Wykładniki artystyczne komizmu, tragizmu, patosu, ironii oraz groteski – w zakresie niezbędnym do zrozumienia czytanych utworów.
Komizm
Zespół cech dzieła literackiego (ale także filmowego, teatralnego, publicystycznego, kabaretowego), których zadaniem jest wywołać wesołość odbiorcy. Z komizmem będziemy mieć do czynienia np. w poematach heroikomicznych (literatura), komediach i farsach (teatr), niektórych felietonach (publicystyka), skeczach (kabaret). To, oczywiście, tylko wybrane przykłady. Pamiętaj, że elementy komizmu można znaleźć także w dziełach „poważnych”, których celem bynajmniej nie jest rozbawienie czytelnika, np. w Lalce Bolesława Prusa.
Elementy komizmu występują w poszczególnych gatunkach w różnym nasileniu – czasem jako cecha główna (np. w dowcipie i burlesce), a niekiedy jako element towarzyszący, swego rodzaju urozmaicenie poważnego, a nawet tragicznego tonu dzieła – z taką sytuacją mamy do czynienia np. w Hamlecie Williama Szekspira; ten wielki dramaturg wprowadził do tragedii czarny humor znakomicie widoczny w piosenkach śpiewanych przez grabarzy. Elementy komizmu znajdziemy nawet w utworach, które poruszają tematy, takie jak śmierć, przemijanie, bezsilność człowieka wobec własnego losu. Przykładem może być tu średniowieczna Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – komiczne jest zachowanie mistrza, żywotność i gadatliwość Śmierci kontrastująca z jej powierzchownością oraz nieudana próba przekupstwa „miłej Śmirci”.
Dzieło może pobudzać odbiorcę do śmiechu na rozmaite sposoby,
np. poprzez nagromadzenie nieprawdopodobnych, tzw. odjechanych sytuacji, wprowadzenie ostro zarysowanych, karykaturalnych typów i typków itd. Wyróżniamy trzy podstawowe typy komizmu:
- komizm sytuacyjny – nagromadzenie śmiesznych intryg, pechowych zdarzeń i zabawnych wpadek,
- komizm słowny (językowy) – posługiwanie się żartobliwym językiem lub parodią jakiegoś stylu, tworzenie dziwacznych, śmiesznych neologizmów; to także śmieszne powiedzonka bohaterów,
- komizm charakterów – zestawienie kontrastowych typów ludzkich, jakimi są np. Rejent Milczek i Cześnik Raptusiewicz, bohaterowie Zemsty Aleksandra Fredry.
Efekt komiczny może być także uzyskany przez wykorzystanie elementów absurdu, groteskę, karykaturę, grę słów (kalambur).
Uwaga 1.
Elementy komizmu mogą być główną cechą gatunku, np. farsy i komedii filmowej; mogą także urozmaicać poważny ton dzieła, np. powieści obyczajowej czy psychologicznej.
Uwaga 2.
Komizm nie jest zjawiskiem obiektywnie istniejącym w dziełach sztuki – znaczy to mniej więcej tyle, że jeśli celem reżysera i scenarzysty komedii filmowej było rozbawienie widzów do łez, Tobie ta komedia może wydawać się żałosna i nudna. Może być także odwrotnie – utwór pisany serio możesz odbierać jako komiczny.
Pamiętaj: uznawanie pewnych tekstów za komiczne zależy od obowiązującej konwencji, dlatego nie muszą Cię już śmieszyć komedie nakręcone trzydzieści lat temu. Twoi dziadkowie zaś mogą zaśmiewać się przy nich do łez…
Ważne!
Komizm często zostaje wprzęgnięty w służbę dydaktyce; tego typu utwory mają i uczyć, i bawić. Znakomitym przykładem będą tu bajki i satyry (choćby Ignacego Krasickiego).
Tragizm
Wyznacznik gatunkowy tragedii, który zarazem stanowi istotę ukazywanej w niej wizji świata. Tragizm można rozumieć także szerzej – jako zjawisko estetyczne występujące w różnych dziełach literackich, teatralnych i filmowych, np. w powieściach (możemy mówić np. o tragizmie Wokulskiego), w poematach (np. tragizm Giaura czy Konrada Wallenroda).
Pierwszą koncepcję tragizmu jako istotnego składnika tragedii stworzył Arystoteles – zawarta jest ona w jego Poetyce.
Zapamiętaj!
- warunkiem pojawienia się tragizmu jest wina tragiczna (hamartia) wynikająca ze zbłądzenia bohatera,
- czyny bohatera wywołują zmianę kierunku zdarzeń (peripeteia),
- ważnym składnikiem jest także ironia tragiczna – działania podejmowane przez bohatera w dobrej wierze prowadzą go do nieuchronnej zguby.
Z takim modelem tragizmu spotkasz się np. w Królu Edypie Sofoklesa. Pamiętaj, że istnieje jeszcze inny model tragizmu, z którym spotkasz się w Antygonie. W tej sztuce tragizm polega na starciu się dwóch równorzędnych racji.
W każdej epoce (w zależności od dominujących prądów ideowych i artystycznych) tragizm przyjmował różne postacie, np.:
- w tragedii antycznej wiązał się z ciążącym nad bohaterem Fatum,
- w tragedii szekspirowskiej wiązał się z konfliktem jednostki z prawami społecznymi i prawami historii,
- w dramacie naturalistycznym był skutkiem zdeterminowania ludzkiego losu przez prawa biologii (dużą rolę odgrywała teoria dziedziczności),
- w dramacie współczesnym często łączy się z absurdem i groteską.
Uwaga
W rozumieniu filozoficznym tragizm jest istotnym elementem świata i ludzkiego losu – takie jest podstawowe założenie teorii tragizmu Maksa Schelera. Inne koncepcje tragizmu formułowali np. Arthur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche, Albert Camus.
Patos
Wywoływanie silnych uczuć poprzez dzieło sztuki; najczęściej mamy z nim do czynienia w utworach literackich, ale także muzycznych, filmowych czy teatralnych.
Z patosem spotkasz się w dziełach:
- opowiadających o ważnych wydarzeniach historycznych (np. Iliada Homera, Pieśń o Rolandzie, Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego),
- dziełach religijnych (np. psalmach, hymnach),
- dziełach dotyczących ojczyzny, patriotyzmu (np. Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego, Rota Marii Konopnickiej).
Uwaga!
Patos pojawia się najczęściej w tragediach, odach, eposach i elegiach. Jeszcze jedna ważna wskazówka: patos często można spotkać w literaturze antycznej i w epokach wzorujących się na kulturze klasycznej (np. w renesansie, oświeceniu).
Ironia
Polega na komunikowaniu czegoś nie wprost, przekazywaniu ukrytej treści; jest rodzajem pośredniej krytyki, może stanowić element satyry. Ironię w tekście literackim nie zawsze łatwo jest odkryć; łatwiej wychwycić ją w rozmowie, kiedy nadawca może pomagać sobie gestami, mimiką, odpowiednią intonacją głosu. Ironia służy do zaznaczenia negatywnego stosunku autora do zastanej rzeczywistości i rozbawienia czytelników, ale bywa, że służy podkreśleniu rozdźwięku między rzeczywistością a upragnionym ideałem (wtedy autor zaznacza swoje rozgoryczenie i żal). Niekiedy możesz spotkać się z autoironią – wtedy gdy obiektem ironii jest autor wypowiedzi.
Groteska
Specyficzny rodzaj literatury, którego ważnymi cechami są irracjonalność, dziwaczność i ekstrawagancja. Dzieła groteskowe to dzieła o charakterze komicznym i satyrycznym. Na ogół wywołują śmiech odbiorców, gdyż pokazują rzeczywistość w krzywym zwierciadle – deformują ją, pokazują w karykaturalny lub monstrualny sposób. Uwaga, groteska może być także poważna; przedstawiać przerażającą wizję świata – z taką sytuacją mamy do czynienia np. w Procesie Franza Kafki.
Uwaga!
Groteskę szczególnie często można spotkać w parodii, satyrze, czarnej komedii i w teatrze absurdu.
Zobacz:
Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych autorów i epok.
Wykładniki artystyczne komizmu, tragizmu, patosu, ironii oraz groteski.
Tragizm bohatera antycznego. Powołaj się na losy Antygony, Kreon, Edypa
https://aleklasa.pl/liceum/c250-motywy-do-prac-pisemnych/groteska-w-literaturze-3
Na czym polega tragizm bohatera dramatu Szekspirowskiego? (omów problem na wybranym przykładzie).
https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-romantyzmu/wallenrod-rycerz-patriota-maz-czym-polega-tragizm
Tragizm pokolenia Kolumbów na przykładzie wybranego utworu Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
https://aleklasa.pl/liceum/c250-motywy-do-prac-pisemnych/humor-zart-ironia-groteska