Motyw Bóg to jeden z tych, które mają bogaty bagaż literackich wypowiedzi. Zarówno w polskich, jak i obcych lekturach znajdujemy mnóstwo ujęć, nawiązań, interpretacji.
Najlepiej wyodrębnić i zapamiętać następujące portrety literackie:
- Bóg – sprawiedliwy, ale surowy sędzia (Biblia, Stary Testament)
- Bóg – miłujący ojciec (Biblia, Nowy Testament)
- Demiurg – stwórca świata (antyk, m.in. Platon)
- Daimonion – wewnętrzny głos dobra (antyk)
- Bóg w centrum – wizja średniowieczna
- Bóg – Artysta – Mistrz (u Kochanowskiego)
- Wrogi Bóg romantyków
- Bunt przeciw Bogu modernistów
- Ujęcia współczesne
Określ problem: Stwierdź, że bardzo różne portrety Boga przyniosły dzieje kultury. Że jedną z najbardziej zmiennych relacji jest właśnie w dziejach ludzkości relacja człowiek – Bóg, od poddania, ufności i miłości po bunt i odrzucenie. Przytocz krótkie definicje z różnych epok, choćby powyższe.
Jako argumentów używaj:
- koncepcji myślicieli i teoretyków różnych epok
- lektur podejmujących temat
- obrazów wielkich malarzy
Układ materiału według chronologii epok
Biblia: miłujący Ojciec czy sprawiedliwy Sędzia?
Pierwszy, najważniejszy i najoczywistszy obraz Boga daje nam literatura religijna, zwłaszcza księgi święte. Dla naszego kręgu kulturowego to Biblia, dla innych Wedy, Koran etc.
- W pierwszych wersetach Księgi Rodzaju czytamy znany tekst o stworzeniu świata. To właśnie ten poetycki, symboliczny utwór będzie potem inspirował wyobraźnię malarzy, twórców literatury, muzyki, a słowo Bóg stanie się synonimem innych – Stwórca, Stworzyciel.
- Następną księgą Starego Testamentu jest Księga Wyjścia. Mojżesz na górze Synaj rozmawia z Najwyższym niemal twarzą w twarz i dowiaduje się Bożego imienia: „JAM JEST, KTÓRYM JEST” (Wj 3, 14).
Stworzyciel, czyste Istnienie, duchowa siła przenikająca swą mocą nasze serca – oto niektóre z obrazów Boga przedstawionych w Biblii. Najczęstsze jednak i zarazem najbardziej sobie przeciwstawne są dwie wizje – wyobrażające Stwórcę jako sprawiedliwego Sędziego bądź miłującego Ojca.
Sprawiedliwy Sędzia trzyma się litery prawa, które raz po raz łamie Naród Wybrany. Sprawiedliwy Sędzia ustami proroków zapowiada okrutną karę – mający nadejść „dzień Pański”, dzień zagłady Izraelitów.
Obrazy rozgniewanego Boga są często bardzo sugestywne, inspirujące potem niejednokrotnie wyobraźnię malarzy oraz kaznodziejów napominających w swych naukach grzesznych ludzi (jak chocby u Skargi). Spośród niewiernych Izraelitów, poucza dalej Biblia, przeżyje jedynie niewielka grupa miłujących i przestrzegających prawo. Z tej ocalałej grupy narodzi się kiedyś Zbawiciel świata – to cieplejszy akcent w przerażających często wizjach słusznie rozgniewanego Stwórcy.
- W Nowym Testamencie „dzień Pański” zostanie zastąpiony pojęciem Sądu Ostatecznego, wielokrotnie odmalowywanego przez malarzy. Podczas sądu jedni pójdą na piekielne zatracenie (Dante, Boska komedia), inni będą się radować wiecznym oglądaniem Stwórcy.Mimo to Bóg jest miłującym ojcem. Prorocy straszący wizjami gniewu, w poetycki sposób mówią o Boskiej miłości. Jeremiaszowi Bóg obiecuje: „ukochałem cię odwieczną miłością, dlatego też zachowałem dla ciebie łaskawość” (Jr 31,3). Bóg z groźnego Sędziego przeistacza się w Pasterza dobrego, pilnującego i strzegącego owiec.Wspaniałe obrazy Bożej miłości kreśli Nowy Testament. Poprzez Jezusa Chrystusa Bóg wypełnia obietnicę, iż wybawi swój ukochany lud od potępienia. Przez najważniejsze przykazanie, przykazanie miłości, wypowiada pierwszą regułę, która ma rządzić ludzkim życiem. Wspaniały Hymn o miłości pokazuje cel i kres naszego trudnego wędrowania. Miłość – wzorowana na Bożej miłości – nadaje sens naszemu życiu, jest cierpliwa, łaskawa, niepamiętająca zła.
Antyk
Kojarzymy z mitami o wielu bogach królujących na Olimpie. Ale dla tematu Bóg ważne są jeszcze dwa pojęcia.
- Filozofia grecka wprowadza postać demiurga, czyli boskiego budowniczego świata, który później niejednokrotnie pojawi się w literaturze.
Motyw ten będzie później różnorodnie przekształcany: w poezji Jana Kochanowskiego demiurgiem jest Bóg w sposób artystyczny stwarzający z niczego piękny świat, demiurgiem może być człowiek kształtujący samego siebie i otaczającą rzeczywistość czy ojciec – w prozie Brunona Schulza.
- W filozofii Platona oprócz boskich idei i demiurga istnieje jeszcze daimonion. Jest on duchem opiekuńczym, boskim głosem wewnętrznym podpowiadającym, w jaki sposób człowiek ma dążyć do dobra.
Ze starożytnych nurtów filozoficzno-religijnych, żywych potem w literaturze, ważna jest koncepcja Boga wyznawana przez perskiego mistrza – Manesa (III w. n.e.).
Jego uczniowie, manichejczycy, twierdzili, iż całym wszechświatem rządzą dwie upostaciowane, potężne i równorzędne boskie siły: Dobro i Zło. Szatan wcale nie ma mniejszej mocy niż Bóg, od wieków też toczy z Bogiem walkę, w której do końca nie wiadomo, kto zwycięży. Manicheizm znalazł później żywotną siłę w literaturze, m.in. w przemyśleniach Herlinga-Grudzińskiego czy Miłosza.
Terminy związane z antykiem
• politeizm (wielobóstwo mitologii)
• daimonion – wewnętrzny głos (Platon)
• demuirg – filozofia
• manicheizm – współwładza dwóch pierwiastków, dobra i zła
Prometeizm
nawiązuje do postaci jednego z tytanów, który skradł Zeusowi ogień i obdarzył nim ludzi. Za swój czyn skazany został na wieczną mękę.
Prometeizm propaguje zatem postawę samotnego sprzeciwu wobec Boga i wobec ograniczeń ludzkiej wolności. Przyjmuje koncepcję poświęcenia się jednostki dla szczęścia całego narodu.
Bóg średniowiecza
Teocentryczny charakter tej epoki sprawia, że Boga odnajdujemy na przeróżnych płaszczyznach kultury.
Problem Boga, podejmowany w teologicznych i filozoficznych dysputach, zajmuje ważne miejsce w twórczości artystycznej. Bóg to siła kształtująca żywoty świętych (Legenda o św. Aleksym), to ostateczny cel działań prawego rycerza (broniący ojczyzny i chrześcijaństwa Roland). Bóg to ten, ku któremu kierujemy się, przekraczając przerażającą granicę życia (tańce śmierci).
Zwróćmy uwagę na misteria. Sztuki te są wystawiane w kilku pawilonikach, ustawianych na podwyższeniach na placach, poza kościołem. W każdym z nich odbywa się inny opowiadany etap historii biblijnej: od stworzenia świata do Sądu Ostatecznego. Widz ogląda więc kilka etapów równocześnie (symultaniczność).
Kolejną formą dramatyczną średniowiecza jest moralitet. Ma on opowiedzieć i pouczyć, jak człowiek ma działać, by dojść do Boga. Zasada jest prosta: unikać grzechu i pożądać dobra. Postacie pojawiające się na scenie to uosobienie rozmaitych cnót i wad, które są wychwalane i napiętnowane w utworze.
Czas przemiany. Od renesansu do oświecenia
W renesansie pojawiają się nowe wyobrażenia na temat Boga.
- W twórczości Jana z Czarnolasu spotykamy się z ideą przedstawienia Boga jako artysty (deus artifex). Mistrz, Konstruktor świata, Architekt – tak jak w dialogach Platońskich i w Biblii. Czy nie w tym duchu brzmią słowa pieśni Czego chcesz od nas, Panie? Posłuchajmy:
Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.
Dodajmy, że w romantyzmie podobne ujęcie zaprezentuje Adam Mickiewicz w wierszu Arcy-Mistrz.
- Drugim bardzo ciekawym przykładem odejścia od biblijnego wzorca staje się fraszka O żywocie ludzkim (Księgi pierwsze). W apostrofie zwraca się podmiot liryczny do Boga „Wieczna Myśli, któraś jest dalej niż od wieka…”. Stwórca staje się tu istniejącym od wieków Rozumem, tak jak to miało miejsce w filozofii stoików.
Mędrcy greccy uważali, że świat i dusza ludzka przeniknięte są przez boską, kosmiczną siłę: logos – rozum. Kochanowski nazywając Boga Myślą, odwołuje się właśnie do tej tradycji.
Romantyzm – bunt przeciw Bogu
Zaznaczony już w Biblii (Adam i Ewa, Kain, pochwała złotego cielca), znajduje kontynuację. Są nią już średniowieczny Lament świętokrzyski i renesansowe Treny Jana Kochanowskiego. Wątek zyskuje bogate rozwinięcie w romantyzmie. Najsilniejszym jego przejawem stają się Dziady cz. III, z Wielką Improwizacją na czele. Szalejący, cierpiący Konrad próbuje sprowokować do rozmowy Stwórcę. Ten jednak milczy, obojętny na cierpienie świata i samotność człowieka, jak niegdyś to miało miejsce w koncepcji epikurejskiej.
Dwudziestolecie: powrót do wyobrażeń starożytnych
Literatura dwudziestolecia nawiązuje znowu do starożytnych mitów. W opowiadaniach Brunona Schulza pojawia się więc np. postać boskiego budowniczego zaczerpnięta z Platona. Demiurg w utworach pisarza z Drohobycza nie zawsze bywa utożsamiany z postacią znaną z filozofii greckiej. Wielki Rzemieślnik bywa czasem identyfikowany z biblijnym groźnym Jahwe, innym razem demiurgiem staje się ojciec bohatera opowiadań – stary Jakub. W Traktacie o manekinach ze zbioru Sklepy cynamonowe pojawia się przekonanie, iż platoński budowniczy nie jest wyłącznym twórcą świata. Każdy człowiek ma w sobie boski pierwiastek i może powoływać do istnienia różne byty.
Ta Schulzowska „wtóra demiurgia” włącza istoty ludzkie w boski proces kreacji.
Człowiek może wprawdzie tworzyć, ale byty o mniejszym stopniu doskonałości.
Jakub powiada, że ludzie wyprowadzą istoty słabsze, żyjące w znacznie krótszym czasie i ograniczonej przestrzeni. Stworzone one będą często dla jednego gestu, dla jednego słowa: „ich role będą krótkie, lapidarne, ich charaktery – bez dalszych planów”. Mniej doskonałe będzie również ciało niższych istot: „damy im na przykład tylko jedną stronę twarzy, jedną rękę, jedną nogę, tę mianowicie, która będzie w ich roli potrzebna”.
Schulz jest przekonany o boskiej sile i boskich możliwościach człowieka.
Inny pisarz tego okresu – Bułhakow – przekazuje odmienną wizję sił nadprzyrodzonych działających w świecie (Mistrz i Małgorzata).
Rzeczywistość moskiewska to świat ludzi spaczonych, skarlałych. Otwarcie oni głoszą, iż nie ma Boga, że szatan to dziecinny pomysł, a czarną magię należy włożyć między bajki. Do takiej rzeczywistości wkracza przedziwny bohater – Woland – którego poznajemy na pierwszych stronicach powieści. Jest to szatan, żywy dowód istnienia sił nadprzyrodzonych. Ziemia nagle staje się terenem, na której włada bajeczna wręcz moc zaświatów. Króluje jednak nie Bóg, ale władca ciemności.
Szatan czy Bóg: współczesność
Rozpiętość ujęć Boga w kulturze współczesnej jest bardzo szeroka. Postawa buntu czy wręcz zaprzeczenia – to główny motyw obecny w literaturze związanej z wojną, okupacją, czasem obozów i gułagów. Bo czy można mówić o istnieniu Boga po Oświęcimiu? Czy ziemia nie jest po prostu we władaniu przewrotnego, okrutnego demona?
Postawa żarliwej wiary, osobistej rozmowy, oddania, ufności – to zasadniczo określa poezję piszących współcześnie księży.
Z pewnością na uwagę zasługuje twórczość ks. Jana Twardowskiego – ksiądz-poeta przypomina współczesnym franciszkańskie ujęcie ciepłego Boga – przyjaciela. Sądząc po popularności tej poezji, właśnie taki Bóg, bliski człowiekowi i wyrozumiały, potrzebny jest w dzisiejszych czasach ludziom. Jeden z najsłynniejszych cytatów z poezji księdza Twardowskiego brzmi: śpieszmy się kochać ludzi.
Może służyć za motto dla współczesnej wizji Boga – miłości, koncepcji, która staje się w naszych czasach najmodniejsza i najczęściej przypominana. Świat nie chce srogiego Boga karzącego, z kart Starego Testamentu. Bliższa jest współczesnym idea Chrystusa – Boga kochającego ludzkość i wybaczającego. Takiego, jaki jawi się w filozofii świętego Franciszka – brata ptaków, zwierząt, roślin i dzieci. Za świat różnorodny, nawet niezrozumiały – trzeba Bogu dziękować – tak głosił święty Franciszek, tak piszą poeci: ksiądz Twardowski, ale i Herbert:
Panie. Dziękuję Ci, że stworzyłeś świat piękny i bardzo różny.
(Modlitwa Pana Cogito Podróżnika)
Jest więc XX wiek wiekiem pojmowania Boga jako miłości.
Ale jest też ateizm, odchodzenie od religii, odczuwanie egzystencjalnych lęków. Odrzuca Boga wielki moralista współczesności – Albert Camus. Jego etyka – wzniosła, pełna troski o drugiego człowieka jest jednak etyką bez Boga.
Inny twórca, polski, Jan Józef Szczepański w zbiorze esejów pt. Przed nieznanym trybunałem nie nazywa ostatecznego rozliczenia Bogiem chrześcijan czy kimkolwiek. Gwarantuje jedynie najwyższe istnienie, które rozliczy każdą jednostkę za jej ziemskie czyny. Dla wiernych może być Bóg, dla ateistów – Sędzia, Armator, trybunał.
Motyw Boga podejmuje też Andrzej Szczypiorski w Początku. Powraca hiobowe pytanie: czemu doświadczasz, panie, niewinnych? Gdzie w tym wszystkim – w zbrodni XX wieku jest Boski zamysł, miłość, zwycięstwo, dobro? Parodystycznie Henio Fichtelbaum wadzi się z Bogiem… w wychodku. Taka scena to celowy zabieg – desakralizacji tematu, ale też ciągłej jego obecności. Z Bogiem wiąże się też tytuł powieści: Początek. Początek to coś, co należy do Boga bezdyskusyjnie – to symbol stworzenia i istnienia. Także nowego świata po apokalipsie XX-wiecznej. Jest w tym tytule również nadzieja, że nowy boski początek będzie zapowiedzią lepszego świata.
Najważniejsze utwory
Starożytność
• Biblia
• mitologia
• Platon – koncepcja daimoniona
Średniowiecze
• hagiografia
• literatura maryjna
Renesans
• Jan Kochanowski – Czego chcesz od nas, Panie
• Mikołaj Sęp-Szarzyński – Sonety
XIX wiek
• Adam Mickiewicz – Dziady (Wielka Improwizacja)
• Juliusz Słowacki – Hymn (Smutno mi, Boże)
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
• Jan Kasprowicz – Hymny
XX wiek
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata
• Andrzej Szczypiorski – Początek
• Jan Twardowski – poezje
Jak uatrakcyjnić wypowiedź?
Różnorodnością i poziomem sformułowań;
- Temat Bóg w literaturze jawi się, funkcjonuje, pojawia się, czasem dominuje, powraca…
- Problem Boga, relacja Bóg – człowiek zajmuje ważne miejsce w literaturze, należy do najstarszych, najżywotniejszych, najistotniejszych zagadnień.
- Omawiając ten temat znajdujemy się a pograniczu sacrum, dotykamy kwestii religii, wiary, postrzegania świętości.
- Niektóre koncepcje można nazwać obrazoburczymi, desakralizacją, profanacją. Odwrotnie inne są apoteozą, sakralizacją, idealizacją.
- Postrzeganie Boga doskonale odzwierciedla… lęki i psychikę człowieka.
- Kondycja człowieka, kondycja Boga – oto tematy filozoficzne.
Zobacz:
Rozmowy z Bogiem w literackim przekazie wybranych epok. Omów na konkretnych przykładach.