Józef K.
Józef K., bohater Procesu Kafki, jest człowiekiem przeciętnym i właściwie pozbawionym tożsamości. To urzędnik pracujący w banku i mieszkający w anonimowym mieście. Ma pospolite imię, nie zna się jego nazwiska, wyglądu, przeszłości… Dzięki temu staje się literackim everymanem – każdym, a powieść Kafki – parabolą, którą można różnie odczytywać. Przeżycia Józefa K. mogą być bliskie niejednemu czytelnikowi. Bohater – człowiek samotny, w niemałym stopniu z własnej winy – zostaje postawiony w absurdalnej sytuacji. Słyszy, że jest oskarżony, ale nie wie, z jakiego powodu. Czuje się przerażony. Rozpaczliwie szuka ratunku. Świat wydaje mu się labiryntem, w którym nie sposób odnaleźć drogę wyjścia. Józef K. to bohater tragiczny. Staje się marionetką w rękach tajemniczej machiny sądowej. Przestaje mieć wpływ na swoje życie. Czuje się jak obserwowany przez otoczenie aktor, zbyt często próbujący dostosować swoje postępowanie do oczekiwań innych ludzi. To dowód jego niedojrzałości. Powinien szukać sensu życia w sobie, zamiast słuchać tylko poleceń anonimowego sądu.
Właśnie z tego względu można uznać, że proces miał na bohatera powieści Kafki pozytywny wpływ. Zmusił do refleksji nad samym sobą, do zadania sobie wielu trudnych pytań, do myślowej samodzielności. Wcześniej życie Józefa K. można byłoby nazwać po prostu wegetacją. Proces odebrał mu wolność, ale dał lepszą znajomość siebie samego.
1. Znaczenie postaci
Wieloznaczność utworu pozwala zobaczyć w losach Józefa K. ilustrację różnych prawd o ludzkim losie. Widzi się w powieści Kafki tak typowy świat biurokracji, urzędów, w których człowiek czuje się zagubiony i niemal ubezwłasnowolniony. Sytuacja, w jakiej znalazł się Józef K., przypomina też pod wieloma względami sytuację człowieka w systemie totalitarnym. Totalitaryzm – stalinizm, faszyzm czy jakikolwiek inny konkretny system – zawsze stara się całkowicie podporządkować sobie człowieka, który jednocześnie jest pozbawiany wszelkich praw (tak jak Józef K. prawa do obrony). W takim systemie jednostka się nie liczy, posłuszeństwo wymuszane jest przez terror, a ofiary często giną podobnie poniżającą śmiercią jak bohater Procesu.
Józef K. może też uosabiać egzystencjalne lęki właściwe każdemu człowiekowi: przed samotnością, chorobą, śmiercią. Każdy jest na tę śmierć skazany, a stosunek ludzi do nieuchronności umierania przypomina postawę Józefa K. Bohater początkowo uważa, że proces go nie dotyczy, potem buntuje się, szuka pomocy, wreszcie godzi się z tym, co nieuniknione.
Proces można interpretować jeszcze inaczej: jako karę za grzech – zło, którym człowiek jest skażony już od początku swego istnienia. Sąd to wieczność i nieskończoność, człowiek jest samotny, słaby i całkowicie zależny (te refleksje bliskie są filozofii egzystencjalizmu). A może winą jest to, że nigdy nie zrealizuje się w pełni zadania, jakim jest życie?
Warto zastanowić się nad przyczynami tragedii bohatera. Był samotny, ale dlatego, że unikał zaangażowania, a ludzi traktował instrumentalnie. Interesowali go tylko ci, którzy mogli mu jakoś pomóc w procesie. Tak jednak nie wolno żyć – pełne człowieczeństwo wymaga także zintegrowania się ze światem, przeżywania miłości, przyjaźni itp. Tragizm Józefa K. może mieć źródło w ograniczającym człowieka systemie, ale równie dobrze w indywidualizmie bohatera. Poznając losy Józefa K., z pewnością odczuwa się litość i trwogę, jednak bez szans na katharsis. Pozostaje w czytelniku jakieś upiorne poczucie osaczenia…
2. Charakterystyka
- Wiek: 30 lat. W dniu urodzin pojawiają się w jego domu funkcjonariusze z informacją o oskarżeniu. Prawie równo rok później zostanie wykonany wyrok.
- Wygląd: nieokreślony. Dziewczynki spotkane u Titorellego mówią, że Józef K. jest brzydki, ale to subiektywna opinia, nie konkretna informacja.
- Stan cywilny: kawaler. Człowiek bez rodziny i jakichkolwiek bliskich. Owszem, ma kochankę Elzę, do której chodzi co piątek, ma wuja. Tak naprawdę jednak nikogo nie kocha, nikt nie jest dla niego ważny.
- Zawód: urzędnik bankowy. Nuda i schematyzm.
- Zainteresowania: właściwie żadne. Chodzi do pracy, wraca do wynajętego mieszkania – prowadzi nieciekawe, uporządkowane życie. Zmienia to dopiero wiadomość o procesie.
- Mocne strony: punktualny, rzetelny, uporządkowany, porządny, staje się samodzielny i odważny.
- Słabe strony: czasem zbyt bierny.
3. Biografia
W dniu 30. urodzin Józefa K. w jego mieszkaniu pojawiają się trzej dziwni panowie. Mówią mu: „Pan jest aresztowany, pewnie, ale nie powinno to panu przeszkadzać w wykonywaniu zawodu. I nie powinno to również wpłynąć na codzienny tryb pańskiego życia”. O co właściwie się go oskarża, tego bohater nie wie. Początkowo myśli zresztą, że to jakiś żart. Niestety, jest inaczej… W takiej sytuacji trudno zachowywać się normalnie. Józef K. ciągle myśli o procesie, ma nadzieję, że szybko udowodni swoją niewinność. W czasie pierwszego przesłuchania (ma ono miejsce w prywatnym mieszkaniu, gdzieś na dalekim przedmieściu) wygłasza mowę, w której zarzuca sądowi brak kompetencji. Jest przerażony widokiem zgromadzonego tam tłumu. Czyżby to była jakaś organizacja? „Gdzie tylko okiem sięgnąć, wszyscy mieli te same odznaki”. Następnego dnia Józef K. idzie jeszcze raz do mieszkania, gdzie odbyło się posiedzenie. Żona woźnego sądowego pozwala mu obejrzeć księgi – okazują się pornograficznymi powieściami. Osaczony bohater próbuje się bronić, szuka sprzymierzeńców, pragnie dowiedzieć się czegoś więcej o sądzie i swoim procesie. Wędruje po kancelariach sądowych. Wuj Karol prowadzi go do swego znajomego – adwokata Hulda. Ten wyjaśnia mu zawiłości procesu, a bohater uwodzi Leni, służącą adwokata. Sądzi, że to pomoże mu w procesie. Dla Józefa K. cenne są znajomości z ludźmi mającymi cokolwiek wspólnego z sądem. Fabrykant, który pewnego dnia odwiedził go w banku, dał mu list polecający do Titorellego. Ten malarz sądowy wyjaśnia, że pełne uniewinnienie jest właściwie nierealne. Człowiek nie może wyrwać się z władzy sądu. Ale skoro Józef K. jest niewinny, nie powinien się niczego obawiać… U swego adwokata bohater spotyka kupca Blocka, który opowiada mu o swym pięcioletnim procesie. Józef K. widzi poniżenie tego człowieka, bezsens jego starań. Nie chce być zależny od adwokata i dlatego wycofuje od Hulda swoje pełnomocnictwo. Ta zaskakująca dla otoczenia decyzja jest początkiem samodzielności bohatera Procesu. Drugim krokiem będzie rozmowa w katedrze z kapelanem więziennym. Na prośbę dyrektora banku Józef K. ma oprowadzić po tej katedrze pewnego Włocha. Włoch się nie pojawia, za to w czasie rozmowy z duchownym bohater słyszy przypowieść o odźwiernym, który broni człowiekowi wstępu do prawa. W ten sposób kapelan próbuje wytłumaczyć Józefowi K. jego sytuację. Szukanie drogi prawdy wymaga wysiłku…
Niestety, bohater nie rozumie przesłania tej opowieści. Nie jest także w stanie zmienić swego losu. Dzień przed 31. urodzinami dwaj panowie w cylindrach wyprowadzają go za miasto i zabijają w małym kamieniołomie. Tuż przed śmiercią Józef K. zastanawia się nad swoim życiem, ale ta refleksja jest już, niestety, spóźniona…
4. Ważne momenty w życiu bohatera
- Aresztowanie – od tej pory Józef K. stanie się zależny od wszechwładnego, tajemniczego sądu i nie będzie w stanie myśleć o niczym innym niż proces.
- Pierwsze przesłuchanie – i jednocześnie pierwsze spotkanie z machiną sądową. Józef K. postrzega ją jako skorumpowaną organizację, która manipuluje faktami.
- Wizyta w kancelariach sądowych – próba zrozumienia mechanizmu działania sądu.Wynajęcie prawnika – poszukiwanie pomocy.
- Spotkanie z malarzem Titorellim.
- Rezygnacja z adwokata – dowód samodzielności Józefa K.
- Rozmowa w katedrze z kapelanem więziennym – próba wyjaśnienia bohaterowi jego losu.
- Śmierć w kamieniołomie – poniżająca, nieludzka.
5. Bohater o sobie samym
Rzeczywistość pokazaną w Procesie oglądamy oczami Józefa K. Trzecioosobowy narrator relacjonuje wydarzenia z punktu widzenia bohatera, przedstawia także jego myśli i emocje. W miarę upływu czasu zmienia się postawa Józefa K.: od beztroskiego lekceważenia zagrożenia, przez bunt, strach, po zwątpienie. W chwili egzekucji bohater uświadamia sobie tragizm swojego położenia. Wstydzi się, bo nie może się zdobyć się na popełnienie samobójstwa.
- Zostałem znienacka napadnięty, oto wszystko. (…) W banku, na przykład, jestem przygotowany, wykluczone, aby mogło mnie tam spotkać coś podobnego.
- Moja niewinność nie upraszcza sprawy (…). Chodzi tu o różne subtelności, w które sąd wnika. W końcu jednak wywleka skądś, gdzie pierwotnie nic nie było, jakąś wielką winę.
- Nie mogę się jednak w ciemności sam zorientować.
- „Jak pies!” – powiedział do siebie: było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć. (moment śmierci Józefa K.)
6. Bohater a inne postacie utworu
- Wuj Karol – „drobny obywatel ziemski z prowincji”, jedyny krewny Józefa K. pojawiający się w utworze. To on zaprowadził bohatera do adwokata Hulda.
- Dr Huld – adwokat, który zajął się sprawą Józefa K.• Leni – służąca doktora Hulda. Bohater nawiąże z nią romans, licząc, że pomoże mu to w procesie.
- Malarz sądowy Titorelli – to od niego Józef K. dowiaduje się, że pełne uniewinnienie jest właściwie nieosiągalne. Pozostaje jedynie pozorne uwolnienie lub przewleczenie, lecz w obydwu przypadkach człowiek wciąż pozostaje całkowicie zależny od sądu.
- Kupiec Block – toczący się od pięciu lat proces uczynił z niego człowieka pozbawionego godności, całkowicie zależnego od adwokata. Przykład Blocka przeraził Józefa K. – nie chciał stać się kiedyś taki jak on.
7. Bohater a inne postacie literackie
- Józio z Ferdydurke Witolda Gombrowicza – podobny człowiek – marionetka, umieszczony w absurdalnej sytuacji;
- bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza – inny everyman, który zastanawia się nad swym losem;
- Faust – bohater dramatu Johanna Wolfganga Goethego szukający sensu istnienia;
- Tadek z opowiadań Borowskiego – zniewolenie w obozie;
- Winston Smith (Rok 1984 George’a Orwella) – także ofiara systemu totalitarnego.
O utworze źródłowym
Proces, najbardziej znana powieść Kafki, o mały włos mógł nigdy się nie ukazać. Umierając w 1924 r., pisarz polecił w testamencie przyjacielowi, by zniszczył wszystkie jego rękopisy. Ten jednak nie wykonał ostatniej woli i dzięki temu w 1925 (w Polsce w 1936) opublikowano jedną z najważniejszych powieści XX wieku. Na długo zapada w pamięć szczególna atmosfera utworu. Wydarzenia rozgrywają się w dusznych, ciasnych pomieszczeniach, w których panuje półmrok. Rzeczywistość jest mroczna i tajemnicza, przypomina koszmar senny, labirynt, z którego nie można się wydostać.
Proces jest utworem parabolicznym – pokazany w nim świat to metafora, którą można różnie odczytywać. W losach Józefa K. można zobaczyć sytuację człowieka w świecie biurokracji czy w systemie totalitarnym lub obraz egzystencjalnych lęków jednostki świadomej nieuchronności śmierci. Życie może być procesem, a każdy z nas oskarżonym.
Tematy, przy których można wspomnieć bohatera
- absurd i tragizm ludzkiego losu;
- sytuacja człowieka w systemie totalitarnym;
- kondycja współczesnego człowieka: samotność, poczucie zagubienia, kryzys wartości, osaczenie przez zło;
- świat jako teatr, świat jako labirynt.
Dzieło: Proces
Autor: Franz Kafka
Co to za typ bohatera?
- Współczesny everyman.
- Człowiek odczuwający absurd istnienia, ofiara absurdu i okrucieństwa życia.
Czas i miejsce akcji
Akcja dzieje się w domu pani Grubach, na ulicach i w tajemniczych budynkach.
Pojęcia związane z tym bohaterem
Parabola – jest to utwór literacki, w którym fabuła, zdarzenia i zachowania bohaterów poza jednostkowym i konkretnym wymiarem mają również (o wiele ważniejszy!) wymiar uogólniający, uniwersalny. W literaturze europejskiej funkcjonowanie tego gatunku było związane przede wszystkim z tradycją biblijną. Najbardziej znane parabole to przypowieści Jezusa, np. o talentach, synu marnotrawnym, robotnikach w winnicy, siewcy itd.
W literaturze współczesnej paraboliczność wyraża się w rozmaitych formach, np. w dramacie (np. Dobry człowiek z Seczuanu Brechta), w poezji (cykl o Panu Cogito Zbigniewa Herberta). W prozie konstrukcje paraboliczne mają ukazywać sytuacje człowieka w świecie. Mogą ukazywać np.:
- absurd istnienia i konieczność przeciwstawiania się złu, ratowania własnej godności (Dżuma Camusa),
- samotność człowieka w złowrogim, odczłowieczonym i absurdalnym świecie (Proces Kafki, Mała apokalipsa Konwickiego).
Everyman – bohater średniowiecznych moralitetów, symbolizujący sytuację egzystencjalną każdego człowieka. Nie ma on żadnych wyrazistych cech, bo musi symbolizować każdego z nas – nieważne więc, jaki ma kolor oczu, co lubi robić, co go denerwuje. Triumfalny powrót everymana nastąpił w XX w. – przykładem everymana jest właśnie Józef K., bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza, bohater Małej apokalipsy Konwickiego i inni.
Absurd – kategoria estetyczna często występująca w literaturze, zwłaszcza w literaturze XX i XXI w. Są to sytuacje lub stwierdzenia wyraźnie sprzeczne wewnętrznie, nonsensowne. Jako przykład absurdu można podać zdanie Sławomira Mrożka (W szufladzie): „Dziś rano, kiedy wysunąłem środkową szufladę biurka (…) – zobaczyłem, że żyją w niej mali ludzie”. W utworach, w których absurd odgrywa ważną rolę, wydarzenia i sytuacje są na początku normalne, banalne, nie budzą zaskoczenia – z czasem jednak stają się niezwykłe i nielogiczne, potworniejące.
Józef K. symbolizuje:
- Sytuację egzystencjalną człowieka – życie przypomina proces, a każdy z nas jest oskarżonym. Został na nas wydany wyrok śmierci – nie wiemy jednak, kiedy zostanie wykonany. Życie jest szamotaniem się w plątaninie bezsensownych okrucieństw i absurdu, którymi hojnie „obdarza” nas życie.
- Dwudziestowiecznego everymana.
- Naszą bezsilność wobec otaczającej nas rzeczywistości.
- To, że przychodzimy na świat z wyrokiem śmierci.
- Zniewolenie jednostki – np. przez totalitaryzm i biurokrację.
Zobacz: