MODERNIZM / MŁODA POLSKA
Noc listopadowa Wyspiańskiego Dramat narodowy, którego treścią jest powstanie listopadowe. Jest ważny w literaturze polskiej. Zwłaszcza że Wyspiański stwarza oryginalną wizję – miesza mitologię z historią Polski, do powstańczej Warszawy sprowadza greckich bogów, oczywiście zaangażowanych w wielkie powstanie, które kończy się jak wiemy klęską, w tym dramacie jednak pojawia się, jak w Weselu, motyw uśpionej nadziei – przywołany za sprawą mitu o Korze i Demeter. Ten mit wyjaśnia następstwo pór roku, zamieranie natury zimą i odradzanie się życia
Marysia – trzecia Mikołajczykówna. Widmo – malarz de Laveaux zmarły na gruźlicę. Czy w duszy Marysi wciąż tkwi cień romantycznej miłości i dawnego cierpienia? Ułożyła sobie życie, a jednak… Piętno przeszłości, niespełnionego marzenia, utraconych złudzeń i nadziei bywa bardzo często rysem charakterystycznym postaci literackich. Takimi postaciami będą Barbara Niechcic z Nocy i dni, Róża z Cudzoziemki, bohater opowiadań Marka Hłaski. A miłość – to temat uniwersalny. Dziennikarz – Rudolf Starzewski, dziennikarz Czasu, pisma propagującego ideały Teki
Jakie słynne symbole z Wesela Wyspiańskiego możesz wymienić i jak je rozszyfrujesz? Symbolika w Weselu jest bardzo bogata. Tworzą ją sceny wizyjne i osoby dramatu; niektóre wieloznaczne wypowiedzi i cały zbiór rekwizytów, czyli przedmiotów-symboli. Najsłynniejsze to: złoty róg, pawie pióra, podkowa i chochoł. Złoty róg – jest symbolem wyzwolenia, sygnałem wzywającym do powstania, budzącym w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu, dlatego okoliczność, że Jaśko gubi złoty róg uniemożliwia cały powstańczy zryw. Pawie
Realizm Fantastyka Miejsce Wieś Bronowice pod Krakowem (zabór galicyjski), weselna chata: dworek Włodzimierza Tetmajera. Przed chatą stoją chochoły, czyli krzewy ochronione na zimę słomą. Pod koniec I aktu ze zwykłych chochołów przekształcą się w Chochoły – Osoby Dramatu i zapoczątkują pojawienie się na weselu fantastycznych postaci. Główne postacie Goście weselni: Pan Młody (poeta Lucjan Rydel) Panna Młoda (16-letnia chłopka Jadwiga Mikołajczykówna) Gospodarz (malarz Włodzimierz Tetmajer, również za żonę pojął chłopkę) Gospodyni (Anna Tetmajerowa)
Wyspiański poddaje w swoim dramacie ocenie obie warstwy społeczne: chłopów i inteligencję, po pierwsze wydobywając z ich dusz to, co prawdziwe, po drugie stawiając ich przed możliwością wspólnego czynu. Okazuje się, że w tej osobliwej chwili wielkiej szansy inteligencja zawiodła, a chłopi nie dorośli do tak poważnego zadania. Wniosek: tragizm narodu tkwi w niemożności spełnienia skutecznego czynu, w niemocy i braku umiejętności wykorzystania szansy. Oto przekrój inteligencji: Pan Młody – łatwo poddaje się nastrojom, egzaltacji, poezji, prezentuje gadulstwo,
Postacie realistyczne – goście weselni – mają swoje autentyczne prototypy wśród ówczesnego społeczeństwa galicyjskiego, dlatego wystawienie dramatu w r. 1901 było także sensacją towarzyską, a autor spotkał się z wymówkami i zarzutami. Pan Młody i Panna Młoda – to poeta Lucjan Rydel i chłopka Jadwiga Mikołajczykówna, siostra żony Władysława Tetmajera (brata Kazimierza). Poeta – to sam Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Gospodarz – Władysław Tetmajer, brat poety, który także ożenił się z chłopką (siostrą Panny Młodej) i w jego domu odbywało
Wesele Stanisława Wyspiańskiego jest dramatem symboliczno-fantastycznym, lecz również realistycznym, spełnia rolę dramatu narodowego i dramatu społecznego. Jak powstało? 20 listopada roku 1900 odbyło się rzeczywiście wesele inteligenta poety Lucjana Rydla z chłopką – Jadwigą Mikołajczykówną. Na tym weselu bawił także Stanisław Wyspiański, i stało się ono przyczyną i tematem napisania dramatu pt. Wesele. Obserwujemy na scenie chatę weselną, a w niej pogodzonych i połączonych radością (bo taką chwilą jest wesele) przedstawicieli dwu warstw: chłopów i inteligencji. Chata staje
W dramacie młodopolskim wykształciły się trzy tendencje. Wyróżniamy: Dramat naturalistyczny – realizowany przez Gabrielę Zapolską czy Jana Augusta Kisielewskiego, Tadeusza Rittnera, najbardziej tradycyjny, wyrastający z tradycji realistycznych. Dramat symboliczny – tworzył go Stanisław Wyspiański, a także Stanisław Przybyszewski. W tych dramatach oprócz warstwy realiów i zwykłych wydarzeń ogromną rolę odgrywa warstwa symboliczna. Dramat ekspresjonistyczny – zupełnie nowatorski wówczas typ dramatu, określany czasem jako dramat, w którym dopiero zaczynają funkcjonować elementy poetyki ekspresjonizmu (wyrażania ukrytych głęboko treści),
O przyjdź! Początek utworu budzi skojarzenia z poezją erotyczną. Przypomina wołanie jakiejś dalekiej, eterycznej, delikatnej kochanki, prośbę o odwiedziny: O przyjdź, jesienią – Wdziej szatę lekką, białą, zwiewną, pajęczą; Rzuć na hebanowe swoje włosy perły rosy, Lśniące zimnych barw Tęczą. Tajemnicza, chłodna, lecz impresyjna czarnowłosa – kobieta epoki… Cóż dziwnego w tym, że młody poeta marzy o wizycie kogoś takiego? Może to muza, a może narkotyczna kochanka przynosząca wymarzone ukojenie skołatanej duszy? Jeszcze niemal cała
Czytając utwór, oczami wyobraźni widzimy następujący obraz: na tle szarych skał, wśród pięknych górskich ujęć, kwitnie krzak dzikiej róży. Obok – umiera stara, powalona przez zamieć limba. Już sam opis przestrzeni jest wyrazem impresjonizmu: pawiookie stawy, plamy szarych złomów, wężowiska kosodrzewin, a na nich ekspresywny, pąsowy krzak dzikiej róży ciska „pąs swój krwawy”. Jeżeli potraktujemy krzak róży i starą limbę jak bohaterów utworu, stwierdzimy, że są one symbolami: młodości i przemijania, pełni sił
W pierwszym okresie Kasprowicz stawiał poezji społecznikowski cel: ukazać nędzę ludu, jego krzywdę w sposób prawdziwy, wręcz naturalistyczny, czyniący wrażenie na odbiorcy. Ciekawym utworem jest wiersz W chałupie – „okiem kamery” poeta śledzi, opisuje szczegół po szczególe w chłopskiej chacie. Obserwujemy „spis inwentarza”: okno zapchane szmatami, nędzny stół, blaszaną łyżkę, resztki marnego jedzenia – wszystko tworzy dysonans nędzy. Wiersz wieńczy opis dwu kobiet – starszej, drzemiącej przy piecu i młodej, także śpiącej, chłopki snującej
Śmierć i nicość to jeden z modnych w poezji młodopolskiej motywów – pojęcia oznaczające wyzwolenie od życia, bezsensu istnienia. Najpopularniejsze ujęcie „stanu nieistnienia” to schopenhauerowska nirwana. Stan nirwany przywołuje Tetmajer w wielu utworach: Fałsz, zawiść – w ucieczce od tych cech świata poeta płynie „półmartwo” na dnie łodzi. Nie wierzę w nic – wiersz kończy się konkluzją: I jedno mi już tylko zostało pragnienie Nirwany, w której istność pogrąża się cała… Melodia mgieł nocnych – pragnienie wtopienia
Przyroda w poezji Tetmajera to przede wszystkim przyroda górska – krajobrazy Tatr, dolin i górskich widoków stają się źródłem przeżyć i przemyśleń, są już nie tylko przedmiotem opisu, są punktem wyjścia do wniosków natury filozoficznej. Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej Poeta obserwuje pejzaż tatrzański, jego odczucia przenikają się, lecz dominuje spokój, cisza, poczucie ukojenia. Atmosfera wyciszenia namiętności i cierpień jest skutkiem obrazowania onirycznego (czyli upodabniającego do snu): „drzemie”, „senny”, „cisza”. Widoki ujęte są
Tetmajer, zwłaszcza w pierwszym okresie swej twórczości często tworzył liryki przepojone dekadenckim światopoglądem – przyjrzyjmy się najbardziej znanemu: Koniec wieku XIX Ten słynny wiersz ma specyficzną konstrukcję. Składa się z pięciu strof. Cztery pierwsze – to przegląd ludzkich postaw: Przekleństwo?… Tylko dziki, kiedy się skaleczy, złorzeczy swemu bogu, skrytemu w przestworze. Ironia?… lecz największe z szyderstw czyż się może równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy? Jak widzisz – zaraz po takiej prezentacji możliwej postawy następuje
Mówiąc o programach literackich epoki, czyli inaczej o teoretycznej, publicystycznej podbudowie Młodej Polski, należy wymienić trzy nazwiska: Zenon Przesmycki – Miriam, Stanisław Przybyszewski, Artur Górski. Programy literackie Młodej Polski Miriam (Zenon Przesmycki) – odkrywca i propagator Norwida. Miriam redagował gazetę pt. Chimera w latach 1901-1907, a wcześniej jeszcze czasopismo pt. Życie. Wydał cykl artykułów, w których głosił hasło „sztuka dla sztuki” i postulował autonomiczność literatury. Uważał, że sztukę należy wyzwolić od tendencyjności i „użyteczności”, wierzył też w uszlachetniający
Kraków – stolica Młodej Polski. Tu działają: Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Tadeusz Boy-Żeleński, który nazwie go „lewobrzeżnym Paryżem”. W Krakowie ogniskuje się życie bohemy artystycznej, tu działa dosyć, jak na owe czasy, niezależna prasa, funkcjonuje uniwersytet. Działają knajpy i kawiarnie – siedziby cyganerii: Sawera w Rynku, Rosenstocka na Dworcu Głównym, Turlińskiego (naprzeciw teatru), Jama Michalika przy Floriańskiej. Były prawdziwymi barykadami nowej idei – Przybyszewski skupiał swoich wyznawców u Turlińskiego. Jama Michalika wabiła natomiast malarzy
Nazwę Młoda Polska nasz kraj przyjął analogicznie do innych krajów europejskich (Młode Niemcy, Młode Włochy, Młoda Francja), po cyklu programowych artykułów Artura Górskiego pt. Młoda Polska. Tak samo w Polsce jak w Europie funkcjonowały także inne nazwy: Dekadentyzm – inaczej schyłkowość. Nazwa modna szczególnie w początkach epoki, określająca pesymistyczną postawę wobec życia, bierność, zniechęcenie człowieka „końca wieku”. Neoromantyzm – ta nazwa wynikła z pokrewieństwa epoki Młodej Polski z epoką romantyzmu. Twórcy końca wieku XIX poszukiwali
Oczywiście. Pewną grupę młodopolskich twórców nazwano nawet… chłopomanami. A jakie wiejskie tematy podejmowano? Bieda na wsi, niedola wiejskiej biedoty – cykl sonetów Z chałupy Jana Kasprowicza, Siłaczka, Zmierzch, Zapomnienie Stefana Żeromskiego. Wieś góralska – poezja i proza Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Tradycje wsi polskiej, całokształt życia zbiorowości chłopskiej – Chłopi Władysława Stanisława Reymonta. Bierna postawa chłopów w czasie powstania styczniowego – Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego. Motyw żołnierza wywodzącego się z chłopstwa – Popioły i O żołnierzu tułaczu
Również modernistom marzyła się wolna Polska, ale mieli świadomość, że Polacy nie są jeszcze zdolni walczyć o niepodległość. Sporo w literaturze młodopolskiej utworów nawiązujących do powstań narodowych (dramaty Stanisława Wyspiańskiego: Warszawianka, Noc listopadowa oraz proza Stefana Żeromskiego: Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Echa leśne, Wierna rzeka). Pojawia się też motyw walk napoleońskich (opowiadanie Żeromskiego O żołnierzu tułaczu, powieść Popioły). Wolności wywalczyć się jeszcze nie da, gdyż Polacy nie potrafią się zjednoczyć, nie mają w sobie
Także twórcy młodopolscy odżegnali się od romantycznej wizji świata, którego duszę stanowią groźne, swawolne, lecz pełne uroku nimfy, duchy. W plastycznych przedstawieniach, będących tłem stanów emocjonalnych bohaterów, wykorzystywano naturę do ogólniejszych, refleksyjnych, często pesymistycznych – zgodnie z modą na dekadentyzm – rozważań. Nastrój smutku, melancholii, niepokoju wynikającego z przeświadczenia o wszechogarniającym złu, nieszczęściu, bezsensie życia, przemijaniu, rozpaczy, cierpieniu itp. dominuje w wierszach dekadentów, wykorzystujących w tym celu pejzaże: puste pola, łąki, zamglone drogi, wieczorne niebo, deszcz
