JAK ODPOWIADAĆ Z POLSKIEGO
W pierwszym okresie Kasprowicz stawiał poezji społecznikowski cel: ukazać nędzę ludu, jego krzywdę w sposób prawdziwy, wręcz naturalistyczny, czyniący wrażenie na odbiorcy. Ciekawym utworem jest wiersz W chałupie – „okiem kamery” poeta śledzi, opisuje szczegół po szczególe w chłopskiej chacie. Obserwujemy „spis inwentarza”: okno zapchane szmatami, nędzny stół, blaszaną łyżkę, resztki marnego jedzenia – wszystko tworzy dysonans nędzy. Wiersz wieńczy opis dwu kobiet – starszej, drzemiącej przy piecu i młodej, także śpiącej, chłopki snującej
Śmierć i nicość to jeden z modnych w poezji młodopolskiej motywów – pojęcia oznaczające wyzwolenie od życia, bezsensu istnienia. Najpopularniejsze ujęcie „stanu nieistnienia” to schopenhauerowska nirwana. Stan nirwany przywołuje Tetmajer w wielu utworach: Fałsz, zawiść – w ucieczce od tych cech świata poeta płynie „półmartwo” na dnie łodzi. Nie wierzę w nic – wiersz kończy się konkluzją: I jedno mi już tylko zostało pragnienie Nirwany, w której istność pogrąża się cała… Melodia mgieł nocnych – pragnienie wtopienia
Przyroda w poezji Tetmajera to przede wszystkim przyroda górska – krajobrazy Tatr, dolin i górskich widoków stają się źródłem przeżyć i przemyśleń, są już nie tylko przedmiotem opisu, są punktem wyjścia do wniosków natury filozoficznej. Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej Poeta obserwuje pejzaż tatrzański, jego odczucia przenikają się, lecz dominuje spokój, cisza, poczucie ukojenia. Atmosfera wyciszenia namiętności i cierpień jest skutkiem obrazowania onirycznego (czyli upodabniającego do snu): „drzemie”, „senny”, „cisza”. Widoki ujęte są
Tetmajer, zwłaszcza w pierwszym okresie swej twórczości często tworzył liryki przepojone dekadenckim światopoglądem – przyjrzyjmy się najbardziej znanemu: Koniec wieku XIX Ten słynny wiersz ma specyficzną konstrukcję. Składa się z pięciu strof. Cztery pierwsze – to przegląd ludzkich postaw: Przekleństwo?… Tylko dziki, kiedy się skaleczy, złorzeczy swemu bogu, skrytemu w przestworze. Ironia?… lecz największe z szyderstw czyż się może równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy? Jak widzisz – zaraz po takiej prezentacji możliwej postawy następuje
Mówiąc o programach literackich epoki, czyli inaczej o teoretycznej, publicystycznej podbudowie Młodej Polski, należy wymienić trzy nazwiska: Zenon Przesmycki – Miriam, Stanisław Przybyszewski, Artur Górski. Programy literackie Młodej Polski Miriam (Zenon Przesmycki) – odkrywca i propagator Norwida. Miriam redagował gazetę pt. Chimera w latach 1901-1907, a wcześniej jeszcze czasopismo pt. Życie. Wydał cykl artykułów, w których głosił hasło „sztuka dla sztuki” i postulował autonomiczność literatury. Uważał, że sztukę należy wyzwolić od tendencyjności i „użyteczności”, wierzył też w uszlachetniający
Kraków – stolica Młodej Polski. Tu działają: Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Tadeusz Boy-Żeleński, który nazwie go „lewobrzeżnym Paryżem”. W Krakowie ogniskuje się życie bohemy artystycznej, tu działa dosyć, jak na owe czasy, niezależna prasa, funkcjonuje uniwersytet. Działają knajpy i kawiarnie – siedziby cyganerii: Sawera w Rynku, Rosenstocka na Dworcu Głównym, Turlińskiego (naprzeciw teatru), Jama Michalika przy Floriańskiej. Były prawdziwymi barykadami nowej idei – Przybyszewski skupiał swoich wyznawców u Turlińskiego. Jama Michalika wabiła natomiast malarzy
Nazwę Młoda Polska nasz kraj przyjął analogicznie do innych krajów europejskich (Młode Niemcy, Młode Włochy, Młoda Francja), po cyklu programowych artykułów Artura Górskiego pt. Młoda Polska. Tak samo w Polsce jak w Europie funkcjonowały także inne nazwy: Dekadentyzm – inaczej schyłkowość. Nazwa modna szczególnie w początkach epoki, określająca pesymistyczną postawę wobec życia, bierność, zniechęcenie człowieka „końca wieku”. Neoromantyzm – ta nazwa wynikła z pokrewieństwa epoki Młodej Polski z epoką romantyzmu. Twórcy końca wieku XIX poszukiwali
Oczywiście. Pewną grupę młodopolskich twórców nazwano nawet… chłopomanami. A jakie wiejskie tematy podejmowano? Bieda na wsi, niedola wiejskiej biedoty – cykl sonetów Z chałupy Jana Kasprowicza, Siłaczka, Zmierzch, Zapomnienie Stefana Żeromskiego. Wieś góralska – poezja i proza Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Tradycje wsi polskiej, całokształt życia zbiorowości chłopskiej – Chłopi Władysława Stanisława Reymonta. Bierna postawa chłopów w czasie powstania styczniowego – Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego. Motyw żołnierza wywodzącego się z chłopstwa – Popioły i O żołnierzu tułaczu
Również modernistom marzyła się wolna Polska, ale mieli świadomość, że Polacy nie są jeszcze zdolni walczyć o niepodległość. Sporo w literaturze młodopolskiej utworów nawiązujących do powstań narodowych (dramaty Stanisława Wyspiańskiego: Warszawianka, Noc listopadowa oraz proza Stefana Żeromskiego: Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Echa leśne, Wierna rzeka). Pojawia się też motyw walk napoleońskich (opowiadanie Żeromskiego O żołnierzu tułaczu, powieść Popioły). Wolności wywalczyć się jeszcze nie da, gdyż Polacy nie potrafią się zjednoczyć, nie mają w sobie
Także twórcy młodopolscy odżegnali się od romantycznej wizji świata, którego duszę stanowią groźne, swawolne, lecz pełne uroku nimfy, duchy. W plastycznych przedstawieniach, będących tłem stanów emocjonalnych bohaterów, wykorzystywano naturę do ogólniejszych, refleksyjnych, często pesymistycznych – zgodnie z modą na dekadentyzm – rozważań. Nastrój smutku, melancholii, niepokoju wynikającego z przeświadczenia o wszechogarniającym złu, nieszczęściu, bezsensie życia, przemijaniu, rozpaczy, cierpieniu itp. dominuje w wierszach dekadentów, wykorzystujących w tym celu pejzaże: puste pola, łąki, zamglone drogi, wieczorne niebo, deszcz
Impresjonizm to przede wszystkim kierunek artystyczny. Jego nazwa pochodzi od obrazu Claude’a Moneta Impresja – wschód słońca. Impresja to po francusku wrażenie. Początkowo pogardliwie traktowano ten kierunek. Impresjonizm narodził się w malarstwie, ale z czasem objął swoim zasięgiem także inne dziedziny sztuki: muzykę, literaturę. Głównym założeniem impresjonizmu jest przekonanie, że poznanie rzeczywistości nigdy nie jest dotarciem do obiektywnej prawdy, ale indywidualną, subiektywną wizją twórcy. Impresjoniści w swojej twórczości starali się uchwycić przelotne, przemijające
Naturalizm jest tendencją końca wieku XIX, za jego literackiego ojca uważa się Emila Zolę. Był to nurt, który ukazywał ciemną stronę życia ludzkiego – nędzę, głód warstw niższych, chorobę, śmierć, a także fałsz, obłudę życia i charakterystykę tzw. marginesu społecznego wielkich miast – prostytucję, złodziejstwo, środowiska przestępcze. Powieść naturalistyczna przedstawia losy ludzkie jak materiał badań, na wzór nauk biologicznych, eksponuje biologizm człowieka, bierze pod uwagę kwestię dziedziczności. Tak czynił Zola w znanych powieściach
Zważywszy na fakt, że w epoce tej zapanowała moda zwana ludomanią lub chłopomaństwem, można się spodziewać, że będzie tych obrazów sporo. Dokonajmy zestawienia: Chłopi Władysława Reymonta Całościowy, pełny i prawdziwy obraz wsi i psychiki chłopa zawarł Reymont w tej epopei, nagrodzonej literacką Nagrodą Nobla. Wesele Stanisława Wyspiańskiego Świetna ocena warstw społecznych – chłopów i inteligencji. Wesele chłopki i inteligenta jest tu pretekstem do poruszenia spraw natury społecznej, narodowej, psychologicznej, estetycznej – lecz także jest dyskusją o wsi,
Jest tych nawiązań niemało. Nie bez przyczyny przecież „drugie imię” tej epoki brzmi: neoromantyzm. Ludzie końca wieku XIX najwyraźniej czuli duchowe pokrewieństwo z twórcami romantyzmu, powrócili do ich filozofii i życiowych koncepcji. Zauważmy, że to właśnie moderna, a dokładnie Zenon Przesmycki (Miriam) odkrył i rozpropagował poezję Cypriana Kamila Norwida. Przypomnijmy, że mit artysty „ponad tłumami” i sztuki jako samoistnej, niedostępnej dla zwykłych śmiertelników dziedziny jest zaczerpnięty prosto z romantyzmu. Zaznaczmy, że rozpoetyzowanie i uduchowienie epoki młodopolskiej wykazuje
Co w młodopolskiej wizji artysty i sztuki wiąże się z romantyzmem, a co jest już typowe dla końca XIX wieku? Młoda Polska to inaczej neoromantyzm – w okresie tym powracają niektóre z romantycznych ideałów, między innymi koncepcja artysty i sztuki. Znów mówi się o niezwykłości twórcy, talent, natchnienie jest darem boskim: Evviva l’arte! W piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone. (Evviva l’arte Kazimierz Przerwa-Tetmajer) Piękno oddziela się od pożyteczności, ideały francuskiego parnasizmu pojawiają
Sztuka i artysta stały się w Młodej Polsce centralnymi zagadnieniami, które dyskutowano na łamach prasy, w programach literackich, a także w poezji, prozie i dramacie. Charakter rozważań określiło najmodniejsze hasło epoki, czyli postulat „sztuka dla sztuki” głoszony przez Miriama i przez Stanisława Przybyszewskiego, podchwycony przez licznych poetów, zresztą stosowany także do innych dziedzin sztuki niż literatura, a więc do malarstwa, i muzyki, i aktorstwa. Założenie „sztuka dla sztuki”zupełnie zmienia koncepcje pozytywistów na ten temat. Przede wszystkim budzi wstręt artystów samo
sztuka – typ artysty-ptaka, wolności twórczej (Baudelaire, Rimbaud); szatan, zło (Baudelaire); spleen, pesymizm, bierność (poeci dekadentyzmu); miasto i jego społeczność (Zola, Maupassant); prostytucja, margines społeczny (Zola, Maupassant); Kwestie moralne (Conrad, Maupassant, Zola, Dostojewski); Los i psychika urzędnika (Maupassant, Czechow); przemijanie, rozkład ciała (Baudelaire, Wilde); obłęd (Dostojewski, Strindberg, Wilde); mentalność chłopa (Zola, Maupassant). Zauważ: Maupassant we Francji, Czechow w Rosji, Żeromski w Polsce, Edgar Allan Poe w Stanach Zjednoczonych piszą… opowiadania! Czy nastała moda na krótkie
Naturalizm – to prąd przede wszystkim prozatorski – obecny jednak także w innych dziedzinach sztuki. Jego podstawą była koncepcja francuskiego filozofa i teoretyka kultury Hipolita Taine’a. Dokonał on swoistego przełożenia biologicznej teorii doboru naturalnego – wówczas jeszcze znajdującej się na marginesie życia naukowego – na ludzkie zachowania – czyniąc zeń podstawową motywację ludzkich działań. I tak niemal wszystkie przejawy ludzkiej aktywności dają się, zdaniem Taine’a, sprowadzić do walki o byt. Walczą o niego jednostki, grupy
Henryk Ibsen potrafił ukazać przez pryzmat sztuki istotne problemy i konflikty ludzkiego życia. Często motywami jego utworów były: kwestie moralne, pieniądz i małżeństwo, demokracja. W Dzikiej kaczce podejmuje rozważania na temat prawdy, jej siły i roli w życiu człowieka. Losy bohaterów dramatu wykazują, że – wbrew pozorom – jest to sprawa dyskusyjna i wcale niejednoznaczna. Życie bohaterów dramatu płynie spokojnym, uregulowanym trybem. Poznajemy małżeństwo Hjalmara Ekdala i Giny, ich córeczkę Jadwinię. Hjalmar wydaje się słabym, zakompleksionym człowiekiem,
Kwiaty niemal nierealnie wyrastające poza i przez kraty ogrodzenia – uderzające, zniewalające siłą swojej barwy i zapachu. Właściwie niewinne kwiaty: dalia, lilia i tulipan. Mnóstwo w tym wierszu agresywnych barw: Zmrok jest rozpłomieniony bladą czerwonością, kroplami rdzy, jaskrów jaskrawością. Jest to zmierzch mistyczny, a Zmrok napisano wielką literą. Można zatem podejrzewać, że znaczenie pojęcia wykracza poza zwykły swój sens: wieczoru, końca dnia, szarówki przed nocą. Owszem – mogła być tą godziną, która przywołała Wspomnienie –
