Polski bohater romantyczny ma zazwyczaj wszystkie cechy typowe dla bohatera tej epoki: jest nadwrażliwy, zbuntowany, osamotniony. Często jest nieszczęśliwie zakochany, bywa nierozumianym przez odbiorców poetą. Zdarza się, że popełnia samobójstwo lub przynajmniej tego próbuje. To ktoś wyjątkowy, nieprzeciętny – romantyczny indywidualista!
Utwory polskiego romantyzmu zawierają różnorodne kreacje bohatera. Twórcy odwołują się do wzorców europejskich bohatera werterowskiego (np. Gustaw z IV części Dziadów) czy bajronicznego (Konrad Wallenrod). Specyficzna kreacja polskiego bohatera romantycznego wiąże się z kwestiami narodowymi – nie może on być jedynie kochankiem kobiety, zazwyczaj musi być także patriotą, „kochankiem ojczyzny”. Stąd jako typowy element wizerunku bohatera w polskich utworach tej epoki występuje przemiana wewnętrzna:
Człowiek skupiony na sobie samym, kochający kobietę → patriota, poświęcający siebie dla ojczyzny.
Karusia
(bohaterka ballady Romantyczność z wydanego w roku 1822 tomu Ballady i romanse)
Zazwyczaj bohaterem romantycznym cierpiącym z powodu nieszczęśliwej miłości jest mężczyzna. W balladzie Mickiewicza Romantyczność dziewczyna cierpi po śmierci ukochanego Jasia – rozmawia z nim, płacze i śmieje się jednocześnie. Ludzie jej nie rozumieją i uważają ją za szaloną.
Konrad Wallenrod
(tytułowy bohater powieści poetyckiej Mickiewicza wydanej w roku 1828)
Młody Litwin Walter Alf, porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, dzięki wajdelocie Halbanowi nie zapomniał, kim jest. Uciekł do rodzinnego kraju, tam ożenił się z córką litewskiego księcia – Aldoną, lecz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Uznawszy, że tylko on może uratować Litwę przed krzyżacką niewolą, opuścił żonę. Został giermkiem Konrada Wallenroda, a po śmierci tego rycerza w tajemniczych okolicznościach przywłaszczył sobie jego imię. Po zdobyciu rycerskiej sławy został wybrany na Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. To właśnie było jego celem – odtąd tak dowodził wojskami zakonu, że wciąż ponosiły klęskę. Litwę udało się uratować, ale sam bohater popełnił samobójstwo. Wallenrod to bohater bajroniczny – jednostka nieprzeciętna, tajemnicza, zbuntowana przeciwko złemu światu. Za swoje poświęcenie Konrad zapłacił wysoką cenę: przeżywał rozterki wewnętrzne i nie miał życia osobistego (rozmawiał z zamkniętą w wieży Aldoną, ale już nigdy jej nie zobaczył). To dlatego Maria Konopnicka napisała o tym utworze Mickiewicza: „To nie apoteoza zdrady, to jej tragizm”.
Gustaw
(bohater Dziadów części II i IV, wydanych w roku 1823; na początku części III dramatu przeistacza się w Konrada)
Polska wersja Wertera. Bohater nazywający siebie „umarłym dla świata” i cierpiącym z powodu nieszczęśliwej miłości. Kim jest? Może samotnikiem, który ucieka od ludzi. Może duchem, który powraca na ziemię po popełnieniu samobójstwa. Ukochana Maryla – imię nieprzypadkowe! – wyszła za innego, bogatszego. Gustaw ocenia ją ostro – uważa, że dla majątku zerwała łączące ich więzi przeznaczenia. Bohater z pewnością jest nadwrażliwy, samotny i przeżywa nieszczęśliwą miłość. Jest także w dużym stopniu egoistą, skupia się jedynie na własnych problemach.
Konrad
(bohater wydanej w roku 1832 Dziadów części III)
Dziadów część III rozpoczyna się od przemiany wewnętrznej bohatera: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Nie ma już nieszczęśliwego kochanka, jest patriota i świadom swej mocy poeta. Konrad jest samotny, ale wcale nie dąży do porozumienia z ludźmi, którzy uważają go za szaleńca. Czuje się równy Bogu, tylko do niego i natury kieruje swoje dzieła. Z Bogiem chce też walczyć o władzę nad światem. W Wielkiej Improwizacji krzyczy: „Daj mi rząd dusz!” i uważa, że lepiej rządziłby światem, bo uczuciem, nie tylko rozumem (dowodem bezduszności Boga jest to, że Polska utraciła niepodległość). Przed potępieniem ratują Konrada egzorcyzmy pokornego Księdza Piotra (to jemu Bóg objawi wiedzę na temat przyszłości Polski), a także fakt, że kierował się szlachetnymi pobudkami. Konrad to bohater dynamiczny, buntownik i zbawca narodu, niemal nadczłowiek. To jednostka wybitna, o niezwykłej sile ducha. W jego losach jest też wiele tajemniczości – nie wiemy, co się z nim stało. Czy został zesłany na Syberię?
Kordian
(bohater tytułowy wydanego w roku 1834 dramatu Słowackiego)
O wielkiej uczuciowości bohatera dramatu Słowackiego świadczy już imię pochodzące od łacińskiego cor – serce. Poznajemy go jako piętnastolatka, który skarży się na wewnętrzną pustkę, przeżywa rozterki miłosne – ukochana Laura go nie rozumie. To wszystko popycha młodzieńca do próby samobójczej. Później Kordian podróżuje po Europie. To jego droga do poznania samego siebie i zdobycia duchowej dojrzałości: przekonuje się, że wszystko można kupić, nawet „miłość” (epizod z Wiolettą), rozczarowuje się do papieża, który radzi: „Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą”.
Momentem przełomowym jest monolog na górze Mont Blanc – swoisty odpowiednik Wielkiej Improwizacji. Kordian odnajduje ideę – jest nią walka o wolność ojczyzny. Przestaje myśleć o sobie, jest zdolny do największego poświęcenia. Sam próbuje zabić cara, ale mdleje pod progiem monarszej sypialni. Co go pokonało? Strach i Imaginacja – wytwory własnej wyobraźni. U Słowackiego wielka wrażliwość bohatera jest źródłem jego słabości.
Jacek Soplica/ Ksiądz Robak
(bohater wydanego w roku 1834 Pana Tadeusza)
Tego bohatera Pana Tadeusza niektóre cechy łączą z typowym bohaterem romantycznym, a inne od niego różnią. Nie jest on już jednostką wybitną, poetą czy wizjonerem. To zwyczajny szlachcic, mający całkiem przyziemne upodobania: lubił zjeść i wypić, świetnie władał bronią. Jest patriotą, ale zamierza pomóc ojczyźnie inaczej: jako zakonnik-emisariusz namawia do powstania, a zatem nie pragnie zbawiać Polski sam jak Konrad czy Kordian. Podobnie jednak jak oni przeżywa wewnętrzną przemianę. Początkowo jest paliwodą i hulaką (co nietypowe w losach bohatera romantycznego!), który zakochuje się w córce Stolnika Horeszki (to z kolei typowe – nieszczęśliwa miłość). Podana bohaterowi czarna polewka (symbol odmowy) staje się przyczyną rozpaczy i wielu nierozważnych czynów: Jacek pije, żeni się z dziewczyną, na której mu nie zależy, w końcu pod wpływem wielkiego wzburzenia zabija ojca ukochanej Ewy w czasie oblężenia zamku Stolnika przez Moskali, w związku z czym zostaje posądzony o współpracę z wrogiem. Wyrzuty sumienia prowadzą do zmiany osobowości. Soplica staje się pokornym, cichym księdzem.
Hrabia Henryk
(bohater wydanej w roku 1835 Nie-Boskiej komedii)
Bohater Nie-Boskiej komedii Krasińskiego jest poetą i też poświęca życie idei – broni swej grupy społecznej, arystokracji. Jest kimś nieprzeciętnym: jako jedyny z arystokratów woli zginąć z honorem, niż się poddać. Odrzuca też propozycję szanującego go wodza rewolucjonistów Pankracego, by przeszedł na jego stronę. Jednocześnie w kreacji tego bohatera wyraźniej niż gdzie indziej widzimy egoizm, skupienie na sobie. Hrabia Henryk ożenił się, bo szukał inspiracji. Przeświadczony o swej wyjątkowości mówi: „Zstąpiłem do ziemskich ślubów”. Jego żona Maria była zwyczajną kobietą, więc rozczarowany mąż szybko zaczął marzyć o „kochance młodości”. Nie doceniał oddania Marii – doprowadzona do rozpaczy zmarła w szpitalu dla obłąkanych. Była pewna, że powodem oziębłości męża jest to, iż nie jest poetką – przed śmiercią wymodliła sobie ten dar. Pycha Hrabiego Henryka doprowadziła go do zguby. Zarówno Dziewica, jak i widmo sławy okazały się wytworem sił szatańskich. Krasiński pokazuje, że poezja może być także siłą niszczącą ludzkie życie. Hrabia Henryk popełnia samobójstwo – skacze w przepaść z okrzykiem: „Poezjo, bądź mi przeklęta!”.
Od razu skojarz!
Romantyczni twórcy przeciwko romantycznemu schematowi
Kreacja bohatera romantycznego stała się z czasem schematem, który niewiele miał wspólnego z tak cenioną w tej epoce oryginalnością. W literaturze romantyzmu znajdziemy jednak także próby przełamania tego schematu. Za jedną z tych prób można uznać już kreację Jacka Soplicy. Bohaterem tytułowym swojej epopei uczynił zresztą Mickiewicz postać odmienną od bohaterów romantycznych – to jakby zapowiedź nowych czasów! Tadeusz Soplica to zwyczajny, przeciętny młody człowiek, choć odważny i kochający ojczyznę (walkę o wolność kraju uznaje za swój obowiązek). Dowodem jego dojrzałości jest końcowa decyzja, by po ślubie z Zosią uwłaszczyć chłopów w swoim majątku.
Inne przykłady bohaterów zrywających z romantycznym stereotypem:
- Bohater poematu dygresyjnego Juliusza Słowackiego Beniowski
„Ja sam się dziwię, że za bohatera/ wziąłem takiego prostego szlachcica” – mówi narrator o Maurycym Beniowskim, tytułowym bohaterze. Utwór opowiada o losach młodego szlachcica, który straciwszy majątek przez hulanki i liczne procesy, postanawia opuścić dom i walczyć w konfederacji barskiej. Nie jest to żaden romantyczny kochanek – aby jego wybranka Aniela, notabene z wysokiego rodu, mogła się z nim pożegnać, jej piastunka musi Beniowskiego doprowadzić siłą…
- Bohaterowie komedii Aleksandra Fredry Śluby panieńskie
W tym utworze mamy parodię romantycznego kochanka. Albin wciąż wzdycha i płacze, pragnie przychylić nieba ukochanej Klarze, a jednak nie zyskuje wzajemności. Panna jest znudzona takimi zalotami. Sukces odnosi za to drugi z bohaterów – Gucio (tę zdrobniałą formę imienia Gustaw można odczytywać jako aluzję do II części Dziadów!). Nie zalewa się łzami, czekając na cud, lecz działa. Serce niechętnej mu początkowo Anieli zdobywa dzięki chytrej intrydze, a przy tym sam się zakochuje. Komedia Fredry pokazuje, że przeżył się już typ romantycznego kochanka, który w obiekcie swoich uczuć widzi anioła i boginię.
Zobacz:
Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Adama Mickiewicza
Wskaż podobieństwa i różnice między Faustem a typowym bohaterem romantycznym.