Bajka
- W klasycyzmie przeżywa drugą młodość. Gatunek ten, należący do literatury dydaktycznej, znany był od VI wieku p.n.e. Z tego właśnie okresu pochodzą bajki Ezopa, zwane, ze względu na zwięzłość i skrótowość, epigramatycznymi. Przybierały kształt krótkiej przypowieści, a ich najważniejszą cechą gatunkową był podwójny – alegoryczny charakter: bohaterami bajek Ezopa są zwierzęta, rzadziej przedmioty czy rośliny, lecz wiadomo, że w istocie opowiadają one o ludziach. O tym, że są to utwory uniwersalne, ponadczasowe, decydują właśnie zawarte w nich przejrzyste alegorie: lis to zawsze chytrość i przebiegłość, wół – pracowitość, owca – głupota.
- W starożytnym Rzymie bajki pisał Fedrus.
- W XVI wieku powstały bajki Biernata z Lublina, a potem… zaległa wokół gatunku cisza, dopóki nie odezwał się jeden z pierwszych klasyków – Jean de La Fontaine. Nawiązywał do Ezopa, tworząc bajki zwierzęce, ale pod jego piórem z epigramatycznych zmieniły się w narracyjne: mają dłuższą fabułę, nacisk położony jest w nich nie tylko na morał, ale i na sam opis sytuacji, zawierają humor, ironię, sarkazm; na początku tych utworów często pojawia się teza wyjaśniająca ich dydaktyczne przesłanie.
- La Fontaine znalazł wielu naśladowców. W Polsce, oprócz Ignacego Krasickiego, który jednocześnie tłumaczył jego teksty, pisał bajki Stanisław Trembecki, autor między innymi utworu Myszka, kot i kogut.
Satyra
W klasycyzmie popularna staje się satyra wywodząca się ze starożytnego Rzymu, gdzie najwybitniejszym twórcą był Horacy. W jego utworach ustabilizowały się wyznaczniki gatunku. Charakteryzuje je ton pouczającej gawędy lub… napastliwej krytyki (a więc znów dydaktyzm!), rozmaitość tematyki (powstawały satyry obyczajowe, polityczne, filozoficzno-moralne) oraz przerysowanie, karykatura, ironia i drwina jako środki wyrazu.
Satyry klasycystyczne mają podobne cechy, ale też pewien wyróżnik: nigdy nie atakują nikogo imiennie. Krytykują zjawiska i wady, a nie konkretne osoby. Zalecenie w tej sprawie pojawia się w Sztuce poetyckiej Nikolasa Boileau:
Satyra, w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni,
Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni.
Satyry poruszają pewne stałe tematy, krytykują marnotrawstwo, pijaństwo, obłudę, a ich morały nie są odkrywcze. Co więc decyduje o tym, że wciąż nas interesują i bawią? Ponadczasowość. Kolejne pokolenia odnajdują w nich siebie i swój świat. Imponuje też ich realizm, trafność obserwacji. W klasycyzmie prekursorem gatunku był Nikolas Boileau. Satyry pisał też Wolter, który za utwór ośmieszający – czego nietrudno było się domyślić – francuskiego regenta trafił na rok do Bastylii. W Polsce natomiast pisali satyry Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz.
Poemat heroikomiczny
Klasycyzm sięgnął również po poemat heroikomiczny. Gatunek ów wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie na przełomie VI i V wieku p.n.e. powstała Batrachomachia. Autor tego utworu nie jest znany, przez pewien czas błędnie przypisywano go Homerowi. Skomplikowany tytuł oznacza po prostu wojnę żab z myszami. Istotą gatunku jest kontrast między podniosłą formą, nawiązującą do tradycji eposu bohaterskiego – przez patetyczne inwokacje, podniosłe opisy czynów herosów jak z Iliady czy Odysei – a przyziemną treścią. Na tle górnolotnego stylu trywialna tematyka staje się jeszcze bardziej błaha, a samo zderzenie – po prostu śmieszne. W starożytnym poemacie heroikomicznym chodziło wyłącznie o wywołanie takiego właśnie efektu, ale rozmiłowany w dydaktyzmie klasycyzm poszedł dalej.
Klasycystyczne poematy heroikomiczne mają krytykować mało chwalebne zachowania, sytuacje i zdegenerowane środowiska. Po ten gatunek sięgają wówczas:
- Alexander Pope, autor utworu Pukiel włosów ucięty,
- Nikolas Boileau, który pisze poemat Pulpit,
- Wolter, twórca poematu Dziewica Orleańska.
Polskim mistrzem gatunku jest Ignacy Krasicki, spod którego pióra wyszły Myszeida i Monachomachia.
- Myszeida podniosłym stylem opowiada o… wojnie kotów z myszami. Mimo lekkiej tematyki utwór zawiera poważne przesłanie: uczy dystansu do narodowej historii, pokazuje, że nie wolno jej mieszać z fikcją literacką, legendami, podaniami, mitami, jak to robił, na przykład, średniowieczny kronikarz Wincenty Kadłubek.
- W Monachomachii też toczy się walka, tym razem pomiędzy zakonnikami z różnych zgromadzeń. Tekst skrzy się dowcipem i humorem. Ksiądz doktor „otarł z potu mięsiste jagody”, ojciec Hijacynt spaceruje po klasztorze z wdziękiem baletnicy, ojciec Gaudenty śpi do południa. Poeta ukazuje jałowość życia zakonników i panoszące się we wszystkich zgromadzeniach „wielebne głupstwo”. Czy to nie dziwne, że Krasicki, biskup, tak negatywnie przedstawił swoje środowisko? Pieśń V poematu rozpoczyna się od do dziś często cytowanych słów:
I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa
– i takie też jest przesłanie całego utworu. Trzeba przeciwstawiać się wadom, niezależnie od tego, w jakim środowisku się plenią.
- By uciszyć protesty wzburzonych duchownych, napisał książę biskup warmiński Antymonachomachię, w której odwołał wcześniejsze zarzuty, ale pozornie. W istocie, oba utwory mają podobny sens. Niektórzy badacze sądzą, że pisząc je, Krasicki chciał pomóc Komisji Edukacji Narodowej, która domagała się zeświecczenia szkół.
Wszystkie poematy heroikomiczne Krasickiego pisane są oktawą, strofą epopei bohaterskich, wprowadzoną przez włoski renesans.
Udowodnij, że Monachomachia Ignacego Krasickiego jest poematem heroikomicznym.
Powiastka filozoficzna – nowy gatunek klasycystyczny
Klasycyzm to jednak nie tylko kontynuacje. Powstał w tym nurcie jeden z najbardziej charakterystycznych i oryginalnych gatunków literackich oświecenia: powiastka filozoficzna. Mimo że pisana jest prozą i dużo obszerniejsza – może kojarzyć się z bajką. Każdy z tych gatunków to swoista przypowieść, w której zdarzenia – w powiastce najczęściej sensacyjne lub fantastyczne – i bohaterowie nie są ważni ze względu na samych siebie, lecz wskazują na głębsze, ukryte przesłanie filozoficzno-moralne.
Powiastki mogą bronić poglądu filozoficznego lub go ośmieszać, mogą krytykować stosunki społeczne. Dlaczego nie robią tego wprost? Otóż jest to gatunek swoich czasów. Początek XVIII w. to we Francji okres monarchii absolutnej, a ta nie dopuszczała do głosu żadnej krytyki. Powiastka zatem to rodzaj artystycznej ucieczki. Kostiumu pozwalającego na wyrażenie treści, których nie można było wyrazić inaczej. Twórcą gatunku jest Wolter. Napisał wiele powiastek filozoficznych – Zadyg, Prostaczek, Mikromegas – ale najbardziej znaną jest Kandyd, czyli optymizm.
Uwaga!
Żywot powiastki filozoficznej był krótki. Jej kariera skończyła się wraz z oświeceniem. Próżno by szukać tego gatunku w literaturze romantycznej. Nie przyniosła go też żadna z kolejnych epok. Pojawiła się w XX w. Powiastką filozoficzną jest Mały Książę Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. Z typowego dla tego gatunku sposobu widzenia rzeczywistości – zgodnie z którym ważny jest nie zewnętrzny kształt zdarzeń, lecz ich sens uniwersalny – wyrasta cały bogaty nurt powieści paraboli, do którego należą Dżuma Camusa czy Proces i Zamek Kafki.
Zapamiętaj!
- Najważniejsze dzieła epoki:
- 1719 – Przypadki Robinsona Crusoe – Daniela Defoe
- 1726 – Podróże Guliwera – Jonathana Swifta
- 1759 – Kandyd – Woltera
- 1761 – Nowa Heloiza – Jeana Jacques’a Rousseau
- 1768 – Podróż sentymentalna – Lawrence’a Sterne’a
- 1773 – Kubuś Fatalista i jego pan – Denisa Diderota
- Autorzy poematów heroikomicznych
- Nicolas Boileau
- Wolter
- Ignacy Krasick
- Satyry pisali:
- Nicolaus Boileau
- Wolter
- Ignacy Krasicki
- Bajki pisali:
- La Fontaine
- Ignacy Krasicki
Zobacz:
Wymień przedstawicieli oświecenia europejskiego i ich słynne utwory