Ten motyw może pojawić się w postaci dosłownej: z moralnością (lub etyką) w tytule, ale może być też ukryty pod innym hasłem. Często pojawiają się wybory życiowe, refleksje na temat przyczyn zła, kłamstwo i prawda, wybory autorytetu – wszystkie te tematy mogą się wiązać z kwestią moralności. Wszystkie warianty tematów o moralności w ten czy inny sposób każą zdradzić Twój system wartości, wskazać postawy, które uważamy za godne naśladowania, napiętnować te, które uważamy za niemoralne.

Czym jest moralność?
Moralność to zespół dominujących w danej epoce historycznej i środowisku ocen, norm, zasad, wzorów określających zakres poglądów i zachowań uważanych za właściwe. Inaczej mówiąc moralność to taka wiedza, dzięki której potrafimy powiedzieć, czy ktoś postąpił dobrze, czy źle. Dzięki tej wiedzy możemy określić czy dany uczynek był moralny, czy nie.

Etyka = moralność
To dwie nazwy tej samej dziedziny – zbioru praw określających, co dobre, a co złe, czym jest postępowanie godne – czym zbrodnicze.

Czy moralność jest zawsze taka sama?
Czy jest identyczna w każdym okresie historii i w każdym miejscu świata, w każdym środowisku? Otóż nie. Moralność jest uzależniona od epoki, , systemu politycznego, środowiska społecznego, czasów, w jakich się żyje oraz wychowania. Inne normy postępowania obowiązywały w społecznościach pierwotnych, inne dzisiaj.

Czy moralność związana jest z religią?
Oczywiście. Każda z religii świata w swoich założeniach określa swoje zasady moralne, jakimi powinien kierować się jej wyznawca. Inny kodeks postępowania mają chrześcijanie inny muzułmanie.
W jednych religiach dany uczynek jest moralny w innych, nie.

 

Pojęcia ściśle wiążą się z moralnością

Kiedy będziesz chciał wypowiedzieć się na temat moralności (np. pisząc zadanie otwarte na egzaminie gimnazjalnym), powinieneś sprawnie posługiwać się następującymi pojęciami.

DOBRO I ZŁO

  • Dobro – to, co akceptujemy, pochwalamy, oceniamy jako pozytywne. To, co sprzyja człowiekowi, nie działa na jego niekorzyść.
  • Zło – to, czego nie akceptujemy, co uważamy za niewłaściwe, niepożądane, niekorzystne dla człowieka.
    Dobro i zło to najbardziej podstawowe pojęcia moralności. Nietrudno jednak zauważyć, że to, co dobre dla jednego człowieka, może być złe dla innego. Pamiętasz definicję dobra według Kalego, bohatera W pustyni i w puszczy? Brzmi ona następująco: „jeśli ktoś zabierze Kalemu krowę, to jest źle, a jeśli Kali zabierze komuś krowę, to jest dobrze”.

PRAWDA I KŁAMSTWO

  • Prawda – to przedstawienie czegoś zgodnie z rzeczywistością. Mówić prawdę to przedstawiać wydarzenia tak, jak one faktycznie przebiegały. Prawdę oceniamy jako czyn moralnie dobry, pozytywny.
  • Kłamstwo – to nieprawdziwa, fałszywa wypowiedź, której celem jest świadome wprowadzenie w błąd innych osób. Kłamstwem jest świadome mówienie nieprawdy, a nie błędne przekonanie o czymś.

Skojarz!
Makiawelizm – to pogląd, wg którego „cel uświęca środki”, czyli dobro państwa jest nadrzędne w stosunku do obowiązujących norm moralnych. Dla dobra państwa można być podstępnym, zdradzić, oszukać, skłamać czy nawet popełnić zbrodnię, Tak przynajmniej twierdził Niccolò Machiavelli.

WINA I KARA

  • Wina – popełnienie złego uczynku, wykroczenie przeciwko normom moralnym, działanie na szkodę innych. Wina może być umyślna (ktoś chciał zrobić coś złego) i nieumyślna (nieświadomie, niechcący zaszkodził).
  • Kara – konsekwencja popełnionej winy, wymierzenie sprawiedliwości komuś, kto postąpił źle. Kara musi być nieprzyjemna.

Skojarz
Kodeks Hammurabiego – ustanowiony w XVIII w. p.n.e. w Babilonii zbiór praw opartych na zasadzie „oko za oko, ząb za ząb”, czyli za wybicie komuś oka wymierzano karę – również wybicie oka. To niezwykle surowy kodeks.

 

Bohaterowie literaccy

Biblia

  • Ze względu na dekalog, który jest prostą wykładnią etyki dla wyznawców tej wiary to dzieło zajmuje szczególne miejsce w rozważaniach o moralności. Stary Testament wprost mówi co jest dobre a co złe. Wierność Bogu i Jego nakazom nazywa dobrem, a zło ukazuje pod postacią szatana. Piekło to zapowiedź kary, niebo to obietnica nagrody.
  • W Księdze Rodzaju pojawia się pojęcie grzechu, który określony jest jako czyn zły moralnie. Każdy człowiek rodzi się z piętnem grzechu pierworodnego, a wybawieniem od niego jest chrzest.
  • Biblia ma zadanie rozwiać ludzkie wątpliwości co do postępowania, dlatego prezentuje różne postawy – wzorcowe i negatywne.

Przywołaj następujące wydarzenia ze Starego Testamentu:

  • Historia Kaina i Abla – pierwsze zabójstwo w historii świata. Kain zabija brata z zawiści, staje się pierwowzorem złoczyńcy.
  • Sodoma i Gomora – dwa występne miasta ukarane przez Boga. Czym zawinili ich mieszkańcy? Żyli niemoralnie.
  • Potop – ważne wydarzenie ze Starego Testamentu, kara zesłana przez Boga na ludzkość. Za co? Także za brak moralności i szacunku dla Boga.

A z Nowego Testamentu przywołaj:

  • Judasza – jednego z apostołów, zdradził Jezusa za 30 srebrników. Dziś symbol zdrajcy, obłudnika.
  • Marię Magdalenę, nawrócona jawnogrzesznica. Najlepszy przykład na to, że ten, kto źle czynił, może również zostać świętym.
  • Miłosiernego Samarytanina – wzór miłosierdzia, litości, pomocy w trudnej sytuacji.
  • Nowy Testament mocno akcentuje inną ideę, która powinna dominować w hierarchii ludzkich wartości. Jest nią miłość bliźniego – w jej imię Chrystus zostanie ukrzyżowany. Ten fakt jest zarazem symbolem najwyższego poświęcenia dla ludzkości – ale i okrucieństwa, do którego zdolni są ludzie.

Mitologia grecka
Bogowie greccy mają wiele cech ludzkich. . Są zawistni i chciwi, mordują, kradną i oszukują,łatwo się obrażają i nie potrafią przebaczać. W całym tym towarzystwie wyróżnia się Prometeusz – tytan, który poświęcił się dla ludzkości. I został za to surowo ukarany.

Antygona
Wzór kochającej siostry i córki, kobieta wierna zasadom, zdolna dla idei prawa boskiego poświęcić i miłość, i życie. Realizuje postulat wierności sobie i swoim ideałom. W tym micie przywołanym w tragedii Sofoklesa ważna jest moralna ocena decyzji Kreona. Na pewno niejednoznaczna. Niektórzy uważają, że postąpił słusznie, inni czytelnicy twierdzą coś zupełnie przeciwnego.

Makbet
Ulegając pokusie zdobycia władzy dopuścił się zabójstwa króla Dunkana, a później kolejnych, aby zatuszować to pierwszy. Oboje: Makbet i jego żona są zbrodniarzami, oboje też przechodzą swoistą przemianę pod wpływem swojego czynu. Makbet – z początkowo wahającego się, targanego skrupułami człowieka przekształca się w osobnika całkowicie oddanego złu. Lady Makbet – początkowo twarda, zdecydowana, nie wytrzyma presji swoich czynów – popadnie w obłęd i odbierze sobie życie. Szekspir przedstawił studium zła – jego narodziny, kolejne etapy i jego niszczącą siłę. Machina zła, która porywa człowieka, prowadzi na szczyty i w końcu pożera, znalazła tu swój doskonały wyraz.

Hamlet
Królewicz brzydzi się złem, nie może pogodzić się ze zbrodnią dokonaną na ojcu. Pełen wielkich idei – ale przeżywający wewnętrzny kryzys wartości. Hamlet jest uosobieniem niezdecydowania, akt zemsty za ojca nie przychodzi mu łatwo. Wydaje się jednak, że on jeden w Danii to człowiek prawy – choć niezdolny do czynu.

Tartuffe
główny bohater komedii Molièra jest fałszywy, obłudny, interesowny, cyniczny, rozpustny i chciwy. Pamiętamy jego historię: wkrada się do rodziny pobożnego Orgona, zachwyca go swą rzekomą świętością i powoli wyciąga rękę po majątek, córkę, żonę swego dobroczyńcy. Oto oblicze niemoralności, która nie jest jeszcze zbrodnią, ale oburza i, co gorsza, jest rozpowszechniona bez względu na czasy czy położenie geograficzne.

 

Bohater romantyczny – postać dyskusyjna

Z jednej strony – owszem – bohater, wierny swojej idei, zdolny poświęcić życie, zbawienie, nawet honor. Idea zaś zawsze wielka, zawsze słuszna: ojczyz­na, wolność, obrona dawnych wartości. Tyle że bohaterowie romantyczni są moralnie dwuznaczni np.: Konrad Wallenrod. Postępował moralnie – bo potrafił dla ratowania ojczyzny poświęcić wszystko: miłość, szczęście, rodzinę. Ale równocześnie niemoralnie, bo wybrał nieetyczną metodę walki: podstęp i zdradę, przyjął rolę szpiega.

Uwaga! Bohater romantyczny ma bardzo wysokie poczucie własnej wartości. U źródeł ich przeistoczenia w rycerzy spraw wielkich leży zadraśnięta duma własna, np. ból odrzucenia jako gorszych kandydatów do małżeństwa np. Jacek Soplica, który popełnia morderstwo i dopiero z czasem następuje jego metamorfoza.

 

Romantyczna koncepcja moralności ludowej

Koniecznie ja przywołaj w swoich rozważaniach na temat moralności.

  • Głosi ona, że grzech i zbrodnia zawsze doczekają się kary, choćby spoza grobu. Żona zapłaci za morderstwo męża, o co zadba sam duch małżonka (Lilie Mickiewicza), panicz, który uwiódł dziewczynę (Rybka Mickiewicza), zostanie zamieniony w kamień a Balladyna zginie od pioruna.
  • Nie ma gorszej winy, niż skrzywdzić bezbronnego (dziecko, słabą kobietę).
  • Przyroda sprzyja ubogim i niewinnym i często w ich imieniu wymierza karę.

Wykładnie ludowej moralności znajdujemy np. w:

W Dziadach Mickiewicz przywołał inne ludowe koncepcje moralne. Ustami ludu mówi, że droga do nieba nie jest prosta, a trafi tam tylko ten, kto był ludzki dla innych, kto zaznał za życia: ludzkiego cierpienia, współczucia wobec innych, zwykłej ziemskiej miłości. Ten, kto zaznał szczęścia na ziemi, „nie od razu” trafi do nieba – ale nie znaczy to, że bramy raju są dla niego zamknięte.

Pan Tadeusz
Jacek Soplica odpokutował swoją winę (zabójstwo Stolnika) – jako pokorny mnich, Ksiądz Robak, służył ojczyźnie, przygotowując powstanie narodowe. Zginął, stając w obronie swego najzacieklejszego wroga. Po śmierci oficjalnie oczyszczono go z zarzutu zdrady ojczyzny.

Balladyna
z dramatu Słowackiego. Jest jeszcze jedną zbrodniarką. Bezwzględnie zabija siostrę – chce bowiem zostać księżną, chce władzy i majątku. Zabójczynię spotyka kara z samego nieba – zginie rażona piorunem.

Maksymilian Kolbe
Postać prawdziwa, a tym samym bohater literatury faktu, utrwalającej grozę czasów wojny. Heroizm, szlachetność, etyka zostały w tej biografii wyrażone w najwyższym wymiarze – poprzez poświęcenie swojego życia za drugiego człowieka.
Znajomość historii każe w tym miejscu przywołać inne podobnie heroiczne postacie – po­kolenia powstańców lub Janusza Korczaka, którego decyzja pozostania z dziećmi do samego końca była podobna do czynu ojca Kolbego. Istotą ich czynów było poświęcenie siebie i swojego życia innym ludziom. Całkowite wyzbycie się egoizmu, skromność, oddanie bliźniemu.

Quo vadis Henryka Sienkiewicza
To powieść prezentuje dwa światy: chrześcijański i pogański. Dwór rzymskiego cesarza to nie tylko przepych i centrum sztuki, to także siedlisko rozpusty, rozwiązłe uczty u Nerona, skryte zabójstwa niewygodnych polityków, morderstwa wśród członków rodziny. Temu światu przeciwstawia moralnie czystą, pełną ideałów społeczność gminy chrześcijan.

Miłosierdzie gminy Marii Konopnickiej
W XIX w. w Szwajcarii istniał zwyczaj wystawiania na publiczną licytację ludzi nikomu już niepotrzebnych, starych i schorowanych. Ten wygrywał licytację, kto zdecydował się wziąć najmniejszą dopłatę od gminy. A co się działo z „przedmiotami” licytacji? Byli traktowani gorzej niż gospodarskie zwierzęta. Czy ten zwyczaj ma coś wspólnego z miłosierdziem?

Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego
Jest ważna, zwłaszcza w rozważaniach o pisarzach moralistach, propagatorach wysokiej, bezdyskusyjnej etyki. Francuski pisarz eksponuje takie zasady moralne jak prawość, honor, humanizm, przyjaźń. Opisująć burze i katastrofy pośrodku pustyni – czyli sytuacje próby, w których człowiek odsłania swoje moralne „ja” – sprawdza jak zachowa się człowiek w zderzeniu z żywiołem.

Folwark zwierzęcy George’a Orwella
To fantastyczna opowieść, która niewiele ma wspólnego z historyjkami o zwierzątkach. Świnie postępują jak najgorsi karierowicze – bezwzględnie wykorzystują naiwność innych zwierząt i bezwzględnie przekształcają względnie demokratyczne królestwo zwierząt w państwo totalitarne, rządzone metodą strachu i terroru. Demagogia, likwidowanie wrogów klasowych, kult przywódcy – w taki koszmar przekształca się odwieczny sen o wolności.

 

Zapamiętaj terminy

  • Moralność to normy, zasady, oceny, wzory, ideały zmierzające do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi (między jednostką i grupą oraz między różnymi grupami ludzi). Tak brzmi definicja moralności. Starając się przełożyć to na prosty język, należałoby powiedzieć, że moralność to taka wiedza, dzięki której potrafimy powiedzieć, czy ktoś zrobił dobrze (i należy go za to pochwalić), czy źle (i należy go za to ukarać).
  • Norma moralna – zasada postępowania, która reguluje stosunki między ludźmi lub między grupami ludzi. W skrócie można powiedzieć, że norma moralna oznacza: tak się powinno robić, a tak się nie powinno robić. Przykładowo: normą moralną jest zakaz przywłaszczania sobie rzeczy należącej do kogoś innego (czyli zakaz kradzieży), zakaz krzywdzenia drugiego człowieka (zakaz celowego zadawania bólu, znęcania się).
  • Ocena moralna – określenie, czy dany czyn był pod względem moralnym pozytywny (dobry) czy negatywny (zły). Oceną moralną jest powiedzenie „on zrobił źle, niesłusznie” lub „on zrobił dobrze, postąpił sprawiedliwie, słusznie. Ocena moralna czynu ludzkiego wiąże się ściśle z motywem (powodem), który skłonił człowieka do podjęcia danego czynu. Inna jest ocena moralna kradzieży kawałka chleba, kiedy człowiek jest bardzo głodny, a inna kradzieży samochodu w celu wzbogacenia się.
  • Demoralizacja to obniżenie poziomu moralności polegające głównie na łamaniu określonych norm obyczajowych czy zasad współżycia społecznego. Przykład: wzrost przestępczości w danej grupie społecznej.
  • Pareneza to inaczej pouczenie, wzorce postępowania. Literatura parenetyczna była celowo tworzona po to, by pouczać odbiorców, pokazywać im wzory lub antywzorce. I tak na przykład w średniowieczu propagowano ideały ascety, świętego, władcy, w renesansie – ziemianina, w baroku – Sarmaty a w oświeceniu – obywatela.
  • Etyka zawodowa, np. lekarska, prawnicza– określenie zasad moralnych obowiązujących w konkretnym zawodzie. Przykładowo: etyka lekarska zabrania lekarzowi działać na niekorzyść pacjenta.

Porównaj!
Inna jest ocena moralna kradzieży kawałka chleba, kiedy człowiek jest bardzo głodny, a inna kradzieży samochodu w celu wzbogacenia się.

W takim razie wyjaśnijmy teraz, czym jest:

  • Motyw działania – powód postępowania lub zachowania się. Np. motywem kradzieży może być głód, ale może też być zazdrość. Ustalenie motywu działania jest niezbędne, jeśli chce się określić czyjąś winę, np. podczas rozprawy sądowej.
  • Etyka – dziedzina filozofii, nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich pojęć, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie oraz określaniem zasad moralnego postępowania.
  • Charakter człowieka – cechy psychiczne charakterystyczne dla danego człowieka, a przejawiające się w jego postępowaniu z innymi ludźmi.
  • Niemoralne zachowanie – to inaczej zachowanie złe, niezgodne z normami moralnymi, przez społeczeństwo oceniane jako negatywne. Niemoralnym zachowaniem określa się np. utrzymywanie stosunków seksualnych z wieloma partnerami i czerpanie z tego korzyści finansowych (czyli mówiąc prościej – prostytucja). Niemoralnym zachowaniem jest także kradzież, znęcanie się nad innymi ludźmi lub zwierzętami.
  • Amoralizm (inaczej immoralizm) – trudne pojęcie. To pogląd filozoficzny, według którego obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym systemem wartości, np. to, co uznawane jest za złe, zdaniem amoralistów, wcale nie jest negatywne.

Najbardziej znany przykład amoralizmu to nietzscheanizm, pogląd stworzony przez Fryderyka Nietzschego.

Co takiego wymyślił Nietzsche i dlaczego to takie ważne?

Wcale nie uważał ludzi za równych. Twierdził, że inna jest moralność panów (nazywał ich nadludźmi), a inna moralność niewolników (podludzi). Nadludzie za wszelką cenę dążą do władzy, są silni, stanowczy, pewni siebie i… wspaniali. Nadludzie nie znają litości i miłosierdzia. Podludzie są tchórzliwi, ulegli, litościwi, niepewni.

Filozofię Nietzschego wykorzystał Adolf Hitler, głosząc, że rasa aryjska to rasa panów, nadludzi, a inne nacje to niewolnicy, którzy powinni podporządkować się Niemcom. Do czego doprowadziło przekonanie Hitlera, nie trzeba chyba przypominać.
Zapamiętaj!
Nietzsche nie był twórcą hitleryzmu, nie jest też winien zbrodni hitlerowskich. W swojej filozofii głosił kult siły, pewności siebie. Lecz z pewnością nie pochwaliłby hitlerowskich metod działania.

Czy moralność związana jest z religią?

Oczywiście. Każda z religii świata (największe to chrześcijaństwo, islam, buddyzm, hinduizm) w swoich założeniach określa zasady moralne, jakimi powinien kierować się jej wyznawca.
Skojarz!
Atak na World Trade Center (11.09.2001) i wojna USA z muzułmańskimi terrorystami to okazja do rozważań na temat moralności wyznawców islamu. Co takiego przeraża cały świat? Jedno krótkie słowo: dżihad. Tak muzułmanie określają świętą wojnę, którą wypowiadają całemu niewiernemu (czyli innemu niż islamski) światu. Fundamentaliści islamscy – muzułmanie, którzy uważają religię za nadrzędną część życia – są wrogo nastawieni do wyznawców innych religii. Wierzą, że muzułmanin, który zginie w imię islamu (walcząc w świętej wojnie), zostaje natychmiast zbawiony. Tego właśnie fanatyzmu obawia się cały świat.

Czy moralność związana jest z polityką?

Tak. Politycy bezwzględnie powinni kierować się zasadami etyki. Zarówno w życiu zawodowym (pełniąc funkcję ministra, posła, przywódcy partii politycznej), jak i prywatnym nie powinni przekraczać norm moralnych. Jakikolwiek występek jest poddawany surowej ocenie całego społeczeństwa.

Skojarz!
Makiawelizm – to pogląd, wg którego „cel uświęca środki”, czyli dobro państwa jest nadrzędne w stosunku do obowiązujących norm moralnych. Dla dobra państwa można popełnić zbrodnię. Tak przynajmniej twierdził Niccolo Machiavelli. Do jego poglądów nawiązał Szekspir w Hamlecie, Adam Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie.

Dylematy uczonych

• Dobro i zło – skąd się wzięły?
• Jak je zdefiniować?
• Czy możliwa byłaby egzystencja bez zła?
• Czym właściwie jest moralność?
• Jak oddzielić jej istotę uniwersalną od zmiennych wyróżników?
• Zło i Bóg – jak możliwe jest pogodzenie tych pojęć?
• Kim, czym jest szatan?

Oto dylematy filozofów. Trapią ich, odkąd istnieje filozofia. A że istnieje bardzo długo – stworzono wiele teorii śmiałych, dziwnych i dyskusyjnych. Część koresponduje z literaturą – może zatem wzbogacą i uatrakcyjnią Waszą pracę?

Frazeologia

Kłamstwo ma krótkie nogi – czyli dzięki kłamstwie nie da się daleko zajść. Wcześniej czy później zostanie ono odkryte.

Prawda zawsze wyjdzie na jaw – prawda prędzej czy później zostanie ujawniona.

Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe – jeśli chcesz, aby ludzie dobrze cię traktowali, ich również traktuj dobrze.

Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka – robił wilk źle, w końcu go ukarano.

Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie – skutkiem złego traktowania zawsze jest złe traktowanie.

Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada – czynienie zła odwróci się przeciwko temu, kto je czyni.

 

Zobacz:

Moralność – motyw literacki

O wartościach etycznych, czyli moralności

Moralność – cytaty

Moralność – ćwiczymy wstępy