Najczęściej poruszano następujące tematy:
-
Troska o losy ojczyzny, refleksja nad jej sytuacją, propozycje reform, propaganda postulatów stronnictwa patriotycznego;
- poruszyli ten temat publicyści: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj,
- w sferze krytyki obyczajów i postaw: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz,
- w sferze popularyzowania reform: Julian Ursyn Niemcewicz, redaktorzy Monitora i Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych.
-
Temat obyczajowy
Postawy, zachowania, przywary szlachty sarmackiej, ale również kleru i dworu królewskiego. Tu prym wiedzie Krasicki, za nim Naruszewicz, Niemcewicz, komediopisarze, jak Zabłocki, Bohomolec. Naczelnym gatunkiem służącym do krytyki stanów jest satyra, ale i komedia polityczna i obyczajowa.
-
Natura ludzka
Jej złożoność, wady, zależność od natury lub cywilizacji, cele w życiu.
- Zajmował się tym Wolter i Rousseau, choć inaczej postrzegali pewne sprawy, Diderot głosił teorię predestynacji.
- Bajkopisarze: francuski La Fontaine i polski Krasicki potrafili wiele filozoficznych refleksji o człowieku zdefiniować i zamknąć w świecie bajek.
-
Dojrzewanie i edukacja młodego człowieka.
Dwa dzieła są tu konieczne:
- Rousseau Emil, z jego teorią prawidłowego wychowywania człowieka w zgodzie z prawami natury, a z dala od cywilizacji miejskiej – i Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Obserwacja wychowywania młodego szlachcica, jego podróży, wreszcie dojrzałości to kanwa pierwszej polskiej powieści.
- Ale podobne tematy porusza Wolter w Kandydzie. Przy tym temacie należy zaznaczyć coś jeszcze: oświecenie jest w ogóle epoką reformy edukacyjnej, potępienia dla barokowych, jezuickich metod nauczania, jest epoką Collegium Nobilium, reform Konarskiego, Komisji Edukacji Narodowej.
-
Utopijne ustroje proponowane przez literaturę
Wolter powiedział jasno: Leibniz nie ma racji, nie żyjemy na najlepszym ze światów, ba, daleko mu do doskonałości. Ale można wymyślić ustrój doskonały, oparty na równości obywateli, pogardzie dla bogactwa, taki jak: Eldorado, do którego trafił Kandyd. Taki jak końska, idealna kraina z Podróży Guliwera Swifta, wreszcie taka jak Nipu, które zwiedził Mikołaj Doświadczyński z powieści Krasickiego.
-
Miłość
W każdej epoce pisze się ważne rzeczy o miłości.
- W XVIII w. zarezerwowali sobie ten temat twórcy sentymentalizmu (piewcy uczucia, czułego serca i bliskości natury). Trochę też poeci rokokowi, ale oni lżej traktowali miłość, raczej jako rzecz flirtu, uciechy, rozkoszy. Twórcy sentymentalni widzieli w niej potężną siłę określającą życie ludzkie, uważali, że jest podstawą mocnych postaw moralnych i że jest wdzięcznym tematem liryków i sielanek. Dowody literackie to: Nowa Heloiza Rousseau i wiersze Franciszka Karpińskiego.
- Klasycy chcieli miłość i małżeństwo podporządkować ideałom społecznym – widać to po losach Walerego i Teresy z Powrotu posła Niemcewicza.
- Rokokowe wydania miłości znajdujemy w Erotykach Kniaźnina, a libertyńskie w księgach samego markiza de Sade.
-
Natura
Znowu domena nurtu sentymentalnego. Przyroda to wszak najbardziej naturalne środowisko ludzkie, odchodząc od natury – człowiek gubi najwłaściwsze wartości. Tak twierdził Rousseau, tak nasz Karpiński czy Kniaźnin. Największe dzieło Trembeckiego – Sofiówka to też hołd złożony urodzie natury. Zresztą i klasycy (Krasicki) i magnaci (Czartoryska) wielbili ogrody: dziełem w stylu rokokowym były na przykład Powązki, dziełem w stylu angielskim – ogród w Puławach, prawdziwym arcydziełem wspomniana Sofiówka żony Szczęsnego Potockiego. Pamiętajmy też, że epoka ta lubi sielankę, a sielanka musi rozgrywać się na łonie natury – na przykład pod jaworem.
-
Podróż
Podróżuje Guliwer Swifta, Kandyd Woltera, Doświadczyński Krasickiego. Izolacja Robinsona Cruose też jest efektem morskiej podróży (zresztą swoistą karą za to, że nie siedział pobożnie w domu, lecz zachciało mu się egzotycznych wypraw). Podróż staje się osią nowej, oświeceniowej powieści – i na zawsze już pozostanie jednym z jej ważnych motywów.
Zobacz:
W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?
Czy tematy związane z Bogiem i religią pojawiały się w „ateistycznej” literaturze oświecenia?