Kamizelka
Lektura w epoce
Stop! Jesteś w pozytywizmie!
- Akcja Kamizelki rozgrywa się w Warszawie – a była to prawdziwa stolica pozytywizmu. Wyobraź sobie dorożki stukające po brukowanych ulicach stolicy, damy spacerujące po Łazienkach, salony literackie i kawiarnie, cukiernie, w których głośno czytano kolejne odcinki powieści panów Sienkiewicza czy Prusa…
- Pierwsze sklepy przy Krakowskim Przedmieściu, cukiernie, kataryniarzy, pensje na które uczęszczały dziewczęta z dobrych domów i sporo biedoty. W tamtych czasach pojawiła się na dobre prasa codzienna – chętnie czytano gazety, a w nich nie tylko relacje ze zdarzeń,powieści w odcinkach, ale artykuły ówczesnych publicystów propagujących ideologię pozytywizmu. Na przykład to, aby docenić naukę i pracę.
- Aby oświecać warstwy ubogie, kształcić dzieci biednych ludzi, docenić pracę, mozolną pracę u podstaw i organiczną. Nie walczyć wbrew nadziei – ale uczyć się i pracować.
- W tej epoce ludzie wolą czytać i pisać powieści, nowele, opowiadania niż wzniosłą porywającą poezje. Pragnęli opisywać swój świat realnie i prawdziwie, w duchu realizmu, nie fantazjować, uważali, że literatura tak jak inne dziedziny życia powinna być użyteczna: nauczać, pokazywać prawdę, propagować ideały.
Kamizelka a pozytywizm
- Jest klasyczną nowelą, a pozytywizm nazywano złotym wiekiem nowelistyki polskiej.
- Tłem zdarzeń jest tu miasto – typowe dla epoki i realizmu, w którym modne były podobne obrazki z życia miejskiego.
- Bohaterowie to zwyczajni ludzie – autor pokazuje ich zwykłe życie, codzienność, to także cecha realizmu.
Geneza
Prus był świetnym obserwatorem życia, kronikarzem Warszawy – opisywał zdarzenia, które naprawdę miały miejsce, ludzi, którzy naprawdę żyli. Opisywał biedę i los tych, którzy sami nie mogli o sobie mówić. Źródłem tematów jego nowel było codzienne życie. Kamizelka należy do tak zwanych „obrazków miejskich” Warszawy lat 80.
Autor
Bolesław Prus – najlepszy polski pisarz realistyczny. Autor Lalki i Faraona, także licznych innych nowel.
Tytuł
Kamizelka. Stara, zniszczona kamizelka to najważniejszy motyw, który organizuje akcję w noweli. To nie tylko rekwizyt – kamizelka jest przyczyną opowiedzenia historii mieszkającego naprzeciwko małżeństwa, historii o bezgranicznej miłości i przywiązaniu.
Uwaga!
Noweliści zamieszczali w tytule przedmiot, który stał się punktem wyjścia lub ważnym elementem akcji utworu. W tym przypadku jest to stara kamizelka.
Czas akcji
Lata współczesne Prusowi – koniec XIX wieku. Akcja toczy się w ciągu kilku miesięcy – od kwietnia do listopada.
Miejsce akcji
Wydarzenia rozgrywają się w jednej z warszawskich kamienic.
Akcja i fabuła
1. Nowela rozpoczyna się opowiadaniem narratora o jego kolekcji, w której najważniejszym przedmiotem okazuje się stara zniszczona kamizelka. Narrator dokładnie ją opisuje i powoli przechodzi do streszczenia wydarzeń z życia małżeństwa mieszkającego wcześniej naprzeciwko. Oto jego obserwacje:
- kwiecień – spokojne życie małżeństwa, obecność służącej,
- lipiec – pogorszenie się sytuacji materialnej małżeństwa – zwolnienie służącej,
- październik – w mieszkaniu zostaje już tylko sama pani,
- początek listopada – licytacja sprzętów z mieszkania,
- koniec listopada – pani opuszcza mieszkanie.
2. Scena z żydowskim handlarzem, który sprzedaje narratorowi kamizelkę kupioną wcześniej od pani. Ta sytuacja prowokuje dokładniejszą relację narratora, który wyjaśnia przyczyny opuszczenia przez panią kamienicy.
Oto kolejne etapy opowieści:
- skromny, ale ustabilizowany tryb życia, niedzielne spacery po tygodni ciężkiej pracy, niczym niezmącone szczęście,
- choroba męża, wizyta doktora,
- zmiana trybu życia – mąż (skromny urzędnik) przestaje pracować, żona bierze na siebie więcej obowiązków, żeby utrzymać dom,
- smutek i niepokój chorego, słowa pociechy i nadziei ze strony żony,
- rozmowa z doktorem (mąż nieuleczalnie chory, chęć ukrycia przed nim tego faktu za wszelką cenę),
- kamizelka – przesuwanie sprzączki przez męża i skracanie paska przez żonę.
3. Refleksje narratora patrzącego na kamizelkę – świadectwo miłości i oddania dwojga ludzi.
Gatunek
Nowela, klasyczna zgodna z teorią sokoła, uznana z arcydzieło polskiej nowelistyki. Kamizelka jest zwięzła, zwarta, ma wyraźne rozpoczęcie i zakończenie. Zabiegiem stylistycznym, który zastosował Prus, jest budowa ramowa – tak naprawdę są to dwie nowele: jedna zawarta w drugiej.
- Pierwsza nowelka – rama to opowieść o narratorze. On sam opowiada o swojej pasji kolekcjonerskiej i tłumaczy, dlaczego zainteresował się kamizelką i ją kupił.
- Druga nowelka to również opowiedziana przez tego samego narratora historia (kilka miesięcy życia) małżeństwa – bliskich sąsiadów narratora, które on obserwuje.
Fabuła Kamizelki – choć krótka i jednowątkowa – rozciąga się w czasie na kilka miesięcy; powoduje to, że staje się ten utwór opowieścią biograficzną.
Kamizelka jako nowela
- pierwszoosobowy narrator, który opowiada historię małżeństwa,
- 2 bohaterów – mąż i żona,
- mimo że akcja noweli rozciąga się na kilka miesięcy, utwór cechuje jednowątkowość – cała akcja została skupiona wokół życia małżonków i choroby męża,
- punkt kulminacyjny – sprawa kamizelki – pan przesuwa sprzączkę, aby nie niepokoić żony wciąż pogarszającym się stanem zdrowia, a pani skraca pasek, by uspokoić męża.
Narracja
- W Kamizelce występuje narrator pierwszoosobowy. Opowiada o sobie i swojej pasji kolekcjonerskiej. W jego zbiorach znajduje się też stara, zniszczona kamizelka. Narrator opisuje ją bardzo dokładnie: „Patrząc na to od razu domyślasz się, że właściciel odzienia zapewne co dzień chudnął i wreszcie dosięgnął tego stopnia, na którym kamizelka przestaje być niezbędną, ale natomiast okazuje się bardzo potrzebnym zapięty pod szyję frak z magazynu pogrzebowego”. Z pasją przytacza również scenę targu o kamizelkę z żydowskim handlarzem. Ten fragment zmienia ton opowieści ze smutnej na żartobliwą.
- Opowieść jest bardzo prosta, zawiera minimum informacji – tylko tyle, ile jest konieczne, byśmy zrozumieli postępowanie bohaterów.
- Komentarze nie zawierają oceny postępowania bohaterów; narrator jedynie przedstawia wydarzenia.
- Przytacza rozmowy bohaterów.
- Konfrontuje bagatelizująco-optymistyczny sposób ujmowania zdarzeń ze strony boahterów ze świadomością odbiorcy, który zna finał.
- W komentarzu narratora nie padają słowa gruźlica czy suchoty, choć objawy choroby są sprecyzowane.
- Nowela unika czułostkowości cechującej utwory tendencyjne.
Główne problemy
- Smutny los przeciętnego, ubogiego małżeństwa, któremu nieoczekiwana choroba zburzyła spokojne i szczęśliwe życie. Bohaterowie nie mają nazwisk ani imion, co pozwala na uogólnienie ich losów – mogą być reprezentantami ogółu społeczeństwa, którego większość, tak jak oni, żyje bardzo skromnie.
- Bezgraniczne poświęcenie i miłość, które pozwalają przetrwać najtrudniejsze chwile. W imię miłości małżonkowie posuwają się nawet do drobnego kłamstwa, aby tylko chronić się wzajemnie i podtrzymywać na duchu.
Pan – zdaje sobie sprawę z własnej choroby i pogarszającego się z dnia na dzień stanu zdrowia. Docenia starania żony, ufa jej bezgranicznie, ale bardzo boi się śmierci. Staje się coraz bardziej drażliwy, przeżywa chwile załamania i zwątpienia. Zdobywa się na małe oszustwo wobec żony – przesuwa sprzączki przy kamizelce. Ma to utwierdzić żonę w przekonaniu, że przybierając na wadze, wraca do zdrowia.
Sposób przedstawiania bohaterów:
- to tzw. szarzy ludzie, jedni z wielu, nie mają imion; narrator mówi o nich: „pan”, „pani”, „mąż”, „żona”
- mają przeciętny wygląd, nie wyróżniają się ani urodą, ani brzydotą: „młodzi”, „ani ładni, ani brzydcy, w ogóle spokojni”
- sugerowanie, że małżonkowie przepracowywali się, a i tak żyli skromnie: „wstawali dość rano”, pan musiał „dużo pracować po całych dniach”, oboje pracowali również w nocy.
Bohaterowie
Narrator – mieszkaniec jednej z warszawskich kamienic, sąsiad małżeństwa. Jest właścicielem nietypowej kolekcji – zbiera rzeczy pozbawione wartości materialnej. Wśród nich zwraca uwagę stara zniszczona kamizelka mająca związek z historią mieszkającego naprzeciw małżeństwa. Narrator posiada doskonałą zdolność obserwacji i wyciągania wniosków, jest obdarzony ogromną wrażliwością, umie patrzeć na świat inaczej niż inni i zauważyć w nim o wiele więcej od przeciętnego człowieka.
Małżeństwo – sąsiedzi narratora, mieszkający naprzeciwko razem ze służącą. On jest urzędnikiem, ona nauczycielką dorabiającą wieczorami szyciem. To ludzie bardzo się kochający, oddani sobie, wspierają się wzajemnie w nieszczęściu i troszczą się o siebie.
Pani – niezwykle troskliwa, opiekuńcza. Stara się za wszelką cenę nie dopuścić do tego, żeby mąż zorientował się w faktycznym stanie swojej choroby. Roztacza wokół męża aurę spokoju i ciepła, bo wie, że chory tego najbardziej potrzebuje. Potrafi pokonać strach, ból i niepewność, by wzbudzić w mężu nadzieję, by czuł się kochany i nie poddawał się chorobie. Żona skraca pasek przy kamizelce, by mąż nie zauważył, że coraz bardziej chudnie i niknie w oczach.
Sposób na zapamiętanie treści
Pewien stary kolekcjoner wśród swoich zbiorów ma kamizelkę – na pozór marny kawałek materii, w rzeczywistości wiąże się z nim smutna historia miłości, choroby i śmierci. Posłuchaj jego opowieści albo zabaw się sam w narratora i opowiedz historię Pana i Pani z warszawskiej kamienicy. Pan i Pani to – mieszkańcy kamienicy, niezbyt bogaci, ale szczęśliwi, bo kochający się ludzie. Nie przyszło im jednak żyć długo i szczęśliwe –bo to nie bajka., lecz pozytywistyczna nowela, kawałek prawdziwego życia. Pan zachorował na gruźlicę – wówczas śmiertelną chorobę. Chudł i marniał w oczach. Aby nie martwic żony – zaciskał sprzączkę swojej kamizelki i mówił jej, że nabiera ciała i zdrowieje. Żona robiła to samo – nocą skracała pasek, by mąż myślał, że przybywa na wadze. Raz nawet jej się udało – mąż na chwilę uwierzył, że kamizelka jest ciaśniejsza, bo sam nie zaciągnął sprzączki. Tak oszukiwali się z miłości, ale w końcu Pan umarł, żona wyniosła się z kamienicy, a narrator – odkupił tę kamizelkę z historią. Zwykła kamizelka, nosząca ślady pracy dwojga ludzi usiłujących ją zwęzić stała się dla niego cennym eksponatem.
Akcja noweli
rozgrywa się w dziewiętnastowiecznej Warszawie. Trwa od kwietnia do listopada. Narrator wspomina swoich sąsiadów, którzy wiedli skromne, spokojne życie. On był niższym urzędnikiem, a ona dawała lekcje. Troszczyli się o siebie i darzyli się wielkim uczuciem. W lipcu mężczyzna przeziębił się i dostał silnego krwotoku – przerażona kobieta wezwała lekarza. Mimo że brakował im pieniędzy na lekarstwa i rehabilitację, pani miała nadzieję, że jej ukochany mąż wyzdrowieje. Kiedy okazało się, że choroba jest nieuleczalna, kobieta uprosiła doktora, by ten przychodził cały czas do ich domu, bo to uspokajało małżonka. Pan, który nie chciał niepokoić żony złym stanem zdrowia, przesuwał sprzączkę przy pasku kamizelki, aby zataić, że bardzo chudnie. Pani zaś, chcąc podnieść męża na duchu… skracała pasek, kiedy chory spał. Pan umarł, nie poznawszy nigdy sekretu żony. W puencie utworu narrator uświadamia czytelnikom, że nawet wtedy, kiedy wydaje się nam, że jest bardzo źle, pozostaje miłość.
Dziś, patrząc na starą kamizelkę widzę, że nad jej ściągaczami pracowały dwie osoby. Pan – co dzień posuwał sprzączkę, ażeby uspokoić żonę, a pani co dzień – skracała pasek, aby mężowi dodać otuchy. (…)
Nieba prawie już nie było nad ziemią. Padał tylko śnieg taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły.
Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?…
Nowela (wł. novella) to gatunek epicki, utwór prozą najczęściej niewielkich rozmiarów, o jednowątkowej fabule i zwartej, precyzyjnie skonstruowanej akcji. Od powieści nowela różni się rozmiarem (powieść jest o wiele obszerniejsza) oraz przejrzystą, prostą kompozycją (powieść ma wiele wątków pobocznych). W noweli nie ma wątków pobocznych ani epizodów niezwiązanych z akcją; nie ma bohaterów trzecioplanowych czy epizodycznych. Wszystkie składniki dzieła są podporządkowane zaprezentowaniu danej historii. Nowela dotyczy zazwyczaj jednego ciągu wydarzeń, który często jest skomponowany według jednego podstawowego motywu – jest nim np. zarazem realny i symboliczny motyw kamizelki w Kamizelce Prusa. Rozwiązanie akcji następuje w puencie, która może stanowić niespodziankę dla odbiorcy.
Konstrukcja noweli
Konstrukcja tej noweli oparta jest na inwersji czasowej: na początku czytelnik dowiaduje się o tragicznym końcu losów kochającego się małżeństwa: maż umiera, a żona wyjeżdża. W rozwinięciu narrator prezentuje wydarzenia poprzedzające tragiczny finał. Dzięki zmianie perspektyw narracyjnych i inwersji czasowej czytelnikowi dany jest szczególny ogląd zdarzeń: wie dobrze o nieuchronnej klęsce bohaterów, beznadziejności zmagania się z losem. Ten zabieg pozwala spojrzeć na pospolitych bohaterów jako na wywyższonych przez tragizm przeznaczenia.
Kamizelka jako symbol
Nie ma wątpliwości, że kamizelka w utworze Prusa nabiera dodatkowych znaczeń. Nowele, w których głównym motywem jest przedmiot-symbol, zbudowane są według teorii sokoła. Teorię tę opracowano dopiero w XIX wieku. Choć jej oryginalna nazwa pochodzi od renesansowej noweli Sokół (ze słynnego cyklu opowieści Dekameron Giovanniego Boccaccia) będącej wzorcem tego gatunku literackiego. Znajomość teorii sokoła przyda Wam się również przy lekturze innej nowelki Bolesława Prusa – Katarynki.
Jakie są znaczenia kamizelki?
- Symbolizuje miłość Pana i Pani.
- Wyraża ich nadzieje na pokonanie choroby.
- Przypomina sąsiadowi o tej dramatycznej historii z pokoju naprzeciwko.
- Dla Żyda jest tylko marnym towarem, na którym nie można wiele zarobić.
Trzy ważne pytania
1. Co jest głównym tematem Kamizelki?
- Temat i akcja to dzieje małżeństwa – Pana i Pani – których dotyka nieszczęście: śmiertelna choroba męża.
- Nowela ukazuje jakie postawy w obliczu tragedii przyjmują kochający się ludzie – pozbawieni nadziei na wyzdrowienie, myślą o drugim, bliskim człowieku, skupiają się na tym, by było mu lżej, by wzmocnić go nadzieją – dlatego oboje zwężają kamizelkę – dla pociechy drugiego współmałżonka.
2. Jakie znaczenie ma tytułowa kamizelka?
Jest symbolem miłości – nosi realne ślady działań obojga małżonków, pragnących się wzajemnie pocieszyć. Skłania do refleksji o wartościach przedmiotów – dla jednego zwykła garderoba, dla innego – towar do sprzedania, dla kolekcjonera staje się cenną pamiątką, historią miłości i nieszczęścia ludzkiego. Ważną rolę odgrywa też w kompozycji – to kamizelka jest punktem wyjścia do opowieści o ludziach, to ona jest podmiotem ich działań.
3. Do jakich refleksji skłania historia głównych bohaterów?
To smutna historia – może uczulać, by cieszyć się szczęściem, gdy jest, bo jest złudne i ulotne. Poucza, by nie traktować starych rzeczy jak zbędnych śmieci, bo mogą nosić w sobie historie ludzkich uczuć i być dla kogoś ważną pamiątką czy symbolem. Poza tym kamizelka jest obrazową odpowiedzią na pytanie, czym jest miłość – troską o drugą osobę, nastawieniem nie na siebie, ale na tych których kochamy.
Kamizelka – serwis pytań
Kiedy i gdzie rozgrywa się akcja Kamizelki?
Warszawa II połowa XIX wieku.
Jak dowieść, że Kamizelka jest nowelą?
Utwór posiada najważniejsze cechy noweli:
- Zwięzła, konkretna fabuła – występują tu zaledwie cztery postacie, autor nie stosuje długich opisów, nie wykracza poza główny wątek.
- Jednowątkowość – akcja skupiona jest wokół tematu choroby i śmierci Pana.
- Punkt kulminacyjny – w noweli obowiązkowo jeden – moment ważny, przełomowy w rozwoju przedstawianych zdarzeń. Tu – Pan po dwóch miesiącach choroby odkrywa, że kamizelka jest na niego za ciasna, zaczyna wierzyć, że przytył.
- Puenta w finale utworu. Rozwiązanie, zazwyczaj w noweli zaskakujące. Tu – oszustwo żony, która skracała nocą pasek kamizelki.
- Zamknięta akcja – Pan umiera, Pani wyjeżdża podjęty wątek został zakończony.
3. Co ciekawego jest w kompozycji Kamizelki?
- Jest klasyczną, dobrze skomponowaną nowelą – zbudowana wokół jednego wątku, czyli historii małżeństwa Pana i Pani, kamizelka staje się centralnym motywem, punkt kulminacyjny akcja osiąga w dniu, gdy Pan nie pracował nad swoją kamizelką i rano myśli, że rzeczywiście przytył.
- Bolesław Prus wzbogaca kompozycję w ten sposób, że wprowadza dodatkowo postać kolekcjonera – zarazem narratora. To on opowiada historię Pani i Pana, jako sąsiad, obserwator – nie jest więc wszechwiedzący.
- Do tego, aby wrócić do historii małżeństwa, używa retrospekcji – cofnięcia w czasie.
4. Co to jest teoria sokoła?
Teoria, według której powinna być zbudowana klasyczna nowela. Pochodzi od noweli włoskiego pisarza (twórcy nowel) Boccaccia – Sokół, stąd nazwa. Sokół, kamizelka, katarynka – to element ważny w rozwoju akcji, pojawia się i odgrywa ważną rolę na każdym jej etapie i w zakończeniu. Z reguły zamieszczony jest w tytule – tak było z Sokołem Boccaccia, podobne metody stosuje Prus i każdy dobry nowelista.
Nowelistyka pozytywizmu
Nowela nabrała szczególnego znaczenia w pozytywizmie ; stała się podstawowym gatunkiem literatury o zabarwieniu społeczno-dydaktycznym. Nowele pisali:
- Bolesław Prus (Katarynka, Kamizelka),
- Henryk Sienkiewicz (Latarnik, Janko Muzykant),
- Maria Konopnicka (Nasz szkapa, Miłosierdzie gminy),
- Eliza Orzeszkowa (Dobra pani, A… b… c…).
Popularność noweli miała kilka przyczyn:
- Ten gatunek znakomicie nadawał się do spełniania funkcji dydaktycznej i publicystycznej.
- Nowela spełniała rolę, którą dziś pełni reportaż: demaskatorską i ilustracyjną; często w noweli prezentowano nowe tematy i środowiska, które nie istniały jeszcze w powieści.
- Z racji swojej krótkości nowela znakomicie funkcjonowała w okresie, gdy to czasopisma zapewniały dotarcie do czytelnika i było miejscem pierwodruku większości utworów literackich.
Nowela – to krótki, zwięzły utwór epicki.
Cechy noweli:
- skondensowana i wyraziście zarysowana akcja,
- jeden wątek,
- jej akcja rozwija się w kierunku punktu kulminacyjnego (najważniejsze zdarzenie, rozstrzygające dla losu bohatera) i kończy się zwykle puentą,
- brak opisów i bezpośredniej charakterystyki bohaterów, których zwykle oceniamy na podstawie działań i wypowiedzi (charakterystyka pośrednia),
- ograniczenie liczby postaci,
- dążenie ku jedności czasu i miejsca.
Kamizelka jako nowela.
- pierwszoosobowy narrator, który opowiada historię małżeństwa,
- 2 bohaterów – mąż i żona,
- mimo że akcja noweli rozciąga się na kilka miesięcy, utwór cechuje jednowątkowość – cała akcja została skupiona wokół życia małżonków i choroby męża,
- punkt kulminacyjny – sprawa kamizelki – pan przesuwa sprzączkę, aby nie niepokoić żony wciąż pogarszającym się stanem zdrowia, a pani skraca pasek, by uspokoić męża.
Wypracowanie
Przeprowadź wywiad z bohaterem noweli Bolesława Prusa pt. Kamizelka.
Zobacz:
Udowodnij, że utwory Katarynka lub Kamizelka Bolesława Prusa to nowele doskonałe.
Na konkretnych przykładach omów różnice między nowelą a powieścią.