wartości. Tyle że bohaterowie romantyczni są dwuznaczni moralnie:
  • Gustaw-Konrad bluźni przeciw Bogu (próbuje popełnić samobójstwo),
  • Kordian chce dokonać królobójstwa (też próbuje popełnić samobójstwo),
  • Hrabia Henryk ma na sumieniu zdradę,
  • Jacek Soplica – morderstwo.

Wszyscy zaś mają bardzo wysokie poczucie własnej wartości. U źródeł ich przeistoczenia w rycerzy spraw wielkich leży zadraśnięta duma własna, np. ból odrzucenia jako gorszych kandydatów do małżeństwa.

• Konrad Wallenrod
  Moralny – bo potrafił dla ratowania ojczyzny poświęcić wszystko: miłość, szczęście, rodzinę. Niemoralny, bo wybrał nieetyczną metodę walki: podstępu i zdrady, przyjął rolę szpiega.

• Judym
  Nasz polski wzór ideowca-społecznika. Strach mu cokolwiek zarzucić: przecież postanowił swoje szczęście złożyć na ołtarzu pracy społecznej. Rezygnuje ze ślubu z Joasią, z własnej rodziny, z jakiejkolwiek prywatności – w imię wyższych wartości, sądzi bowiem, że jeśli pozwoli sobie na dom – prędzej czy później zapomni o cierpieniu i nędzy innych.

• Justyna Orzelska
  Bohaterka Nad Niemnem może uchodzić za osobę spod znaku moralności: jest wierna ideałom i poczuciu etyki, nie zgadza się na romans z Zygmuntem Korczyńskim, nie pozwala wyśmiewać się ze swojego ojca, nie chce też sprzedać się Różycowi za pozycję żony arystokraty. Jest dumna i honorowa. Wybiera życie proste i wypełnione pracą.

• Doktor Rieux
  Bohater Dżumy, lekarz. Zdecydowanie wie, jak powinien postąpić w chwili wybuchu epidemii. Staje do walki z chorobą, uważa to zresztą za swój obowiązek, zgodny z kodeksem lekarskim i ludzkim. Jego działań nie przerwie nawet wiadomość o śmierci żony. To jedna z najbardziej etycznych postaw w literaturze, bohaterska, choć nakreślona bez nadmiernego heroizmu. Rieux jest szczery w swoich działaniach i nie przeżywa dylematów. Dżuma natomiast jest równie metaforyczna jak cała powieść Camusa – oznacza nie tylko chorobę, również wojnę, cierpienie i zło.

• Lebbroso
  Trędowaty z opowiadania Herlinga-Grudzińskiego pt. Wieża. Człowiek dotknięty straszną chorobą, skazany na izolację, samotność, cierpi, tym bardziej że przeżywa śmierć swojej trędowatej siostry. Przeżywa chwile zwątpienia, myśli nawet o samobójstwie, lecz znajduje pocieszenie i wsparcie duchowe w religii. Jego postawa jest heroiczna – wybacza ludziom nietolerancję, znosi z pokorą swoją chorobę, a nawet dba o innych, o to, by przypadkowo nikogo nie zarazić. Jego wysoce moralna postawa uderza w zestawieniu z postawą ludzi ze wsi – ich strach rodzi nienawiść i okrucieństwo, potrafią nawet ukamienować psa, który wymknął się z zamku trędowatych.

 

Niemoralni

• Makbet
  z tragedii Szekspira. Ma na swoim sumieniu zabójstwo króla Dunkana. Uległ pokusie zdobycia władzy, uległ namowom żony. Potem musiał dokonywać następnych mordów, aby zatuszować ten pierwszy. Oboje: Makbet i jego żona są zbrodniarzami, oboje też przechodzą swoistą przemianę pod wpływem swojego czynu. Makbet – z początkowo wahającego się, targanego skrupułami człowieka przekształca się w osobnika całkowicie oddanego złu. Będzie popełniał zbrodnie i dążył do swoich celów. Lady Makbet – początkowo twarda, zdecydowana, nie wytrzyma presji swoich czynów – popadnie w obłęd, odbierze sobie życie. Z pewnością Szekspir – moralista ukazał na przykładzie tego małżeństwa niszczącą siłę zła, które pożera swoje ofiary. Przestrzegł przed pokusą i zbrodnią – u Szekspira bohaterowie, którzy mają winę na sumieniu, zawsze są ukarani.

• Tartufe
  Świętoszek, główny bohater komedii Moliera. Fałszywy, obłudny, interesowny, cyniczny, rozpustny, chciwy. Pamiętamy jego historię: wkrada się do rodziny pobożnego Orgona, zachwyca go swą rzekomą świętością i powoli wyciąga rękę po majątek, córkę, żonę swego dobroczyńcy. Oto oblicze niemoralności, która nie jest jeszcze zbrodnią, ale oburza i, co gorsza, jest rozpowszechniona bez względu na czasy czy położenie geograficzne. Nie brońcie Tartufe’a, nawet dobroduszna głupota Orgona nie usprawiedliwia tak obrzydliwej postawy.

• Rastignac
  z Ojca Goriota Balzaka – jako ten, który uległ złu świata i postanowił zdobyć pieniądze, władzę, stanowisko bez względu na moralną cenę, jaką przyjdzie za to płacić. Fałsz, donos, lizusostwo, szantaż nie odpychają go, poznał już bowiem reguły rządzące społecznością ludzką.

• Vautrin
  (także z Ojca Goriot) symbolizuje świat niemoralny – jest przecież szefem paryskiego podziemia, ówczesnym mafioso. Nie ma złudzeń co do potęgi dobra i zła. Ale… reprezentuje swoistą, czarną moralność, która zaistniała w literaturze i historii ludzkości. Może zadziwić ta „własna” moralność przestępcy, ale przecież znamy dobrze z autopsji „uczciwych złodziei” – bo odsyłają dokumenty, choć wzięli pieniądze, lub: „tylko kradną – brzydzą się mokrą robotą”. Vautrin umie manipulować ludzkimi namiętnościami, poznał reguły zła, więc po prostu się do nich dostosowuje i stwarza własne prawa.

• Córki Goriota
  Zapragnęły kariery, tytułów, pieniędzy. Bez mrugnięcia okiem wyrzekły się rodzica, ale nie jego gotówki. Zaplątane w sieci zależnoś­ci paryskiego świata nie znalazły dla ojca czasu, choć stanowiły sens jego życia. Czy były z gruntu złe? Czy ich czyn należy zwać zbrodnią, czy błędem i słabością ludzką? Z pewnością był niezgodny z dekalogiem, który każe czcić rodziców; z ogólnym odczuciem ludzkim, z pewnością jest przykładem niemoralności nagminnie spotykanej.

• Raskolnikow
  ze Zbrodni i kary staje w szeregu bohaterów zbrodniarzy. Wiemy, że zabił bez skrupułów. Nawet nie żałował swego czynu – ludzie pokroju lich­wiarki wydawali mu się plewami. Dostojewski jednakże daje szansę zbrodniarzom, w myśl jego filozofii upadek człowieka musi nastąpić, by mogło nadejść wskrzeszenie, odkupienie. Czy jednak zbrodnia może być stopniem na drodze ku człowieczeństwu?

• Jim
  z powieści Conrada pt. Lord Jim. Niemoralny, bo uciekł z tonącej Patny, egoistycznie ratował swoje życie, nawet nie próbował pomóc innym. Zapomniał o obowiązku (był pierwszym oficerem) – o kodeksie (honor, konieczność pomocy bliźniemu, odwaga). W dalszym życiu jego czyny są dużo szlachetniejsze. Jim izoluje się od swojego świata na wyspie Patusan i choć pragnie być uczciwy – ściąga nieszczęście na przyjaciół. Dlaczego tak się dzieje? Być może jego pierwszy grzech – odruch ucieczki, lęku o swoje życie – wybaczyliby Jimowi czytelnicy, ale nie wielki moralista Conrad. Piętno złamania kodeksu moralnego nie opuści Jima, będzie musiał ponieść konsekwencje swojego czynu.

• Balladyna
  z dramatu Słowackiego. Jest jeszcze jedną zbrodniarką. Bezwzględnie zabija siostrę – chce bowiem zostać księżną, chce władzy i majątku. Zabójczynię spotyka kara z samego nieba – zginie rażona piorunem.

• Zenon Ziembiewicz
  z Granicy Nałkowskiej. Postąpił wielokrotnie wbrew kodeksowi etycznemu: zdradził Elżbietę, zdradził Justynę – bo ożenił się z Elżbietą, a ciężarną kochankę pozostawił, zdradził wreszcie swoje szczytne ideały z czasów młodości, bo nie chciał przecież powielać zdrad ojca, bo nie przypuszczał, że wyda rozkaz strzelania do robotników. I on kończy śmiercią samobójczą.

• Dulscy
  z dramatu Gabrieli Zapolskiej Moralność pani Dulskiej, dokładnie tytułowa pani Dulska i jej syn Zbyszek. „Moralność” pani Dulskiej już w tytule zabarwiona jest ironią – to typowa amoralna postać, a główne jej przewinienia to fałsz, obłuda, deklarowanie jak najbardziej moralnych ideałów przy zupeł­nie odwrotnym postępowaniu. Pani Dulska nie jest oryginałem literackim, to typ znany w społeczeństwie: oplotkuje i wyrzuci z domu lokatorkę, która się truła, opłaci i wyrzuci służącą, która jest w ciąży z jej synem, głośno zaś będzie omawiać i oceniać wady innych ludzi. Również Zbyszek – jej syn, choć przez chwilę próbował postąpić przyzwoicie – w końcu ulegnie presji dulszczyzny, a to oznacza, że brak mu kręgosłupa moralnego. Dulszczyzna to niemoralność mieszczańska, groźna, bo zawoalowana, bo ukryta pod strojem przyzwoitości, morale porządnego obywatela.

• Zdrajcy, donosiciele, oprawcy
  Postacie z literatury czasów wojny. Jürgen Stroop – morderca Żydów (Rozmowy z katem). „Przyjaciel” Grudzińskiego, który donosił na niego, lub Żyd, który prosi go o rozgrzeszenie, bo wybrał śmierć czterech współwięźniów, aby ratować siebie (Inny świat), Bronek Blutman, który „dostarczał” Żydów na gestapo (Początek), oficerowie niemieccy czy też Rosjanie z obozów koncentracyjnych – znani z literatury łagrowej i lagrowej.

 

Powtórka według lektur i ważnych koncepcji

Biblia

Jako dzieło – sacrum w naszym kręgu kulturowym zajmuje szczególne miejsce w rozprawie o etyce. Przede wszystkim ze względu na dekalog, który jest prostą wykładnią etyki dla wyznawców tej wiary – kodeksem zamykającym najważniejsze postawy ludzkie. Jest to swoisty akt prawny – wręczenie dziesięciu przykazań Bożych Mojżeszowi na górze Synaj. W dodatku większość przykazań jest uniwersalna i niezależna od rodzaju wyznania, kręgu kulturowego (może poza nakazem wiary w jednego Boga). Możesz przykładać przykazania jak test do danej postaci literackiej: jeśli sprzeniewierzyła się którejś zasadzie – z moralnością będzie coś nie tak. Ale dekalog to nie wszystko, co ma do powiedzenia o etyce Biblia.

• Stary Testament obrazuje dobro i zło, wierność Bogu nazywając dobrem, a zło ukazując pod postacią szatana. Piekło i niebo, obietnica kary lub nagrody – proroctwo Sądu Ostatecznego, podczas którego wydany zostanie ostateczny werdykt o życiu człowieka. Również różne postawy ludzkie prezentuje Biblia – wzorcowe i negatywne, skomplikowane, takie, które mają wyjaśnić ludzkie wątpliwości. Przykładem mogą być dzieje Hioba, Abrahama, Józefa, wreszcie postawa Chrystusa.

• Nowy Testament faworyzuje inną ideę, która powinna dominować w hierarchii ludzkich wartości. Jest nią miłość bliźniego – w jej imię Chrystus zostanie ukrzyżowany. Ten fakt jest zarazem symbolem najwyższego poświęcenia dla ludzkości – ale i okrucieństwa, do jakiego zdolni są ludzie.

Odrębnym pouczeniem biblijnym są przypowieści – tam za pomocą prostej ilustracji przekazywane są głębsze, bardziej uniwersalne prawdy.

 

Romantyczna koncepcja moralności ludowej

Warta wyróżnienia, ważna w literaturze (zwłaszcza polskiej), potwierdzająca fascynację romantyków folklorem. Wykładnie ludowej moralności znajdujemy np. w:

• Balladach i romansach Mickiewicza,
• Dziadach części II i IV Mickiewicza,
• Balladynie Słowackiego.

Grzech i zbrodnia zawsze doczekają się kary, choćby spoza grobu – tak głosi ludowa przestroga. „Męża zbójczyni żona” – zapłaci za morderstwo, o co zadba sam duch małżonka (Lilie). Panicz, który uwiódł dziewczynę (Rybka), zostanie zamieniony w kamień, a wraz z nim i jego Bogu ducha winna narzeczona. Balladyna zginie od pioruna.

Natomiast w Dziadach ustami ludu powtórzone zostaną słynne cztery przestrogi:

• Za duszami niewinnych dzieci:

Kto nie zaznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.

• Za duchem Widma (okrutnego pana):

Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże.

• Za duszą Zosi:

Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.

• Za Gustawem:

Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu.

Jaki z tego wniosek?
Według ludowego morale droga do nieba nie jest prosta, a trafi tam ten, kto zaznał za życia: ludzkiego cierpienia, współczucia wobec innych, zwykłej ziemskiej miłości. Ten, kto szczęścia zaznał na ziemi, „nie od razu” trafi do nieba – ale nie znaczy to, że bramy raju są dla niego zamknięte.

 

Absolutyzm moralny Josepha Conrada

To inna, niewątpliwie bardzo ważna teoria – zapisana w literaturze, propagowana przez pisarza moralistę. Conrad zaprezentował kodeks norm, których, jego zdaniem, człowiek powinien trzymać się bezwarunkowo. To: honor, obowiązek, pomoc innym, odwaga, heroizm. Moralność to nic innego jak dotrzymywanie wierności tym zasadom. Nie ma natomiast usprawiedliwienia dla odstępstwa od tego kodeksu, postawa Conrada jest nieprzejednana i nie znajduje on dla ludzi słabych żadnych okoliczności łagodzących – dlatego otrzymała nazwę absolutyzmu moralnego.

Podobne wartości propagują późniejsi pisarze. Camus i Saint-Exupéry – wydaje się jednak, że wykazują większe zrozumienie dla ułomności ludzkich. Conrad głosił, że zadaniem sztuki jest:

Oddanie najwyższej sprawiedliwości widzialnemu światu przez wydobycie na światło dzienne wielorakiej i jedynej prawdy, kryjącej się w każdym jego aspekcie.

Nawiązał do etyki Conradowskiej Jan Józef Szczepański w jednym z esejów Przed nieznanym trybunałem. Używa tam terminu sytuacja conradowska, który zagościł w języku literatury, a oznacza właśnie taką – trudną, wymagającą aktu najwyższej odwagi, heroicznej decyzji sytuację (W służbie Wielkiego Armatora).

 

Tadeusza Borowskiego „wyprawa do kresu pewnej moralności”

Sam określił tak opowiadania z tomu Pożegnanie z Marią – i chyba nie ma w literaturze drugiego takiego eksperymentu przedstawiającego system moralny ludzkości w skrajnych warunkach obozu koncentracyjnego.

Vorarbeiter Tadek, aby przeżyć obóz, musi dostosować się do panującego tam zła: zobojętnieć na ból, śmierć i cierpienie, wykazać spryt i przebiegłość, stosować odmienną, „obozową” moralność, która zawiesza wartości cenione przez ludzkość. Tadek wypowiada się w pierwszej osobie – a zbieżność imienia i biografii prowokowała do utożsamienia autora i bohatera. Tadek jednakże jest kreacją – specjalnie tak skonstruowaną, by podkreślić szczerość, bezwzględną prawdę o niszczeniu etyki w świecie obozów hitlerowskich.

 

Inne ważne tytuły

Makbet Williama Szekspira

Prezentuje studium zła – jego narodziny, kolejne etapy, siłę zniszczenia i konsekwencje. Machina zła, która porywa człowieka, prowadzi na szczyty i w końcu pożera, znalazła tu swój doskonały wyraz. Uniwersalny – czego dowodzi filmowa adaptacja Kurosawy Tron we krwi.
Czarownice w Makbecie i cała wiązka magii i przepowiedni stwarzają dylemat:

• Na ile Makbet sam jest odpowiedzialny za swe czyny?
• Na ile pchnęły go do zbrodni zewnętrzne siły?
• A czy on je na pewno widział w tych oparach angielskich mgieł?
• Może to tylko literackie upostaciowania żądz tkwiących w człowieku?

Książę Niccola Machiavellego

Dowód, jak relatywne może okazać się pojęcie dobra i zła. Oto – cel uświęca środki. Oto – racja stanu usprawiedliwia czyny nieetyczne: zdradę, podstęp, zabójstwo, oszustwo. Dobre to, co dobre dla państwa, złe to, co występuje przeciw niemu. Bardzo dyskusyjna teoria.

Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego

Jest swoistym studium zbrodni. Tak jak Makbet, tak i Raskolnikow – ubogi student, wpada w sidła zła i zabija. Inne są jednak jego cele i pobudki. Raskolnikow uważa, że ma prawo zabić jako jednostka duchowo wyższa, ma pełne prawo „zniszczyć plewy” – a plewą taką niewątpliwie jest dla niego lichwiarka. Prawa wybitnej jednostki do zarządzania mniej wybitnymi przypominają nieco filozofię Nietzschego, jak się okazało – filozofię niebezpieczną, może warto ten motyw przemyśleć. Przy tym Zbrodnia i kara to jeszcze jeden utwór z cyklu tych, które złu przeciwstawiają siłę prawdziwej miłości. Dopiero wytrwałe uczucie Soni doprowadza duszę Raskolnikowa do wskrzeszenia.

Ziemia, planeta ludzi Antoine’a de Saint-Exupéry’ego

Jest ważna, zwłaszcza w rozważaniach o pisarzach moralistach, propagatorach wysokiej, bezdyskusyjnej etyki (celowo stawiam ten tytuł obok Conrada). Francuski pisarz wyznaje podobne zasady – znów prawość, honor, humanizm, przyjaźń. Tak jak Conrad sprawdzał te wartości w zderzeniu człowieka z żywiołem morskim, tak Saint-Exupéry opisuje pierwsze szlaki lotnicze, burze i katastrofy pośrodku pustyni – czyli sytuacje próby, w których człowiek odsłania swoje moralne „ja”.

Dżuma Alberta Camusa

Bardzo pasuje do cyklu dzieł o postawach najbardziej wartościowych. Camus stwarza fabułę – eksperyment, zamykając pewną społeczność w granicach zadżumionego miasta. W takich warunkach łatwiej zaobserwować rozmaite postawy. Bohaterem „conradowskim” możemy nazwać doktora Rieux, który poświęca się ratowaniu ludzi, odsuwając na dalszy plan sprawy własne. Również interpretacje tytułu powieści przydadzą się do pracy na temat walki dobra ze złem. Dżuma to epidemia, dżuma to symbol wojny, ale także dżuma – to zło, które wciąż się odradza i któremu człowiek powinien stawiać opór. Można dorzucić też przy nazwisku Camusa termin „etyki bez Boga” – taką bowiem propagował ten egzystencjalista, wyznawca miłości, solidarności i konieczności buntu przeciw złu świata.

Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa

Tę powieść należy wymienić przy omawianiu utworów, w których miłość stawia czoła złu. Fantastyczna, wielowarstwowa powieść dostarcza bogatego materiału na temat zła i jego istoty. Pod wieloma postaciami, w różnym wymiarze jawi się zło w międzywojennej Moskwie. Przejawia się w totalitarnych rządach i głupocie urzędników, paranoi propagandy i absurdach życia. Powraca w przytoczonych w książce i zreinterpretowanych nieco dziejach Chrystusa – wartością przeciwstawianą złu jest w powieści miłość. Oryginalnym przedstawicielem zła jest tu szatan – ma bowiem oblicze mądrego i sprawiedliwego sędziego. Przemarsz piekielnych gości na balu dostarcza przeglądu ludzkich grzechów i słabości. Zwycięża jednak miłość – i jej uosobienie: Małgorzata.

Przed nieznanym trybunałem Jana Józefa Szczepańskiego

Stwarza możliwość spotkania z esejem filozoficznym i z kontrastowymi postaciami. Tam jest święty – ojciec Kolbe, tam jest ­potwór – Manson – „siódmy anioł”. Powraca motyw etyki conradowskiej. Wszystkie zaś postawy zostaną w końcu skonfrontowane z Najwyższym Trybunałem. Kim jest? Czy to Bóg, czy Wielki Armator? Tego autor nie precyzuje, pewien jest jednak istnienia instancji, która funkcjonuje jako Najwyższe Stadium Etyki. Czy myśl taka chroni przed złem i jest pociechą? Czy można zwalczyć zło? Które z wymienionych wyżej wartości są ­uniwersalne? Myślę, że znajdziecie odpowiedź…

Zapamiętaj!

• Etyka (zamiennie – moralność). Pojęcie pochodzi od greckiego ethos – obyczaj, ethikos – odnoszący się do obyczajów.

• Moralność (zamiennie – etyka). Pojęcie pochodzi od łacińskiego mores – obyczaje, moralis – dotyczący obyczajów.
  Jest to zespół, zbiór zasad i przekonań danej społeczności, dotyczących norm postępowania, uznanych wartości, zachowań obowiązujących w danym środowisku i epoce. Dlatego centralne pojęcia etyki to dobro i zło.Etyka = moralność
  To dwie nazwy tej samej dziedziny – zbioru praw określających, co dobre, a co złe, czym jest postępowanie godne – czym zbrodnicze. Odpowiedzi na to pytanie nie zawsze są jednoznaczne, a oceny części zagadnień moralnych zmieniały się w zależności od epoki, systemu politycznego, rewolucji obyczajowych itp.

• Kodeks etyczny – zbiór zasad moralnych.

• Moralny, etyczny – w sensie wartościującym oznacza zgodny z normami, kryteriami słusznego postępowania, wzorowy, prawy.

 

Najważniejsze utwory

Z antyku

• Biblia – dekalog, Księga Hioba, dzieje Chrystusa i przypowieści
• Sofokles – Antygona

Ze średniowiecza

• literatura parenetyczna
• moralitet

Od renesansu po oświecenie

• William Szekspir – Makbet;
• Niccoló Machiavelli – Książę

Wiek XIX

• Johann Wolfgang Goethe – Faust
• Stendhal – Czerwone i czarne
• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
• Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara
• Gustaw Flaubert – Pani Bovary
• Joseph Conrad – Lord Jim
• Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Dziady, Ballady i romanse
• Juliusz Słowacki – Balladyna, Kordian
• Bolesław Prus – Lalka
• Jan Kasprowicz – Hymny
• Stefan Żeromski – Dzieje grzechu, Przedwioś­nie, Ludzie bezdomni
• Gabriela Zapolska – Moralność pani Dulskiej

Wiek XX

• Franz Kafka – Proces;
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata;
• Antoine Saint-Exupéry – Ziemia, planeta ludzi;
• Albert Camus – Dżuma;
• Jan Józef Szczepański – Przed nieznanym trybunałem;
• Zbigniew Herbert – U wrót doliny, Przesłanie pana Cogito;
• Czesław Miłosz – Traktat moralny;
• Gustaw Herling-Grudziński – Wieża;
• Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa;
• literatura łagrowa i lagrowa.

Wypowiedzi w sprawie moralności:

• „Etyka jest, zdaniem moim, podstawową nauką całej dziedziny nauk duchowych i kulturalnych. Specjalnie zaś wszystkie zagadnienia estetyki i krytyki są w ostatecznym wyniku analizy pewną niezmiernie ciekawą postacią zagadnień etycznych (…) w twórczości wypowiada się najsubtelniej i najściślej nasza istota moralna.
Stanisław Brzozowski Kilka słów o teorii powieści

„Jak w medycynie nie masz chorób, tylko są chorzy, tak w świecie moralnym nie masz win, tylko są winni”.
Henryk Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich

• „My dzisiaj nie kwapimy się stanowić praw, ani sądzić, ani nawet pouczać (…) Ale przeraża nas ciężar odpowiedzialności. Świadczyć, znaczy starać się ustalić prawdę (…) Czyż nie jest tak, że biorąc na siebie rolę świadka, deklarujemy tym samym naszą (częstokroć nieświadomą) wiarę w istnienie jakiegoś Trybunału?”.
Jan Józef Szczepański – Przed nieznanym trybunałem

„Świat się wyrównał. Nie ma złych i dobrych. Jest wielki, nieszczęsny tłum depczący sobie po nogach (…) Nie ma przykładu, nie ma natchnienia. Jest noc. Noc obojętności, noc apatii, noc chaosu.
Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa

Zobacz:

Moralność – motyw literacki

O wartościach etycznych, czyli moralności

Moralność – cytaty

Jak pisać o moralności