Temat:
Artystyczne ujęcia macierzyństwa w literaturze i sztuce. Omów zagadnienie na podstawie wybranych epok.
Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu
Rola matki we wszystkich kulturach, wiekach i dziedzinach sztuki. Dwa ujęcia tematu, które można określić umownie jako tradycyjne i feministyczne.
Kolejność prezentowanych argumentów
- Tajemnica macierzyństwa (Młoda Polska i współczesność)
- Matka Ziemia (starożytność, wierzenia ludowe)
- Matka cierpiąca (romantyzm, pozytywizm)
- matka Polka (od średniowiecza po współczesność)
- Dzieciobójczyni (Młoda Polska)
Wnioski
Wbrew pozorom postać matki nie jest zawsze idealna, udało się odnaleźć matki złe albo po prostu zwyczajne (Polka Gretkowskiej).
Ujmij w prezentacji
Archetypy matek
- biblijna Ewa – matka Kaina i Abla, matka wszystkich ludzi;
- Niobe – pyszniąca się licznym potomstwem matka straciła wszystkie swoje dzieci (zabite z rozkazu zazdrosnej Latony), po czym Zeus – w odruchu litości – zamienił ją w kamień (Niobe Gałczyńskiego);
- Maryja – uosobienie matki wybranej, szczególnej, wyjątkowej (to Jej Archanioł Gabriel zwiastuje, że urodzi Chrystusa) – i matki cierpiącej, bezradnie opłakującej niesłusznie skazanego i umierającego na krzyżu Syna (Lament świętokrzyski).
Matka cierpiąca (Mater Dolorosa)
- Lament świętokrzyski – obraz matki (pozbawionej w utworze cech boskich) stojącej pod krzyżem, na którym zawieszono jej syna, jest jednocześnie alegorią rozpaczy i bezradności wszystkich cierpiących matek (częsty zwłaszcza w średniowieczu motyw Stabat Mater Dolorosa – Stała Matka Boleściwa).
- Pani Rollison z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza, która przychodzi do Nowosilcowa, aby dowiedzieć się o swojego więzionego i torturowanego syna, to metafora cierpienia każdej matki, która traci dziecko.
Matka Polka
- Do matki Polki Adama Mickiewicza – polska matka skazana na wieczne cierpienie z powodu tragicznego losu jej syna, bo naznaczony on jest przekleństwem ciągłej walki, upokorzenia i klęski.
- Dym Marii Konopnickiej – matka oczekująca każdego dnia na powrót syna Marcysia z fabryki, gdzie pracuje on jako palacz; staje wobec tragedii śmierci dziecka w wypadku – jedynym ukojeniem jest dla niej wówczas widok dymu z fabrycznego komina, który w jej wyobraźni przybiera kształt zmarłego chłopca.
- Elegia o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – kolejny – przedstawiony w formie stylizowanego na kołysankę monologu – obraz matki Polki cierpiącej po stracie walczącego za ojczyznę dziecka, które do końca traktuje jak „syneczka”, małego chłopca.
Matka, która wprowadza dziecko w świat.
- W Trenie XIX Jana Kochanowskiego we śnie poety pojawia się matka – to ona tłumaczy zrozpaczonemu ojcu, że zmarła Orszulka jest szczęśliwa w niebie, ale jednocześnie przyznaje synowi prawo do tego, by przeżywał cierpienie („Ludzkie przygody, ludzkie noś”).
- W Spotkaniu z matką Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego poeta mówi o matce jako o osobie wprowadzającej dziecko w świat, uczącej podstawowych prawd świata i etyki („Ona mi pierwsza pokazała księżyc i pierwszy śnieg na świerkach”).
- W wierszu Matce Jalu Kurka poeta twierdzi, że wszystko, co w nas najbardziej wartościowe, zawdzięczamy matce (chociaż tytułową metaforę można również odnosić do rodzinnej ziemi).
- Matka jako początek i koniec, pierwszy kontakt z tym, co w życiu najbardziej wartościowe – to również główny temat wierszy we współczesnym tomie Matka odchodzi Tadeusza Różewicza.
Matka – praktyczna i pracowita gospodyni
- Maria Kirłowa z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej jest wręcz doskonałym przykładem znakomitej gospodyni – właściwie sama wychowała pięcioro dzieci (Kirło niemal w ogóle nie uczestniczy w sprawach rodzinnych), całkowicie oddana rodzinie, pracowita, kochająca i zadziwiająco wyrozumiała.
- Pani Stawska z Lalki Bolesława Prusa, samotnie wychowująca córkę Helenkę, dba o nią jak najlepiej – mimo ciężkiej pracy, dzięki której może w nieprzyjaznej dla samotnych kobiet rzeczywistości utrzymać dom, jest dla dziecka czuła i troskliwa.
- Matka w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza jest osobą mocno stąpającą po ziemi, zaradną (w przeciwieństwie do owładniętego tajemniczymi wizjami męża), zajmującą się prowadzeniem domu. To jednak zarazem kobieta nieznośnie przyziemna, pochłonięta całkowicie przez codzienne obowiązki.
Matka – uosobienie wyrozumiałości
- Uboga, prosta kobieta, jaką jest Wdowa z Balladyny Juliusza Słowackiego, to doskonały przykład idealnej i sprawiedliwej miłości do dzieci (kiedy o rękę córek stara się Kirkor, nie faworyzuje żadnej z dziewcząt) – nawet jeśli ich zachowanie (jak w przypadku Balladyny, która rozkazuje wygnać matkę z pałacu) zasługuje na potępienie.
- Matka Raskolnikowa ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego do końca wierzy w dobroć swojego syna – jest kochająca, troskliwa i wyrozumiała, całkowicie przekonana, że stan Rodiona jest chwilowy i wynika ze zmęczenia i kłopotów.
W literaturze nie brakuje również innych matczynych portretów, tym razem wychodzących poza obraz idealny:
Matka „nowoczesna”
- Młodziakowa z Ferdydurke Witolda Gombrowicza ostentacyjnie przeciwstawia się mieszczańskim konwenansom, a więc także tradycyjnym metodom wychowawczym. Swojej córce Zucie pozwala na wszystko, akceptuje nawet bez zastrzeżeń możliwość posiadania przez nią nieślubnego dziecka.
- Eleonora z Tanga Sławomira Mrożka za wszelką cenę chce być kobietą (ale też matką) nowoczesną i prowokującą – nie ogranicza więc w żaden sposób syna Artura, daje mu bardzo dużo swobody. Paradoksalnym tego skutkiem jest jednak niemal całkowity zanik więzi emocjonalnych między nimi.
Matka okrutna i despotyczna
- Emma z Pani Bovary Gustawa Flauberta z pewnością nie jest wzorem matki – pozbawiona troskliwości i czułości, przyznaje się do niechęci wobec córki Berty („jakie to brzydkie dziecko”– zwykła mawiać), a nawet posuwa się do zachowań agresywnych – pewnego razu popchnęła dziecko tak, że rozbiło sobie twarz.
- Dulska z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej jest urodzoną despotką – nie pozwala dzieciom na samodzielność, chce wszystko kontrolować. Jednocześnie uczy dzieci gry pozorów – toleruje zło w domu, byle tylko nie wyszło poza jego cztery ściany. Nie stanowi dla dzieci żadnego autorytetu.
- W Opowiadaniach Tadeusza Borowskiego znaleźć można przykłady wyrzekania się przez matki własnych dzieci. Stawką jest przetrwanie. Okrucieństwo to, jak pisze Borowski, nie pozwala na jednoznacznie negatywną ocenę – sytuacja wojny, zdaniem pisarza, należała do skrajnych, obalających czy też zawieszających tradycyjne normy moralne i etyczne.
- W Zdążyć przed Panem Bogiem Marek Edelman opowiada zarówno o wspaniałych zachowaniach matek w czasie wojny, jak też o przerażających. Według opisów Edelmana – niektóre kobiety w warszawskim getcie, doświadczając tragicznego głodu, próbowały jeść ciała swych zmarłych – również – dzieci).
Nadopiekuńcza miłość matki
- Andrzejowa Korczyńska w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej po śmierci męża w powstaniu styczniowym całkowicie skupia się na synu Zygmuncie – umożliwia mu zdobycie wszechstronnego wykształcenia, liczne podróże. Wychowywany w takich warunkach Zygmunt staje się egoistą – nieszanującym nie tylko swej matki, ale też zmarłego ojca.
- Borowiczowa z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego – przesadnie troszczy się o syna Marcina, który nie tylko jest mocno związany z matką (jej śmierć to dla niego metaforyczny koniec beztroskiego dzieciństwa), ale też okazuje się dzieckiem leniwym, egoistycznym i niezaradnym – przemiana Marcinka na lepsze nastąpi dopiero w ciągu lat szkolnej nauki.
- Dominikowa z Chłopów Władysława Reymonta, szorstka wobec swoich synów, dla Jagny okazuje się zupełnie inna – rozpieszcza ją, chroni przed codziennymi obowiązkami, ale też uczy egoizmu.
- Matka postawiona wobec dylematu: miłość do mężczyzny – czy dziecko?
- W Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego Maria, porzucona przez męża, stara się go za wszelką cenę odzyskać – sama zostaje więc poetką i jednocześnie na ten sam tragiczny los skazuje syna Orcia.
- Anna Karenina z powieści Lwa Tołstoja, zakochana w poruczniku Wrońskim, musi wybrać między miłością do mężczyzny a dzieckiem, z którym nie pozwolił jej widywać się mąż. Postanawia iść za głosem serca, ale fakt, że pozostawiła syna, nie pozwolił jej nigdy poczuć się szczęśliwą.
Matka czasu rewolucji
Jadwiga Baryka, matka Cezarego, głównego bohatera Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. Sama, w obcym kraju, z dorastającym synem, zatroskana o jego los narażała życie, by zapewnić mu jakiekolwiek warunki egzystencji. Barykowa uosabia bezgraniczne poświęcenie matki. Dla syna naraża początkowo swe zdrowie, a później i życie. Skierowana do ciężkich robót umiera z okrutną świadomością, że jej ukochane dziecko pozostało samo na świecie, w obcym i wrogim kraju. To bardzo dosłowne, fizyczne cierpienie, połączone z bólem psychicznym, ciągłą niepewnością i lękiem o syna, czyni z niej prawdziwą matkę bolejącą.
Matka poległego syna
Najznamienitszym chyba nawiązaniem do średniowiecznego motywu Stabat Mater jest Elegia o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – utwór mogący być głosem wszystkich matek okresu wojny. Dodatkowej, dramatycznej wymowy dodaje fakt, że autor wiersza sam zginął w powstaniu warszawskim. Elegia… to monolog liryczny zrozpaczonej matki, skierowany do poległego syna. Jej cierpienie potęguje fakt, że syn musiał umrzeć u progu swego życia, w momencie, gdy ma się głowę pełną nadziei i marzeń. Zapewne pamiętasz ostatnie słowa wiersza („Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką. Czy to była, kula, synku, czy to serce pękło…”) . To „pęknięte serce” to także pęknięte serce matki po stracie ukochanego dziecka.
Motyw matki boleściwej z całą dramatycznością ożył w literaturze i sztuce minionego stulecia w reakcji na doświadczenia wojny i okupacji. Odnajdujemy go między innymi w wierszach: Stabat Mater Józefa Wittlina (1942) oraz Matka powieszonych Tadeusza Różewicza (1947). Drugi z nich, nawiązując do wydarzeń wojennych, przedstawia matkę obłąkaną, rozpaczającą po stracie synów. Poeta sugestywnie opisuje ból kobiety, który pchnął ją na skraj szaleństwa. Najbardziej razi go jednak obojętność głuchych na cierpienie nieszczęsnej, która „ociera się o szorstką skórę tłumu”. Jest sama w swej rozpaczy.
Podobny motyw znajdziesz też w wierszu Czesława Miłosza Ballada poświęconym poległemu w czasie powstania warszawskiego Tadeuszowi Gajcemu. Utwór ten jest jednocześnie wyrazem poetyckiego hołdu złożonego zrozpaczonej po stracie poległego syna matce, pieczołowicie pielęgnującej jego grób. Dla cierpiącej matki czas zatrzymał się w miejscu, chociaż inni powrócili już do normalnego życia. Myśli nieszczęsnej pełne są goryczy i poczucia niesprawiedliwości. Pozostają jej tylko wspomnienia, rozterki i pytania bez odpowiedzi.
Literatura podmiotu
• Biblia, Nowy Testament: historia Maryi z Nazaretu
• Bogurodzica,
• Manuela Gretkowska, Polka
• Maria Konopnicka, Dym
• Lament świętokrzyski
• Adam Mickiewicz, Dziady cz. III
• Mitologia grecka: mit o Demeter i Korze, mit o Anteuszu, synu Gai (czyli Matki Ziemi) i sama postać Gai
• Ewa Szelburg-Zarembina, Matka i syn
• Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy
• Gabriela Zapolska, O czym się nawet myśleć nie chce
• Stefan Żeromski, Przedwiośnie, Dzieje grzechu
Cytaty
Ona mi pierwsza pokazała księżyc
i pierwszy śnieg na świerkach
i pierwszy deszcz.
Byłem wtedy mały jak muszelka
A czarna suknia matki
Szumiała jak Morze Czarne
(Konstanty Ildefons Gałczyński)
Pod twoim wzrokiem, Matko, jak pod wielkim cieniem,
Za który oddam chłody całej flory świata,
Wyrasta moja miłość i w ciebie się wplata,
Jak drzewo w głębie ziemi idące korzeniem.
(Jerzy Liebert)
Matka jest ciepłem, jest pokarmem, matka jest pełnym błogości stanem zadowolenia i bezpieczeństwa (…). Nic nie musisz zrobić, aby być kochanym – miłość matki nie jest obwarowana żadnym warunkiem (…). Nie trzeba jej zdobywać, nie trzeba na nią zasługiwać.
Erich Fromm, O sztuce miłości
ja bezbożny
chciałem dla niej wypłakać łąkę
kiedy konając
odpychała zdyszana
puste i straszne zaświaty
Tadeusz Różewicz, Matka odchodzi
Zobacz: