Szlachta – kultura, historia, tradycja
Szlachta – co to znaczy?
- Szlachta wzięła się z rycerstwa. Pamiętamy, że w średniowieczu najwyższą świecką klasę społeczną stanowili rycerze, którzy posiadali swój herb, zawołanie, byli na rycerzy pasowani i swoje rycerstwo dziedziczyli po ojcu. Rycerzem mógł być tylko syn rycerski, chyba że jakiś człowiek wielce się zasłużył, np. w walce, i otrzymał w nagrodę rycerstwo od władcy (był nobilitowany).
- Z tychże rycerzy zaczęła się u schyłku średniowiecza wyodrębniać szlachta – stan społeczny, grupa ludzi podobnych do siebie, bo wysoko urodzonych, posiadających herb, historię swojego rycerskiego rodu, majątek – i związane z tym przywileje.
- To przywileje wyróżniły szlachtę z całego społeczeństwa najbardziej – bo co wolno było, co przysługiwało szlachcicom – nie należało się już zwykłym mieszczanom czy chłopstwu. I tak szlachta wyodrębniła się w Polsce w XIV i XV wieku, a siłą dominującą stała się w wieku XVI, bo wtedy ukształtował się w Rzeczypospolitej ustrój demokracji szlacheckiej.
Wieki XVII i XVIII – aż do rozbiorów – to czasy rzeczypospolitej szlacheckiej, stulecia, w których szlachta rządziła, zdobywała coraz to nowe przywileje i utrwalała swoją tradycję. Rozbiory (koniec XVIII wieku) zakończyły czasy świetności szlachty polskiej, bo zakończyły byt Polski, ale to szlachta pod zaborami ocaliła tradycje narodowe, miłość i pamięć ojczyzny.
To ona wciąż wzywała do powstań przeciw zaborcy. Z drugiej strony historycy obwiniają szlachtę o to, że swoją egoistyczną polityką w wiekach XVII i XVIII do tych rozbiorów doprowadziła. Otóż, pamiętając i rozmawiając o szlachcie polskiej, wciąż będziemy mieć do czynienia z dwoistością ocen. Z jednej strony – szlachta to tradycja naszego narodu i siła przetrwania, z drugiej egoizm, pycha. Z jednej strony – patriotyzm, z drugiej – przekupstwo i przekonanie o własnej wartości. Literatura także daje portrety niejednoznaczne.
Podział szlachty
- Najsilniejszą pozycję miała szlachta średniozamożna w wieku XVI. Szybko jednak szlachta rozwarstwiła się w zależności od posiadanego majątku i zaczęła się między sobą różnić.
- W XVII – wzmocniła się magnateria, ze względów gospodarczych. Na skutek wojen szlachta ziemiańska będzie ubożeć, częściowo stanie się narzędziem w ręku magnaterii. W wieku XVIII szlachta ziemiańska jest wciąż silna, ale istnieje już oligarchia magnacka.
- W wieku XIX, po zaborach, po powstaniach, po konfiskacie majątków rodzi się nowe zjawisko: szlachta, pozbawiona majątków ziemskich, musi utrzymać się w inny sposób. Wykorzystuje swoje wykształcenie, intelekt. Tak narodzi się nowa klasa społeczna: inteligencja.
- Magnateria – najbogatsi, będzie stanowić polską arystokrację, sprawować najwyższe urzędy, brać przykład z europejskich dworów, mieszkać w pałacach.
- Szlachta średniozamożna – rdzeń szlachty polskiej, pielęgnująca tradycję, mieszkająca w wiejskich siedzibach, zwana ziemiaństwem.
- Szlachta zaściankowa – inaczej zagrodowa. Biedniejsza, mieszkająca w zaściankach – małych wsiach, nieposiadająca poddanych chłopów. Ta szlachta miała wprawdzie przywileje, głosowała na sejmikach, ale sama wykonywała prace w polu i żyła podobnie jak chłopstwo.
- Gołota – zwana też szlachtą brukową. Nie posiadała ziemi, osiadła w miastach, handlowała, szła na służbę do magnaterii lub zajmowała się rzemiosłem. Gołota nie miała wszystkich praw (np. nietykalności osobistej i prawa do urzędów), ale uczestniczyła w sejmach i sejmikach, głosując według potrzeb swoich magnatów – chlebodawców.
Magnateria
Tę widzimy jako pyszną, mieszkającą w zamkach – dziedziczonych po przodkach, rozbudowywanych lub zgoła od nowa budowanych siedzibach. Radziwiłłowie, Zamoyscy, Krasiccy, Koniecpolscy…
- Mieli koligacje z cudzoziemskimi rodami, czasem zagraniczne tytuły, sprawowali wysokie urzędy – i musieli mieć ogromny majątek. Chociaż ze dwadzieścia wsi, nie mówiąc o własnej siedzibie. Owszem, pierwszy w kraju był dwór królewski, ale magnackie starały się mu nie ustępować. Na takim dworze błyszczał na przykład poeta Morsztyn, nim zadomowił się u króla Jana Kazimierza. Czuli się więc magnaci równi królowi.
- Byli w Polsce warstwą „zwierzchnią”, lecz nie wyższą, bo z kolei równi im czuli się wszyscy szlachcice, w myśl maksymy: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. I choć była magnateria polska zapatrzona w zagranicę, kosmopolityczna, to strój nosiła polski, taki, który utrwalił się w wieku XVII: żupan, kontusz, kosztowny pas.
- Magnaci kształcili swoje dzieci, często za granicą, i dbali o edukację bardziej niż szlachta ziemiańska. Sprawowali wysokie urzędy, a to zmuszało ich jednak do pracy nad sprawami kraju, do brania na siebie dużej odpowiedzialności. Ucztowała polska arystokracja, lubiła hulanki, lecz także gromadziła księgi, otaczała opieką artystów.
- Magnateria w literaturze polskiej nie otrzyma zbyt pozytywnego portretu. O ile szlachtę traktowano z sentymentem i sympatią (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), o tyle „polski pan” symbolizuje pychę, egoizm, zło. Tak jest w Dziadów części II, w Weselu, w Trylogii.
Brać szlachecka
Zamieszkiwała dwory i zaścianki, różniła się zamożnością, lecz była równa stanem i ogromnie o tę równość i wolność szlachecką dbała. Każdy szlachcic miał wszakże takie samo prawo głosu na sejmiku i w sejmie.
Czym była demokracja szlachecka?
Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie. Znamy demokrację – czyli władzę ludu, władzę wszystkich mieszkańców – jeszcze z Aten. Znamy monarchię – gdy krajem rządzi król, a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna). W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest „wspólną rzeczą” szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty. Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów na realizację swoich planów, przyznawali im różne przywileje. Właściwie dziedziczność tronu została uzależniona od szlachty od samego początku władania Władysława Jagiełły. Wszak był on litewskim mężem polskiej królowej Jadwigi. Gdy zmarła, potomkowie Jagiełły z następnych małżeństw nie mieli prawa do tronu, musieli uzyskać zgodę szlachty. Uzyskiwali ją – za kolejne przywileje. Aż do ostatniego Jagiellończyka (Zygmunta Augusta) można jednak mówić o panowaniu dynastii. Ale od czasu gdy Zygmunt August zmarł bezpotomnie – szlachta na specjalnych sejmach elekcyjnych będzie wybierać króla. To jej prawo najważniejsze – a że do głosu uprawnieni są wszyscy szlachcice, dlatego jest to demokracja szlachecka.
Jej pozycję potwierdziła wspomniana konstytucja w 1505 roku – nihil novi (od tego czasu król nic sam o szlachcie postanowić nie mógł), a także słynny przywilej liberum veto.
Liberum veto – „wolne nie pozwalam”!
Każdy szlachcic, bogaty czy biedny, mądry czy głupi miał prawo do tego, by krzyknąć na sejmie: Liberum veto! Wówczas nie można było uchwalić danej ustawy albo wręcz zrywano cały sejm. Po prostu: jeśli choć jeden szlachcic na coś się nie zgadzał, nie można było tego uchwalić. Taki system przyniósł wiele szkód – w XVII wieku wciąż zrywano sejmy i nie sposób było uchwalić pożytecznych reform, bo jeśli nie pasowało to na przykład możnemu arystokracie, przekupywał szlachcica – szaraczka, by ten krzyknął: Liberum veto!
Szlachcic w świadomości potomnych
Rycerza widzimy w wyobraźni w pełnym szyku – koń, zbroja, włócznia, tarcza – gotów do boju. Szlachcica – na swojej zagrodzie, w kontuszu, przewiązanego pasem słuckim, grubego, wąsatego, na tle szlacheckiego dworku.
Skąd taki wizerunek?
Bo rycerz był po to, by walczyć, a szlachcic, choć się z rycerstwa wywodzi, zaczął gospodarować! Przemiany w Europie XVI wieku (również odkrycia geograficzne) spowodowały, że polskie artykuły rolne były tam chętnie kupowane, zatem szlachta zaczęła się bogacić. Pamiętano jednak, że szlacheckim obowiązkiem jest stanąć do walki – i wiek XVII, zwany wiekiem wojen, znany nam z Trylogii Sienkiewicza, dał ku temu okazję.
.
Typ sarmaty – w ujęciu barokowym i później
Sarmata to szlachcic polski, ziemianin, niechętny obcym wzorcom, pielęgnujący tradycję szlachecką, wiarę katolicką i rycerskie rzemiosło. Rodowód swój wywodzi od legendarnego plemienia Sarmatów, co daje mu powód do dumy a nawet pychy i poczucia wyższości. Portret sarmaty kształtuje literatura baroku, poddaje krytyce lub utrwala jako tradycję.
Barok
- Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki (autoportret sarmaty: pyszałka i kłótnika, żołnierza i ziemianina).
- Wacław Potocki
- Ogród fraszek, Moralia – Krytyka wad sarmackich, takich jak nietolerancja, lenistwo, chciwość, prywata, anarchia.
- Transakcja wojny chocimskiej – hołd mitowi dawnego sarmaty, widzi go w wodzu Chodkiewiczu.
Oświecenie
Pisarze oświeceniowi z niechęcią odnoszą się do typu sarmaty i odrysowują negatywny portret – pysznego skąpca, niewykształconego, zabobonnego, krytykującego reformy wstecznika, gadułę i konserwatystę.
- Adam Naruszewicz – Chudy literat,
- Ignacy Krasicki – Satyry, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki,
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła (Starosta Gadulski).
Romantyzm
Stwarza słoneczną, pełną sentymentu wersję sarmatyzmu – znaku świetności minionej Polski szlacheckiej.
- Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz,
- Aleksander Fredro – Zemsta, Śluby panieńskie.
Czasy późniejsze
- Henryk Sienkiewicz – Trylogia – postać Zagłoby, Małego Rycerza, Skrzetuskiego, Podbipięty – pełne uroku, odwagi, waleczności i patriotyzmu portrety rycerskie. Typowy sarmata to Zagłoba, właściciel licznych wad, ale też i zalet, barwna postać, której dzieło Sienkiewicza zawdzięcza wiele humoru.
- Witold Gombrowicz – Ferdydurke. Podobnie jak inne mity, także i wizja dworku szlacheckiego i jego mieszkańców zostaje sprowadzona do kategorii Formy.
Sarmatyzm
To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć.
- Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej – ich poglądy, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej, sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu.
- Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm.
- szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić.
- Polscy Sarmaci chętnie przypisywali sobie ich dzielność, waleczność, dumę i patriotyzm, który posuwali do pogardy wobec innych narodów. Religijność – po dewocję. Kult tradycji – po wstecznictwo i konserwatyzm, zamknięcie na nowości nauki.
- Cechował ich konserwatyzm, a jednocześnie umiłowanie wolności, praw jednostki (pod warunkiem że jednostka była z warstwy szlacheckiej), zażarta religijność i patriotyzm. Niestety, to ostatnie pojęcie zostało przez Sarmatów wypaczone, a nieograniczona wolność i możliwość samodzielnego ustanawiania prawa doprowadziły Polskę do upadku.
Cechy sarmatyzmu
Złota wolność, przywiązanie do tradycji, religijność, duma, odwaga, waleczność, strój w stylu wschodnim, poczucie odrębności i wyższości wobec innych klas, za to wewnątrz – absolutna równość szlachty.
Krytyka sarmatyzmu
Bo wolność przerodziła się w anarchię, tradycja we wstecznictwo, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo, a równość – w torpedowanie polityki kraju. O Sarmatach krytycznie piszą już XVII-wieczni poeci, tacy jak Wacław Potocki. Wytykają Sarmatom wady również twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz.
Obrona sarmatyzmu
Oprócz negatywnych ocen Sarmaci otrzymali też „portret sentymentalny”, bo typy polskich patriotów Sarmatów z sentymentem i tęsknotą za dawną Polską odtworzą pisarze XIX w.
- O Sarmatach dobrze – pisał Mickiewicz (Pan Tadeusz – mit szlachty patriotycznej i prawej),
- Fredro (kultywuje narodowość polską),
- Sienkiewicz (tworzy wzory rycerskie w Trylogii),
- Orzeszkowa (wizja idealnego zaścianka w Nad Niemnem). Dobrze – to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji.
Źródła terminu
- Sarmatyzm – bo wywiedziono rodowód szlachecki od starożytnego rodu Sarmatów. Polacy czuli się ich spadkobiercami.
- Sarmatyzm – formacja kulturowa – bo wpłynął na wszelkie dziedziny życia szlachty: strój, obyczaje, światopogląd, autoportret, poczucie jedności stanowej.
Rodzi się idea – naród wybrany
Teoria postrzegania Polski jako narodu wybranego, ważna w epoce romantyzmu, ugruntowała się właśnie w wieku XVII. Wymyślono ją nawet wcześniej, ale to ludzie baroku pomysł ten podchwycili i rozpropagowali. Teolog Wojciech Dębołęcki pisał nawet mało skromnie, iż Polacy dziedziczą władzę polityczną nad światem, bowiem do Polski przeniesiono tron świata z Libanu…
Zobacz: