Troska o losy ojczyzny

W dobie Sejmu Czteroletniego temat nabrał szczególnej wagi. Ludzie myślący i prawi – a było ich sporo – z przerażeniem patrzyli, jak na ich oczach upada ojczyzna. Zrobili wszystko, co w ich mocy, aby ją ratować. Pisali, głosili poglądy reformatorskie, tworzyli wiersze, satyry, sztuki, by wezwać społeczeństwo do myśli o kraju. Literatura patriotyczna to najważniejsza gałąź literatury polskiego oświecenia.

Poruszyli ten temat

  • publicyści: Stanisław Konarski, Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj.
  • W sferze krytyki obyczajów i postaw: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz
  • W sferze popularyzowania reform: Julian Ursyn Niemcewicz, redaktorzy Monitora.

Temat obyczajowy

Postawy, zachowania, przywary szlachty ale również kleru i dworu królewskiego. Naczelnym gatunkiem służącym do krytyki stanów jest satyra oraz komedia polityczna i obyczajowa. Tu prym wiedzie Ignacy Krasicki, za nim Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, komediopisarze, jak Franciszek Zabłocki, Franciszek Bohomolec.

Natura ludzka

Jej złożoność, wady, zależność od natury lub cywilizacji, cele w życiu. Zajmowali się tym Wolter i Rousseau, choć inaczej postrzegali pewne sprawy, Diderot głosił teorię predestynacji. Bajkopisarze: Francuz La Fontaine i Polak Ignacy Krasicki potrafili wiele filozoficznych refleksji o człowieku zdefiniować i zamknąć w świecie bajek.

Model człowieka

  • Według klasyków człowiek powinien być istotą rozumną, z rozumu czynić pożytek. Wykształcenie zatem staje się pierwszą powinnością, a obowiązek obywatelski drugą. Człowiek oświecenia to erudyta, zna języki obce, pochwala rozwój sztuki, interesuje się literaturą, studiuje dorobek myślicieli starożytnych. Myśl stawia na pierwszym miejscu – nie emocje. Wzorem takiego umysłu oświeconego jest Ignacy Krasicki, a także sam król Stanisław August Poniatowski.
  • Według sentymentalistów człowiek to przede wszystkim istota czująca i wrażliwa. Powinien żyć w bliskości natury. W tym ujęciu serce i miłość stają się najważniejszymi wartościami.

Dojrzewanie i edukacja młodego człowieka

Dwa dzieła są tu konieczne.

  • Rousseau Emil, z jego teorią prawidłowego wychowywania człowieka w zgodzie z prawami natury, a z dala od cywilizacji miejskiej.
  • Ale podobne tematy porusza Wolter w Kandydzie. Przy tym temacie należy zaznaczyć coś jeszcze: oświecenie jest w ogóle epoką reformy edukacyjnej, potępienia dla barokowych, jezuickich metod nauczania, jest epoką Collegium Nobilium, reform Konarskiego, Komisji Edukacji Narodowej.

Utopijne ustroje proponowane przez literaturę

  • Wolter nie zgodził się, że żyjemy na najlepszym ze światów, jak chciał Leibniz. Realnemu światu daleko do doskonałości. Ale można wymyślić ustrój doskonały, oparty na równości obywateli, pogardzie dla bogactwa, taki jak Eldorado, do którego trafił Kandyd.
  • Taki jak idealna kraina z Podróży Guliwera Swifta, wreszcie taki jak Nipu, które zwiedził Mikołaj Doświadczyński z powieści Krasickiego. Idealne kraje, o sprawiedliwym ustroju zwane są utopiami od dzieła Tomasza Morusa z XVI wieku Utopia. Renesansowy myśliciel z Anglii wymyślił wyspę o tej nazwie – pozostała dla Europejczyków symbolem.

Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.

Miłość

  • W XVIII w. ten temat wybrali sobie za główny twórcy sentymentalizmu (piewcy uczucia, czułego serca i bliskości natury). Trochę też poeci rokokowi, ale oni lżej traktowali miłość, raczej jako rzecz flirtu, uciechy, rozkoszy. Twórcy sentymentalni widzieli w niej potężną siłę określającą życie ludzkie, uważali, że jest podstawą mocnych postaw moralnych i że jest wdzięcznym tematem liryków i sielanek. Dowody literackie to wiersze Franciszka Karpińskiego.
  • Rokokowe wydania miłości znajdujemy w Erotykach Franciszka Dionizego Kniaźnina,
  • libertyńskie w księgach samego markiza de Sade.

Natura

Jest domeną nurtu sentymentalnego. Przyroda to wszak najbardziej naturalne środowisko dla ludzi, odchodząc od natury – człowiek gubi najwłaściwsze wartości. Tak twierdził Rousseau, Karpiński czy Kniaźnin. Największe dzieło Stanisława Trembeckiego Sofiówka to też hołd złożony urodzie natury. Pamiętajmy też, że epoka ta lubi sielankę, a sielanka musi rozgrywać się na łonie natury.

Podróż

Podróżuje Guliwer Swifta, Kandyd Woltera, Doświadczyński Krasickiego. Izolacja Robinsona Crusoe też jest efektem morskiej podróży (zresztą swoistą karą za to, że nie siedział pobożnie w domu, lecz zachciało mu się egzotycznych wypraw). Podróż staje się osią nowej, oświeceniowej powieści – i na zawsze już pozostanie jednym z jej ważnych motywów.

Filozoficzna myśl oświecenia – panorama spraw ludzkich

Temat ten wcale nie zbladł w cieniu szacownych działań reformatorskich i patriotycznych.
Poszukiwanie prawdy o naturze ludzkiej, jej złożoności i wadach, o marzeniach,
dążeniach człowieka, i jego uczuciach wciąż powraca w małych i dużych utworach oświecenia. Np. w:

  • aforyzmach, satyrach i bajkach Ignacego Krasickiego
  • komediach obyczajowych np. w Fircyku w zalotach Franciszka Zabłockiego
  • powieści nowożytnej: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach Ignacego Krasickiego
  • twórczości polskiego sentymentalisty – Franciszka Karpińskiego.

Wypowiedzi patriotyczne:

Publicystyka:

  • Stanisław Staszic
    • Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
    • Przestrogi dla Polski
  • Hugo Kołłątaj
    • Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka
  • Franciszek Salezy Jezierski
    • Katechizm o tajemnicach rządu polskiego

Głosy literatów:

  • Wojciech Bogusławski
    Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale

Ogólna wymowa

Patrioci polscy zawierają w swoich wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, wskazują i krytykują wady i proponują reformy. Więcej nawet: opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów.

Krytykowane ostro są więc:

  • liberum veto,
  • konserwatywna postawa sarmacka,
  • powoływanie króla drogą elekcji,
  • niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi,
  • ciemnota i niski stan szkolnictwa.

Lekarstwem byłoby według myślicieli:

  • zreformowanie prawa,
  • zniesienie liberum veto,
  • tron dziedziczny,
  • równość stanów,
  • reforma oświaty.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

W trosce o losy ojczyzny

Jakie tematy podejmowano najchętniej i najczęściej w dobie polskiego oświecenia?

Publicystyka oświecenia w trosce o losy ojczyzny

Oświecenie – Test 2

Publicystyka epoki oświecenia

Koncepcje ludzkiego losu w literaturze od starożytności do oświecenia

Twórcy oświecenia wobec spraw państwa i narodu

Refleksje o świecie i naturze człowieka w utworach pisarzy oświecenia europejskiego.

Którzy filozofowie oświecenia piszą o tolerancji?

Czy tematy związane z Bogiem i religią pojawiały się w „ateistycznej” literaturze oświecenia?