Do tematu „poezja” trzeba znać różne koncepcje na temat roli poezji i jej twórcy – od starożytności po współczesność.
Trzeba także umieć odpowiedzieć na pytanie: jakie miejsce sztuce, poezji, poetom Ty sam przyznajesz? Będzie to wypowiedź w kwestii, która od wieków jest tematem sporów:
- iż niczym jest poezja, sztuka wobec dokonań nauki: medycyny, techniki; po prostu ozdoba, coś dla ducha, lecz nie niezbędna do istnienia;
- iż tak naprawdę wszyscy chcieliby poezję pisać, ale nikt nie chce jej czytać…;
- że sztuka prawdziwa nie może mieć praktycznych celów (mit wzniosłej poezji);
- że tylko sztuka, która przynosi praktyczne korzyści, ma sens (teoria poezji utylitarnej);
- czy poeta to duchowy przywódca narodu, wzniosły mesjasz czy darmozjad albo po prostu – zwykły rzemieślnik?
Powtórka – przegląd koncepcji dotyczących poezji i poety
Od starożytności do oświecenia
Mit poety – ptaka istoty o podwójnej naturze, niezrozumianego przez tłumy ustanowił Horacy w swoich pieśniach. Motyw exegi monumentum („pomnik sobie stawiam trwalszy niż ze spiżu”) – to punkt wyjścia dla tych wszystkich koncepcji, które będą widziały w poecie osobę niezwykłą, ponad tłumami, tę, której talent i dzieło zapewnia nieśmiertelność. Znamy te pieśni Horacego za sprawą tłumaczenia Jana Kochanowskiego; który podkreśla pewne odosobnienie duchowe, rozdarcie osobowości, odmienność poety od zwykłego, przyziemnego tłumu. I chociaż wielu swoim utworom stawiał rozmaite cele, napisał też: „Sobie śpiewam a muzom”.
- Średniowiecze było inne pod tym względem – twórcy często kryli się w cieniu habitu lub zamkowych murów. Nie należało dążyć do sławy i ziemskiej pychy, a nieśmiertelność mogła nastąpić tylko w życiu przyszłym.
- Renesans reaktywuje starożytny szacunek dla twórców, dla siły tworzenia – także dla sławy, która wg nich zapewnia poecie nieśmiertelność.
- Barok traktuje poezję jak pole popisu poety. Twórcy tego czasu wyznaczyli sobie zadanie: zaskoczyć, zaszokować, powalić na kolana pomysłem, dziwnym układem słów, zestawieniem. Poeta jest tu artystą, poezja – rozrywką. Tak rzecz ma się na dworach, bo już w kręgu poezji sarmackiej (Wacław Potocki) mamy do czynienia z publicystyką zawartą w strofach poetyckich. A tu, oczywiście, wyznacza sobie użyteczne cele walki o reformy publiczne.
- Oświecenie znów przywrócono nieco blasku twórcom, sztuce i poezji. Dbał o „gałąź kultury” król Stanisław Poniatowski. Jego stosunek do sztuki, obiady czwartkowe, wskrzeszenie modnego w renesansie mecenatu – w pewien sposób nobilitowały artystów. Ignacy Krasicki – poeta i książę, biskup zarazem, świecił blaskiem poety uczonego, oświeconego. Boileau we Francji nauczał, jak pisać (Sztuka poetycka).
Romantyzm – czas poezji
Bardzo ważna epoka dla tego tematu. Ogólnie rzecz biorąc, romantycy uświęcili poezję, a poetę wynieśli na piedestał, ponad tłumy zwykłej, szarej tłuszczy niedotkniętej boskim darem talentu.
Poeta wyobcowany, samotny, niezrozumiany
Usytuowany na szczycie górskim (Mont Blanc, Jungfrau itp.) przeczuwa i przyjmuje na siebie wielką misję. Czuje się równy Bogu – bo poezja to siła tworzenia z niczego. Poezja upoważnia go do swoistego duchowego przywództwa narodu.
Przykłady:
Konrad z Dziadów, Kordian z utworu Słowackiego – „Jam posąg człowieka na posągu świata!”. Podobne słowa padają w wierszu Juliusza Słowackiego Testament mój – tam poezja ma moc przekształcania „zwykłych zjadaczy chleba w aniołów”, a samotny poeta znów kreuje się na wodza narodu, dowodzącego okrętem pośród burz.
Poeta – Tyrteusz
Romantycy wskrzeszają mit poezji tyrtejskiej, „powołanej” w starożytności przez poetę – żołnierza Tyrteusza. Ta poezja zagrzewa do walki, daje siłę ducha, a poeta czynem potwierdza słowa i idzie do boju. Taki typ poezji odgrywa wielką rolę w dziejach Konrada Wallenroda. Propagują go także romantycy krajowi – ci, którzy brali udział w powstaniu listopadowym. Tę poezję przywołują powstańcy 1944 w Warszawie, a także inny poeta powojenny – Władysław Broniewski.
Poeta – strażnik wartości narodu
A poezja – skarbiec pamiątek narodowych, arka przymierza pomiędzy „starszymi a młodszymi laty”. To wizje z Konrada Wallenroda, lecz nie tylko. W Sonetach krymskich także istnieje podobny obraz – poety ocalającego najdroższe wartości przed falami oceanu. W Kordianie, w Prologu Słowacki przeprowadza podobną dyskusję i czyni poezję „urną narodową” przechowującą najwyższe wartości na lepsze czasy. Uwaga! Ten motyw odrodzi się w Weselu Wyspiańskiego, w postaci Chochoła.
Poeta przeklęty
– to Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Jego syn Orcio – to poeta błogosławiony. Maria – poetka dotknięta szaleństwem. Oto przenosimy się z dyskusją o poezji w inny wymiar, w strefę rozważań etycznych. Poeta jest kimś, kogo ściśle obowiązuje kodeks moralny, odstępstwo od niego sprawia, że poezja stać się może siłą niszczącą, groźną i niosącą unicestwienie.
Pozytywizm
To rozsądna epoka głosząca utylitaryzm sztuki i ideał pracy. Dlatego przeważa w jej dorobku proza, a wśród niej znajdujemy powieść tendencyjną! Jak nazwa jej mówi – ta powieść udowadnia jakąś odgórną tezę. Nowele także mają zadanie: oświecać, propagować pracę organiczną i pracę u podstaw. Typ romantycznego artysty (tu malarza) ostro krytykuje Orzeszkowa w Nad Niemnem – w osobie Zygmunta Korczyńskiego. Poezja także manifestuje, propaguje (wiersze Asnyka) lub przedstawia nędzę ludu i losy wiejskiego dziecka (poezja Konopnickiej). Cień dawnego romantyzmu pojawia się w poetyce Contra spem spero – pogłos poezji tyrtejskiej i wiary w niemożliwe.
Młoda Polska
Oto epoka tak ważna jak romantyzm. Poeta w tych czasach, w oczach artystów – to samotny, szalony statek na morzu. To ptak – albatros szybujący pod niebem, który schwytany – umiera. Jest jeszcze bardziej samotny, jeszcze silniej odizolowany od społeczeństwa, i jeszcze bardziej tym społeczeństwem pogardzający. Szczególnie obrzydliwym mieszczuchem. Z tym, że romantyk spalał się w działaniu, przyjmował na siebie ból świata i odpowiedzialność za miliony. A poeta – dekadent… leży, rozmyśla o końcu wieku, ewentualnie zażywa opium i popada w nirwanę. Jest bierny. Jeśli tworzy – to po to, by dać wyraz sztuce. Sztuka bowiem nie ma prawa, pod żadnym pozorem, być używana do jakichkolwiek, nawet wzniosłych celów. Sztuka istnieje dla sztuki! Sama dla siebie, jako najwyższa wartość. W Polsce głównym orędownikiem tego poglądu był Stanisław Przybyszewski (Confiteor), a popierali go poeci – moderniści, którzy nie wierzyli w nic poza naturą, nirwaną i właśnie …sztuką. Nieco inaczej ujmuje temat Stanisław Wyspiański:
- Po pierwsze – daje poezji siłę sprawczą. To Rachela w Weselu powołuje do istnienia zaświaty, daje szansę czynowi narodowemu. Rachela – poprzez poezję, która działa jak czary.
- Po drugie – podejmuje dyskusję o poezji romantycznej, w Konradowym wydaniu z Dziadów. Wyspiański rozprawia się z typem poety-Konrada w Wyzwoleniu. To tu padają słowa: „Poezjo precz! Jesteś tyranem!” Nadal poezja odgrywa ważną rolę w sprawie narodowej – ale Konrad ją przeklina jako siłę, która mami naród – ona i kilka innych mitów naszej historii. Epoka następna zechce obalić te mity jeszcze gwałtowniej.
Dwudziestolecie międzywojenne
To diametralna odmiana warunków historycznych. Wyzwolenie nadeszło, można zwolnić poezję z misji walki o wolność, a poetę ze stanowiska wodza narodu. Niech wraca tam, gdzie być może jego najpierwsze miejsce – do opiewania natury, miłości, piękna – by dawać ludziom radość i wzruszenia. Zauważmy – jest w tym pewna służebność… i odarcie ze wzniosłości. Futuryści zrzucają romantyków z piedestału.
- Julian Tuwim ogłasza: będę poetą „ultimus inter pares” (ostatni wśród równych), z chęcią w tłum się wcisnę, a krytykom pokażę język. Ze stopni otwartego tramwaju i na wiosnę, oczywiście. Szybko jednak poważnieje. Prośba o piosenkę to wizja poezji – oręża, w Kwiatach polskich znów powróci problem walki o wolność ojczyzny.
- Z kolei poeci Awangardy Krakowskiej: Julian Przyboś, Tadeusz Peiper głoszą wizję poety – pracownika, rzemieślnika słowa, który każdy wers powinien opłacić żmudną pracą, poszukiwaniem jak najlepszych rozwiązań.
- A Władysław Broniewski? Rewolucjonista, a zarazem spadkobierca romantyków. Jego wiersz Poezja – to właśnie poetycki wykład w sprawie poezji. Jasno określa jej cele. Oto odrzuca romantyczną poetykę księżyca i jaśminu, tę delikatną i słodką. Wskrzesza poezję tyrtejską – nakazuje jej walczyć, szarpać sumienia, niepokoić, występować przeciw złu. Być może, w przeczuciu nadchodzącej grozy.
Czasy wojny i literatura współczesna
Poezja Kolumbów ma dwa oblicza. Z jednej strony – wobec wojny, okupacji, powstania przypisano jej znów rolę tyrtejską. Jej twórcy – Tyrteusze jak Baczyński – szli walczyć i ginęli… Ale to nie jedyny wymiar ich twórczości. I Baczyński, i Gajcy próbowali w swojej poezji zapisać grozę swoich czasów i zarazem uciec od wojennego koszmaru w odrealniony świat poezji. Oto nowy cel dla niej – być krainą ucieczki, tworzyć światy inne, nowe, lepsze niż ten rzeczywisty. Więcej – może stać się poezja pomostem między pokoleniami, znów tą arką przymierza – tak marzy Gajcy w wierszu Do potomnego.
Dyskusje powojenne o poezji przybierały różne formy.
- Na przykład: czy można wprowadzać do jej strof brzydotę? Turpiści, ze Stanisławem Grochowiakiem na czele krzyczą, że tak (Rozmowa o poezji). Przyboś protestuje w Odzie do turpistów.
- Tadeusz Różewicz pisze, że „poezja współczesna to walka o oddech”. Co to znaczy? Oddech – to niezbędny warunek podtrzymania życia. Oddech – to symbol ulgi i wolności. W świecie zła, poczucia obcości, zaniku i przemieszania wartości – poezja musi walczyć o wartości moralne. Poecie – często słabemu – przypada rola i obowiązek odpowiedzialności za najistotniejsze ludzkie wartości.
- I ten oto wątek kontynuują poeci nobliści. Czesław Miłosz chciał wyzwolić poezję od ciężaru misji, posłannictwa, walki. Nie pozwolił mu płacz Antygony – symbol bólu świata. W utworze Który skrzywdziłeś przestrzega – to poeta ma być wymiarem prawdy i sprawiedliwości. Podejmuje temat poezji wielokrotnie w Traktacie poetyckim czy w znanym wierszu Walc.
- Poeci Nowej Fali widzą z kolei w poezji właśnie miejsce, w którym można i należy zdemaskować zafałszowanie języka, manipulację człowiekiem, propagandowy mechanizm funkcjonowania władzy. Nawet jeśli ów fałsz wiązał się z minionym systemem – a system zupełnie się zmienił, poezja nie została zwolniona ze swej ocalającej misji, obrony przed zagrożeniami współczesności. Nie zwolniono także ze stanowiska sumienia ludzkiego – poety…
Cytat
Niektórzy lubią poezję…
Nawet nie większość wszystkich, ale mniejszość
Nie licząc szkół, gdzie się musi,
i samych poetów,
będzie tych osób chyba dwie na tysiąc
Wisława Szymborska
Proponowany materiał literacki:
- Horacy – Carmina (w tłum. J. Kochanowskiego)
- Jan Kochanowski – pieśni XXIV, Sobie śpiewam a muzom
- Adam Niemcewicz – Chudy literat
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
Romantyzm
- Adam Mickiewicz
– Konrad Wallenrod
– Dziady
– Pan Tadeusz - Juliusz Słowacki
– Kordian
– Grób Agamemnona
– Testament mój
– Beniowski - Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
- Cyprian Kamil Norwid – Promethiolion
- poeci krajowi – np. Kornel Ujejski – Maraton
Pozytywizm
- Adam Asnyk – Do młodych
- Maria Konopnicka – Contra spem spero
Modernizm
- Ch. Baudelaire – Albatros
- Arthur Rimbaud – Pijany statek
- Stanisław Przybyszewski – Confiteor
- Stanisław Wyspiański – Wyzwolenie, Wesele
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Evviva l’arte
Dwudziestolecie międzywojenne
- Julian Tuwim – Poezje i inne wiersze
- Kazimierz Wierzyński – Manifest szalony
- Julian Przyboś – Śruby, Oda do turystów (po wojnie)
- Władysław Broniewski – Poezja
czasy wojny poezja Kolumbów
- mit poezji tyrtejskiej
- odrealnienie koszmaru świata w poezji
- zapis wydarzeń czasu wojny
literatura współczesna
- Tadeusz Różewicz – Zdjęcie ciężaru, Żart patetyczny
- Stanisław Grochowiak – Ikar, Rozmowa o poezji
- Zbigniew Herbert – Apollo i Marsjasz
- Wisława Szymborska – Wieczór autorski
- Czesław Miłosz – W Warszawie, Campo di Fiori, Który skrzywdziłeś
- Ernest Bryll – Ten który
Oto wypowiedzi
Tadeusz Różewicz
„Poecie zadaje się często pytanie: „Dlaczego pan pisze” (…) W ciągu wielu lat dawałem wiele różnych odpowiedzi. Jak wielu moich „kolegów po piórze”… „piszę bo muszę”. Coś (?) mi każe pisać… bo pisanie to moje życie (…). No, różne takie, nudne, smutne odpowiedzi. Zatrzymać czas, zwyciężyć śmierć, podzielić się radością i boleścią, złapać za nogi samego Pana Boga. (…) Dlaczego poeta milczy? (…) Czasem myślę, że cierpienie ludzkie staje się coraz ciemniejsze, cięższe, że jest pozbawione nadziei, że jest tak ciężkie jak pustka… ilość cierpienia, waga, zwiększa się… jest niewypowiedziana i poeta milknie. A kiedy poeta milknie, milknie razem z nim 5 miliardów ludzi (…) Czy wobec tego poeta w świecie współczesnym ma pisać bez nadziei? Żyć w rozpaczy? (…)
są poeci, którzy odbierają sobie życie
inni piszą do śmierci
ja odbieram sobie poezję
żeby widzieć jaśniej
Kiedy wybije godzina Nowej Poezji
Spróbuję odpowiedzieć Tobie – sobie (…)
Słuchajmy! Wsłuchajcie się… Może właśnie dziś, a może jutro… a może teraz bije ta godzina?”
Ze „Słowo i milczenie” Tadeusza Różewicza, powstałego po wręczeniu „Złotego Lauru” w Macedonii w 1987 r.
Zbigniew Herbert
Również nie do końca jest pesymistą, gdyż w Przypowieści rozważa możliwości działania poety współczesnego.
Poeta (…)
śpiewając wierzy głęboko
że przyśpiesza wschód słońca
Mimo zawartej w strofach tych goryczy i ironii konkluduje:
Czym byłby świat
gdyby nie napełniała go
nieustanna krzątanina poety
wśród ptaków i kamieni
Wisława Szymborska
Poetka w swoim przemówieniu z okazji wręczenia Nagrody Nobla wypowiadała się w sprawie poezji nie po raz pierwszy. Oto fragment z Doctoris lectio (Poznań 1995 – po otrzymaniu tytułu doktora honoris causa UAM).
„ (…) poezja nie odwołująca się do uczuć stadnych, poezja, której racją bytu jest obcowanie sam na sam z czytelnikiem, musi pozostać sobą, odporna na wszelkie techniczne mutacje. I mam nadzieję, że w sumie nie wyjdzie na tym źle. Przynajmniej dopóki rodzić się będą ludzie z nie zatraconą jeszcze zdolnością czytania.”
Zauważmy, że to wypowiedź optymistyczna, choć wiadomo, że odbiorca poezji nigdy nie będzie masowy, i że sama poezja musi bronić swego bytu w multimedialnej kulturze naszych czasów.
Zobacz:
Refleksje nad rolą poety i problematyka moralna w twórczości Czesława Miłosza.