GIMNAZJUM
Rzeczywistość nieustannie się zmienia, a zadaniem języka jest reagować na te zmiany, by ludzie mogli się porozumieć na każdy możliwy temat. Nasz świat różni się znacznie od świata dziadków – i język także. Postęp w nauce, technice, zmiany w realiach życia prowadzą do pojawiania się nowych elementów językowych. Zależy nam też na tym, by wyrazić swoje myśli w sposób najbardziej adekwatny. Dlatego język jest stale wzbogacany na różne sposoby, na przykład poprzez: Tworzenie nowych wyrazów
Czym jest styl? Styl to sposób formułowania wypowiedzi w mowie lub na piśmie; stała tendencja w wyborze środków ekspresji językowej charakterystyczna dla danego autora, kierunku, gatunku literackiego, dzieła, epoki. Słownik języka polskiego pod redakcja Szymczaka Mówiona i pisana odmiana języka znacznie różnią się od siebie, w obrębie każdej z nich mieszczą się rozmaite style. W odmianie pisanej: styl urzędowy, naukowy, publicystyczno-dziennikarski, artystyczny. W odmianie mówionej styl potoczny, oficjalny (przemówienia!), a wtórnie – wszystkie z odmiany pisanej (np. naukowym posługuje
Wiersz średniowieczny (rymowo-zdaniowy) Początki i ewolucję polskiej wersyfikacji możemy prześledzić na przykładzie średniowiecznych pieśni religijnych – Bogurodzicy i Lamentu świętokrzyskiego. Oto prawidłowości: wyraźny jest jeszcze silny związek z poezją meliczną, „słyszy się” wpływ towarzyszącej muzyki; wiersz jest asylabiczny, czyli nie ma ustabilizowanej długości wersu; wers to zazwyczaj pełne zdanie; natomiast zdanie niepełne, na które składają się jednorodne części zdania, np. grupa podmiotu albo orzeczenia, często zamyka się w dystychu – dwuwierszu zespolonym parzystym rymem;
Związki frazeologiczne możemy dzielić nie tylko ze względu na stopień ich łączliwości (podział na związki stałe, luźne i łączliwe), ale i ze względu na ich budowę gramatyczną. Ze względu na budowę gramatyczną wyróżniamy trzy grupy związków frazeologicznych: Wyrażenia. Są to związki, których członem podstawowym (nadrzędnym) jest najczęściej rzeczownik, a członem podrzędnym jego określenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe. Przykłady: Biały mróz, wilczy głód, prawo pięści. Do wyrażeń zaliczamy również związki przymiotnika z
Stylizacja językowa polega na celowym wprowadzeniu do wypowiedzi środków językowych, które są charakterystyczne dla innych odmian języka. Wzorce mogą pochodzić z historii, języka określonych grup, środowisk, maniery literackiej, gatunku, a nawet z konkretnego utworu. Zabieg ten służy określonym celom: może wprowadzać w realia epoki czy przedstawianego środowiska, bywa źródłem humoru, czasem też np. czyni tekst patetycznym, podniosłym. Można wskazać różne typy stylizacji: Stylizacja archaizująca (archaizacja) Polega na wprowadzeniu elementów języka dawnych epok. Dzięki temu
Rodzaje literackie To pewne klasy utworów literackich wyróżniane ze względu na konstrukcję dzieł, tzn. sposób ujawniania się osoby mówiącej, budowę świata przedstawionego, styl. Liryka Najważniejsze cechy: Obecność podmiotu lirycznego, który przez monolog liryczny wyraża swe myśli i uczucia. Brak fabuły. Utwory liryczne najczęściej pisane są wierszem, występują w nich liczne środki stylistyczne – nie są to jednak warunki konieczne. Podmiot liryczny — podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich emocjach, przeżyciach
Tytuł Nazwa, którą nadaje dziełu literackiemu jego autor. Niejako wizytówka utworu literackiego, pozwalająca na jego identyfikację. Od tytułu właśnie zaczyna się kontakt czytelnika z tekstem. Najczęściej wyróżniamy tytuły: pochodzące od jakiegoś elementu treści, np. bohatera/ bohaterów – Pan Tadeusz, Krzyżacy, miejsca czy czasu akcji – Nad Niemnem, konkretnego wydarzenia – Odprawa posłów greckich itp. wskazujące na zastosowaną przez autora formę pisarską (Pamiętnik z powstania warszawskiego, Opowiadania, Sonety krymskie itp.), często występują połączenia
Związki logiczne między elementami tekstu Pytania tego typu mogą dotyczyć np. wskazania tezy, wypisania kolejnych argumentów (często bywają one rozrzucone w różnych akapitach!), wskazania zdań będących wnioskami. Najczęściej pojawiają się jednak polecenia wymagające określenia zależności pomiędzy kolejnymi akapitami. Przykładowe pytania: Wyjaśnij, jakie funkcje spełnia akapit nr 10 wobec akapitów nr 9 i 11? Odpowiedź jest tu, oczywiście, ściśle związana z analizowanym tekstem, ale z układu akapitów wynika wyraźnie, że ten dziesiąty będzie przynajmniej łącznikiem. Często zdarza
Zapożyczenia Zapożyczanie wyrazów jest wynikiem wpływów obcych kultur na język. Nie jest to nic osobliwego, świadczy jedynie o wymianie dóbr materialnych i duchowych. Przyczyny Na ich obecność w języku wpływa kilka powodów: kontakty kulturalne, gospodarcze czy polityczne (np. wojny) pomiędzy narodami, które mówią odmiennymi językami, pojawienie się rzeczy, która nie ma nazwy w jednym języku, a ma w drugim; niedostateczny rozwój struktur danego języka (np. przez długi czas łacina była językiem nauki), istnienie rzeczy, które nie
Cechy języka potocznego. Wskaż przykłady wykorzystania tej odmiany języka w literaturze współczesnej. Język potoczny jest tą odmianą, z którą mamy kontakt najwcześniej. Jest ona wspólna wszystkim Polakom i najbardziej swobodna. Komunikując się w sytuacjach nieoficjalnych, codziennych, używamy właśnie języka potocznego. Charakterystyczne cechy języka potocznego to: słownictwo neutralne (brak podniosłego), występowanie środków językowych wyrażających emocje: zdrobnień, zgrubień, wykrzykników, partykuł, np.: Pokaż mamusi rączki. Ach, jakie ciężkie te siaty! prosta składnia (równoważniki zdań, zdania pojedyncze,
Roman Jakobson wyróżnili dwa bieguny języka: metaforę i metonimię. Tym dwóm biegunom odpowiadają dwie odmienne tendencje budowania obrazu. Dążność do metafory to cecha np. romantyzmu i Młodej Polski, do metonimii – utworów realistycznych. Teorie metafory Jedną z najstarszych jest teoria Arystotelesa. Zdefiniował metaforę jako czynność transpozycji (przeniesienia) – zastąpienie nazwy właściwej nazwą przenośną. Wyróżnił następujące przeniesienia: z gatunku na rodzaj, z rodzaju na gatunek, z gatunku na gatunek z rodzaju
Mit o powstaniu świata Jak to było na początku? Najpierw panował wielki chaos, z niego wyłonili się pierwsi bogowie: Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia). Bogowie mają dzieci, ale Uranos je zabija. Matce udaje się ocalić tylko jednego Kronosa. Ten dla odmiany będzie swoje dzieci pożerał – tym razem ocaleje Zeus, pokona ojca i z jego brzucha odratuje: Herę, Hadesa, Posejdona, Demeter. Bogowie zasiadają na Olimpie, dzielą między siebie władzę, mają dzieci i żyją szczęśliwie, aż
Po męsku Chcąc przywdziać ubiór galowy, Sędzia czy Podkomorzy na białą koszulę wkładał żupan. Była to długa suknia męska z wąskimi rękawami zapinana na rząd gęsto umieszczonych haftek lub guziczków. Swoim krojem przypominała księżowską sutannę, lecz była nieco krótsza i wykonana z barwnych tkanin. Na żupan wdziewano długi, sięgający za kolano kontusz w kontrastowym kolorze. Ozdobą tej szaty były wyloty – rozcięte, swobodnie zwisające rękawy. Jedynie młodzi chłopcy mogli nosić
BAROK – szlacheckie obyczaje Szlachecki strój Szlachcic Sarmata pogardzał modą europejską. Nosił kontusz, żupan, pas, posługiwał się szablą przypasaną do boku. Buty dobierano kolorem do żupana: żółte, czerwone, niebieskie, głowy golono, zostawiając na czubku kosmyki, przez co zwano je cebulanymi. Szlachcianka – także strojem podkreślała przynależność stanową i dumę narodową. Nie nosiła spiętrzonych fryzur, tylko warkocz nazywany kosą. Na głowie czapę z lisa z imponującą kitą (lisa upolowanego we własnych lasach), żadnych peruk.
Tragedia Skojarz z Antygoną Sofoklesa Najstarszy i przez wiele lat uważany za najdoskonalszy gatunek dramatu. Stworzony w antycznej Grecji. Twórcy tragedii musieli przestrzegać wielu rygorystycznych zasad: Obowiązywała zasada trzech jedności (czasu – akcja rozgrywała się w ciągu jednego dnia, miejsca – akcja rozgrywała się w jednym miejscu, akcji – dotyczyła jednego wątku). Zasada decorum – o tematach poważnych można pisać tylko stylem podniosłym, poważnym, bohaterowie pochodzili z tzw. wysokich rodów
Karol Darwin Sformułował teorię ewolucji. Wstrząsnęła ona światem. Dzieło z 1859 roku: O powstaniu gatunków. Pomysł najbardziej bulwersujący: człowiek i małpa mają wspólnego przodka. Dmitrij Mendelejew Rosyjski chemik. Jego najważniejsze dzieło to zestawienie wszystkich znanych pierwiastków chemicznych w układ okresowy pierwiastków, zwany też tablicą Mendelejewa. Robert Koch Pokonał gruźlicę. W roku 1882 odkrył jej przyczynę – zarazek zwany odtąd prątkiem Kocha. Odkrył też tuberkulinę. Za wkład w walkę z gruźlicą, która w wieku XIX była chorobą
Wojna jest złem. Zawsze przynosi nieszczęście, śmierć, tragedię. Mimo to człowiek ciągle prowadzi wojny. „Miał być inny ten nasz XX wiek”. Nie był – w dobie najwyższego rozwoju cywilizacji ludzkość zafundowała sobie dwie wojny światowe, najokrutniejsze, wojny masowej zagłady. Ledwie zaczął się wiek XXI i trzecie tysiąclecie – świat zmroziła tragedia 11 września w Stanach Zjednoczonych, teraz trwa wojna na Ukrainie. Czy wojna jest przypisana historii ludzi? Jak zarysowała się w tekstach kultury? Była
Władca powinien być: SPRAWIEDLIWY – a więc musi przestrzegać prawa. Może sam je ustanawiać, ale powinien liczyć się z tradycją i opinią swych poddanych. A przede wszystkim z konsekwencjami swoich decyzji. Sprawiedliwy władca nie faworyzuje i nie prześladuje nikogo z poddanych, wszystkich traktuje równo. Sądząc winnych, nie może kierować się emocjami, ale zasadami prawa i dobrem państwa. ROZUMNY, MĄDRY – czyli odpowiedzialny za swoje decyzje. Powinien kierować się rozsądkiem, umieć ocenić panującą sytuację, powinien zasięgać opinii
Dlaczego cierpimy? Cierpienie stanowi nieodłączny element ludzkiego życia. Tak jak miłość, radość, szczęście, tak i cierpienie jest jednym z wielu doznań ludzkich. Cierpimy, ponieważ mamy uczucia, nie jesteśmy obojętni. Utrata ukochanej osoby, nieszczęśliwe wydarzenie czy po prostu brak powodzenia w życiu to powód do cierpienia. Cierpienie objawia się płaczem, chęcią schowania się przed światem, tzw. czarnymi myślami. Czasem jest bardziej spektakularne – kiedy cierpiący krzyczy, złorzeczy Bogu, życiu, innym ludziom, chcąc w ten sposób
Cechy młodości: wiara w ideały; entuzjazm, radość z życia; bunt; spór ze starszym pokoleniem: dzieci kontra rodzice spory epokowe, np. romantycy kontra klasycy, pozytywiści kontra romantycy; potrzeba przyjaźni i miłości; poszukiwanie autorytetów. Idealiści Ikar W co wierzył? W to, że ludzkie możliwości są nieograniczone. Jak się to objawiało? Wzbił się ku słońcu i przypłacił to śmiercią. Prometeusz W co wierzył? W to, że ludzie mają prawo do szczęśliwego życia. Jak się to objawiało?
