Jak pisać o prawdzie i kłamstwie?
Czym jest prawda?
Uwaga, to wcale nie jest takie łatwe!
- Po pierwsze
Prawda to podstawa poznania świata. Coś jest prawdziwe, czyli jest zgodne z rzeczywistością. Opowiadamy zgodnie z prawdą, czyli opowiadamy dokładnie tak, jak było.
- Po drugie
Wydarzenia prawdziwe, takie, które miały miejsce, nazywamy faktami. Można je udowodnić, potwierdzić zeznaniami świadków. Pamiętaj! Fakty są zawsze autentyczne. Dlatego nie mów „fakt autentyczny”. To błąd językowy, zwany tautologią (czyli masło maślane).
- Po trzecie
Prawda jest podstawą etyki, czyli nauki o moralności. Prawda tak jak dobro i sprawiedliwość jest uważana za jedną z najważniejszych cnót. Niezależnie od tego, jakie są konsekwencje głoszenia czy ujawnienia prawdy, to właśnie prawda jest dobra. Nigdy kłamstwo.
- Po czwarte
Prawda jest podstawą sprawiedliwości. W sądzie świadkowie przysięgają, że będą mówić prawdę i tylko prawdę. Jedynie poznanie prawdy pozwala na ustalenie, kto jest winny, a kto poszkodowany oraz jakie były powody nagannego czynu.
- Po piąte
W religioznawstwie pojawia się pojęcie prawd objawionych, czyli dogmatów. Dogmat to prawda wiary uznana przez Kościół za ostateczną i niepodlegającą dalszemu dociekaniu. Dla wyznawców chrześcijaństwa dogmatem jest istnienie Boga wszechmogącego, wiara w życie pośmiertne, Sąd Ostateczny, uznanie Jezusa Chrystusa za Syna Bożego. Z dogmatami się nie dyskutuje, wierzy się w nie. Podstawą ateizmu (zaprzeczenie istnienia Boga) jest właśnie odrzucenie dogmatów lub wątpienie w nie.
Uwaga!
Przenośnie dogmatem nazywamy tezę, opinię uznaną za pewną, bo wyrażona jest przez osobę mającą autorytet, niepodlegającą krytycznej ocenie lub sprawdzeniu.
W poszukiwaniu prawdy
Antyk
Nad tym, czym jest prawda, zastanawiali się najwybitniejsi starożytni filozofowie. Ich rozważania stały się podstawą definicji prawdy.
Sokrates – sam nie napisał żadnego dzieła filozoficznego, a jednak uważany jest za ojca filozofii. Do prawdy docierał za pomocą podchwytliwych pytań stawianych przypadkowym rozmówcom. Bywał złośliwy, ironiczny, wielu politykom wydawał się niebezpieczny, ponieważ nie obawiał się ujawnić ich zakłamania, fałszu, braku logiki. Dlatego został skazany na wygnanie z Aten. Powód: „zwodzenie młodzieży na manowce”. Sokrates nie opuścił Aten. Wolał pozostać i zginąć. Nie brakowało mu odwagi podczas dociekania prawdy, nawet tej niewygodnej, nie zabrakło mu jej, kiedy zdecydował się umrzeć za swoje poglądy.
Poglądy Sokratesa przetrwały dzięki pismom jego ucznia, Platona. Ten z kolei filozof kojarzy się przede wszystkim z pojęciem idealizmu. Uważał, że istnieje świat rzeczywisty i świat idei – i to właśnie ideom, czyli pojęciom doskonałym, wzniosłym przyznawał wyższość. Wg niego nasz świat, czyli świat rzeczywisty jest jedynie odbiciem świata idealnego, którego nie jesteśmy w stanie poznać naszymi zmysłami.
Taki pogląd zdecydowanie nie spodobał się Arystotelesowi. Wybitny myśliciel stwierdził: „Drogi mi jest Platon, lecz droższa prawda”. Prawda, a więc rzeczywistość. To właśnie Arystoteles jest autorem pierwszej definicji prawdy. Prawda = zgodność z rzeczywistością.
Biblia
Prawdy objawione zawarte są w Piśmie Świętym. To dogmaty, czyli dla chrześcijan prawdy niepodważalne. Mówią o istnieniu Boga, stworzeniu świata i człowieka, Bożej miłości.
Pojęcie prawdy, czyli świadectwa zgodnego z rzeczywistością pojawia się wśród dziesięciorga przykazań, jakie Mojżesz otrzymał od Boga na górze Synaj podczas wędrówki Narodu Wybranego. Ósme przykazanie głosi: „Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu”. Czyli nie kłam, nie oczerniaj nikogo, mów prawdę.
Prawda w literaturze
Pojęcie pierwsze: mimetyzm
Arystoteles, o którym pisaliśmy już wcześniej, uważał, że zadaniem literatury jest odzwierciedlanie rzeczywistości. Sztuka powinna być mimetyczna, czyli naśladująca, podobna, bliska życiu. Ten antyczny nakaz powielania w sztuce prawdziwego życia przetrwał przez kolejne epoki literackie i stał się jednym z podstawowych wyznaczników klasycyzmu. Klasycyzm to nurt nawiązujący do antyku. O prawdziwej rzeczywistości, nieubarwionej wizjami twórcy, pisali przedstawiciele renesansu, oświecenia, pozytywizmu, także wielu twórców literatury współczesnej.
Pojęcie drugie: realizm
Realizm to postawa, która charakteryzuje się obiektywną oceną rzeczywistości, opiera się na doświadczeniu i rozumowaniu. Realistą więc nazwiemy tego, kto trzeźwo patrzy na świat, nie ulega złudzeniom, logicznie rozumuje. A w literaturze i sztuce? Realizm to wszelkie dążenie zmierzające do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego prawdziwym środowisku. Realiści przestrzegają praw rządzących rzeczywistością, ukazują prawdziwą rzeczywistość, nie ubarwiają jej.
Twórczość pisarzy epoki pozytywizmu to najlepszy przykład realizmu. Lalka, Antek, Powracająca fala, Katarynka, Kamizelka Bolesława Prusa, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza – to utwory znane Ci w całości lub w obszernych fragmentach będące doskonałym przykładem realizmu. Przed napisaniem powieści czy noweli pisarz realista przeprowadza dokładne studia mające na celu pełne poznanie środowiska ludzi, o których ma zamiar pisać. Bohaterowie jego utworu są typowymi przedstawicielami swojej grupy społecznej, ich życie nie odbiega od losów prawdziwych ludzi.
Pojecie trzecie: naturalizm
To kierunek w literaturze i sztuce dążący do jak najbardziej wiernego odtwarzania w dziele literackim rzeczywistości (na wzór metody naukowej), uwzględniania wszelkich szczegółów. W dziełach naturalistycznych nie brakuje drastycznych szczegółów ukazujących bezwzględność praw przyrody, walkę o przetrwanie. Przykład naturalizmu – kruki żerujące na trupach końskich w Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego.
.
Czym jest kłamstwo?
Kłamstwo to nieprawdziwa, fałszywa wypowiedź, której celem jest świadome wprowadzenie w błąd innych osób.
Uwaga!
- W przekonaniu psychologów nie jest kłamstwem wypowiedź mylna wygłaszana w przekonaniu o jej prawdziwości. Jeśli święcie wierzymy, że coś jest prawdą i mówimy to, nie jest to akt kłamstwa, lecz nieznajomość prawdy.
- Kłamstwo często jest sposobem obrony przed karą za czyn uważany za naganny lub przed różnymi formami poniżenia.
- Czasem kłamiemy, ponieważ chcemy się pod jakimś względem wyróżnić z naszego otoczenia, wzbudzić podziw, zazdrość.
- Kłamstwa często wynikają też z nieumiejętności odróżnienia prawdy od wyobrażeń. Kilkuletnie dzieci kłamią, a raczej fantazjują bez przerwy – i nie maw tym niczego złego, to normalne.
Czy czasem wolno kłamać?
Tak. Może niekoniecznie kłamać, ale ukrywać prawdę. Ukrywa się prawdę przed osobami śmiertelnie chorymi – wychodzimy z założenia, że świadomość ich prawdziwego stanu nie pomoże im, a jedynie bardzo przygnębi. Oczywiście, to dobry temat do dyskusji – bo przecież człowiek ma prawo znać prawdę o swoim stanie.
Ukrywamy też bolesną prawdę przed dziećmi – o chorobie lub śmierci w rodzinie, niepokojących wydarzeniach. W Ani z Zielonego Wzgórza Mateusz nie chce powiedzieć Ani, że zaszła pomyłka i nie jest oczekiwanym przez Marylę dzieckiem.
Kłamstwo w polityce
Z pewnością nie jest zjawiskiem pozytywnym. Obywatele każdego kraju oczekują, że rządy w ich kraju będą sprawiedliwe i uczciwe. Oszukiwanie obywateli poprzez składanie im fałszywych obietnic, nieujawnianie działań członków rządu – to nic innego jak kłamstwo. I to tym gorsze, że popełniane przez ludzi, którzy są odpowiedzialni za losy całego narodu i powinni być niepodważalnym wzorem. Dlatego w przypadku wykrycia jakiegoś oszustwa wśród polityków wybucha powszechna dyskusja, a sprawa szybko zyskuje miano afery politycznej.
Propaganda – kłamstwa w służbie systemu politycznego
Propaganda to świadome oddziaływanie na jednostkę i zbiorowość poprzez systematyczne rozpowszechnianie określonych poglądów, idei, haseł. Cel: pozyskanie zwolenników ideologii i nakłonienie ich do pewnych zachowań. Hasła propagandowe są wyraźne, odwołują się do emocji odbiorców. Jasno określają działania pożądane i nie. Wskazują, co jest dobre dla narodu, a co prowadzi do jego upadku. Propaganda to nieodłączny element ustroju totalitarnego (zniewalającego naród, będącego zaprzeczeniem demokracji). Dzięki niej zaciera się różnica między prawdą obiektywną (faktyczną) a tą narzucaną przez władzę. „Kłamstwo powtarzane tysiąc razy staje się prawdą” – tak działanie propagandy określił minister oświaty III Rzeszy J. Goebbels.
Literacki opis działania systemu totalitarnego i propagandy – twórczość Orwella (Rok 1984, Folwark zwierzęcy). Świnie po uzyskaniu władzy na folwarku bezwzględnie dążą do całkowitego podporządkowania sobie pozostałych zwierząt. Mistrzem propagandy jest Squerell, prawa ręka Napoleona. Bez zająknięcia potrafi publicznie kłamać – sukcesy przypisuje Napoleonowi, a o wszelkie niepowodzenia oskarża przeciwników systemu. Dla propagandy charakterystyczne jest stałe (i nachalne) używanie takich określeń, jak: wróg publiczny, realizacja planu, jedynie słuszna droga, samokrytyka.
Prawda kontra fikcja
Z pojęciem fikcji literackiej spotkałeś się nieraz. Za fikcję przyjmujemy wszystkie wydarzenia, postacie, miejsca przedstawione w utworze literackim, a nie– mające bezpośredniego wzorca w świecie rzeczywistym. Elementy fikcyjne oczywiście nie są przypadkowe, są wynikiem przemyśleń autora, podporządkowane są ściśle określonej wizji całego utworu. Przykładowo: w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza mamy do czynienia z postaciami historycznymi (Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga, Zawisza Czarny), faktami (bitwa pod Grunwaldem, śmierć Jadwigi) oraz postaciami i wydarzeniami fikcyjnymi (Zbyszko z Bogdańca, Danusia, Jagienka, wszystkie wydarzenia związane z tymi postaciami).
Uwaga!
Fikcja nie jest kłamstwem. Nie jest prawdą w znaczeniu historycznym (tzn. nie jest faktem), ale nie można też jej określić mianem kłamstwa. Prawem pisarza (jak i przedstawiciela innej dziedziny sztuki) jest tworzenie własnej rzeczywistości na użytek swojego dzieła.
Bohaterowie literaccy – walczący o prawdę i ci zakłamani
- Hamlet – stara się ujawnić morderstwo swojego ojca i doprowadzić do ukarania stryja zbrodniarza. Bezwzględne dążenie do prawdy przynosi jednak nieszczęście – śmierć niewinnych ludzi.
- Tartuffe i Orgon – dwaj negatywni bohaterowie z komedii Moliera Świętoszek. Zakłamani, obłudni, niegodziwi, okrutni wobec bliskich. Orgon w odpowiednim momencie poznaje prawdę o swym pseudoprzyjacielu i naprawia popełnione przez siebie błędy, Tartuffe ponosi zasłużoną karę.
- Oczumiełow – rewirowy z Kameleona Antoniego Czechowa – poznajemy go w zwyczajnej, zabawnej sytuacji. Musi dowiedzieć się, do kogo należy pies, który pogryzł fryzjera. To trudna chwila dla Oczumiełowa – bo jeśli pies należy do kogoś znacznego? Tytułowy kameleon, czyli Oczumiełow co chwila zmienia zdanie – raz wyolbrzymia sytuację, raz ją bagatelizuje. To przykład typowego łgarza.
Wypracowania na egzaminie
Rozprawka
„Sobie prawdę rzec – najwspanialsza prawda.” Czy zgadzasz się z twierdzeniem Andrzeja Maksymiliana Fredry?
Nie da się ukryć, jest w tym stwierdzeniu dużo racji. Chociaż być może znajdą się zwolennicy tezy, że dużo trudniej jest powiedzieć prawdę komuś, a nie sobie. Argumenty dla tych, którzy zgadzają się z tezą Fredry:
- uświadomienie sobie, że przez wiele lat myliło się w jakimś osądzie, jest zawsze przykre i niełatwe,
- człowieka rzadko stać na obiektywizm. a tym bardziej krytycyzm w stosunku do samego siebie,
- warto od czasu do czasu przeprowadzić ze sobą szczerą rozmowę, aby nie żyć w ułudzie.
Argumenty dla przeciwników tezy:
- Ogłosić prawdę publicznie, zwłaszcza niemiłą prawdę – do tego trzeba dużo odwagi.
- Ludzie nie muszą chcieć nas wysłuchać.
List otwarty
Żądamy ujawnienia prawdy!
List otwarty pisze się do redakcji gazety, instytucji, organizacji. Celem listu jest zwrócenie uwagi na jakaś sytuację – w tym wypadku na ukrywanie prawdy o czymś. O czym? Do Ciebie należy decyzja. Również Ty zdecydujesz, w czyim imieniu napiszesz list i czy będzie on bardzo poważny (np. prawda o przestępczości wśród młodzieży), czy też pisany z przymrużeniem oka (np. prawda o istnieniu św. Mikołaja).
Reportaż
Kłamstwo w szkole – reportaż
Nie da się ukryć, uczniowie kłamią. Zamień się w reportera i wyśledź, w jakich sytuacjach najczęściej zdarza im się drobne czy większe kłamstwo. Wytłumaczenia braku pracy domowej, spóźnienia, nieprzygotowania do lekcji – to delikatne kłamstewka. A zdarzają się też poważniejsze.
Ogłoszenie
Poszukiwany kłamca doskonały. Ogłoszenie do lokalnej gazety.
Musi być zabawne. Bo kto tak naprawdę poszukuje kłamcy? I do jakiej pracy? Mimo iż Twoje ogłoszenie będzie zabawne, nie może zabraknąć w nim ważnych informacji.
Opowiadanie
Historia jednego kłamstwa.
Forma łatwa i lubiana przez większość uczniów. Zgodnie z zasadą „kłamstwo ma krótkie nogi”, ta historia nie powinna się zbyt optymistycznie zakończyć. Ale przecież istnieją drobne kłamstewka, które zamieniają się w wielką miłość…
.
Opis
Portret człowieka prawdomównego/zakłamanego. Wybierz jedną z możliwości.
Jak żyje się człowiekowi prawdomównemu? Czy zawsze łatwo? Jak zachowuje się na co dzień? Czy prawdomówny oznacza, że nigdy nie kłamie? A może zdarzają mu się drobne kłamstewka?
Prawda
- Prawda = zgodność z rzeczywistością
- Wydarzenia zgodne z prawdą = fakty
- Prawda wiary = dogmat, którego się nie podważa
- Prawda jest dobra, kłamstwo złe
- Bez prawdy nie ma sprawiedliwości
.
Frazeologia
- Kłamstwo ma krótkie nogi – daleko się nie zajdzie opierając się na kłamstwie
- Oliwa sprawiedliwa zawsze na wierzch wypływa – okazało się, kto mówił prawdę, a kto kłamał
- Kłamie, aż się za nim kurzy – widać, że kłamie
- Kłamać w żywe oczy – świadomie wprowadzać kogoś w błąd
- Kłamać bez zmrużenia powiek, bez zająknienia – świadomie wprowadzać kogoś w błąd
- Kłamać jak najęty, na potęgę, ile wlezie – kłamać ciągle
- Stek kłamstw – ciąg kłamstw
- Wierutne kłamstwo – nonsens, absurd, bzdura oparta na czyimś kłamstwie
- Ani źdźbła prawdy – wszystko nieprawdziwe, fałszywe
- Dochodzić prawdy – starać się wyjaśnić rzeczywisty stan rzeczy
- Godzina prawdy – czas, w którym wszystko wychodzi na jaw
- Naga prawda – prawda bez upiększeń
- Prawda w oczy kole – prawdę czasem trudniej przyjąć niż kłamstwo
- Bolesna prawda – niezbyt przyjemna prawda
- Naga prawda – czyli sama prawda
- Spojrzeć prawdzie w oczy – przekonać się, co jest prawdą, a co kłamstwem
Cytaty
- Drogi mi jest Platon, lecz droższa prawda.
Arystoteles
- Czynić dobro, gdzie to jest możliwe, kochać wolność ponad wszystko, nie zaprzeć się prawdy nawet przed tronem!
Ludwik van Beethoven
- Można dochodzić prawdy dla samej satysfakcji jej wykrycia.
Agata Christie
- Kiedy słyszymy oczywistą prawdę, choćby po raz pierwszy, zawsze nam się zdaje, żeśmy ją już kiedyś słyszeli.
Feliks Chwalibóg
- Najlepszym przyjacielem prawdy jest czas, jej najgorszym wrogiem przesąd, zaś stałym towarzyszem pokora.
Charles Caleb Colton
- Sobie prawdę rzec – najwspanialsza prawda.
Andrzej Maksymilian Fredro (nie mylić z komediopisarzem Aleksandrem)
- Poczciwość prawdy się nie lęka.
Ignacy Krasicki
Zobacz: