Koncepcje ludzkiego losu w literaturze od starożytności do oświecenia.
Zanim zaczniesz pisać
Temat, z którym można się zetknąć przy każdej epoce literackiej – pytanie o ludzki los, jest problemem wyjątkowo uniwersalnym. Dlatego polecenie może wydawać się łatwe, ale – uwaga! – to łatwość pozorna. Nie chodzi w nim przecież o streszczanie utworów czy opisywanie losów kolejnych postaci. Temat wymaga umiejętności problematyzowania. Musisz samodzielnie wyszukać jakieś aspekty problemu, postawić pytania. Na przykład o to, jakie są najważniejsze koncepcje ludzkiego losu, co na nie wpływa, czy istnieją jakieś podobieństwa pomiędzy epokami. Zanim zaczniesz pisać, uporządkuj zebrany materiał.
Jaką formę wybrać?
Może to być rozprawka – we wstępie pojawi się wówczas teza, że w literaturze od starożytności do oświecenia można znaleźć różne koncepcje ludzkiego losu. Dalej wystarczy przedstawić te koncepcje. Ale nie opisuj kolejnych epok: że w antyku głoszono takie poglądy, a w średniowieczu odmienne itp. Tak skonstruowanej pracy grozi nieuleczalna schematyczność. I niemała liczba powtórzeń! Lepiej skupić się na samych koncepcjach, nie na tym, kiedy je głoszono. To pomoże pokazać podobieństwa między epokami. Z tych samych powodów lepiej zrezygnować z nieśmiertelnego: „Kolejną koncepcją ludzkiego losu, którą pragnę przedstawić, jest…”. Spójność pracy można uzyskać także w inny, mniej banalny sposób. A może ciekawszą formą okaże się esej? To polecenie daje piszącemu naprawdę duże możliwości.
Ale, uwaga!
Nie opisuj kolejnych epok: że w antyku głoszono takie poglądy, a w średniowieczu odmienne itp. Tak skonstruowanej pracy grozi schematyczność. I niemała liczba powtórzeń! Lepiej skupić się na samych koncepcjach, nie na tym, kiedy je głoszono. To pomoże pokazać podobieństwa między epokami. Z tych samych powodów lepiej zrezygnować z nieśmiertelnego: Kolejną koncepcją ludzkiego losu, którą pragnę przedstawić, jest….
Plan pracy:
- Wstęp
- Opiszę
- Od kogo i czego uzależniano ludzki los?
- Jak interpretowano koleje ludzkiego losu?
- Jak go określano?
- Zakończę – dodam ocenę własną.
Jak uatrakcyjnić pracę?
- Wprowadzaj pytania – potrafią ożywić styl.
- Nie bój się pokazywać własnego zdania na dany temat – będzie dowodem, że potrafisz jakoś skomentować prezentowane fakty.
- Dobrym chwytem kompozycyjnym jest kontrast. Zestawiając sprzeczne poglądy, dodatkowo je wyeksponujesz.
Wstęp
Dla wielu osób wstęp bywa najtrudniejszym fragmentem pracy. Nie wiesz, od czego zacząć? Zastanów się, co jest istotą tematu, jakie informacje są konieczne. W temacie, który omawiamy, będzie to stwierdzenie, że w literaturze od starożytności do oświecenia pojawiają się różne koncepcje ludzkiego losu. Takie czy podobne stwierdzenie powinno pojawić się pod koniec wstępu. Zaczynamy raczej od rzeczy ogólniejszych:
Przykład I
Od czego zależy ludzki los? To pytanie tak stare jak sama ludzkość. Odkąd człowiek zaczął zastanawiać się nad sobą, próbuje znaleźć mechanizmy rządzące jego życiem, siły, które nań wpływają. I nie znajduje jednoznacznej odpowiedzi! Świadectwem tych poszukiwań jest literatura: zarówno najdawniejsza, jak i ta z czasów trochę nam bliższych. Twórcy różnych epok pokazują w swoich dziełach odmienne koncepcje ludzkiego losu.
Można też skonstruować wstęp inaczej, przechodząc od szczegółów do uogólnienia:
Przykład II
Człowiek – słaba i krucha istota, której los zależy od Boga czy przeznaczenia. Człowiek aktor w teatrze życia, marionetka pozbawiona wpływu na swą sytuację. Albo odwrotnie: „mały bóg świata”, samodzielnie kształtujący swoje życie. Czy można jednoznacznie ustalić, jakie mechanizmy mają wpływ na ludzkie życie? Raczej nie – taką odpowiedź podsuwa literatura dawnych wieków. Jej twórcy pokazują w swoich dziełach bardzo różne koncepcje ludzkiego losu.
Rozwinięcie
Bogaty materiał treści trzeba poddać selekcji i ująć w zgrabną formę. Przykłady, kto jak postrzegał poruszane w pracy zagadnienia – które teksty dowodzą wiary w przeznaczenie, które jak interpretują losy ludzkie. Ponieważ materiału jest ogrom – najlepiej wybrać kilka interesujących, ale różnych poglądów.
I. Od kogo, od czego zależy ludzki los?
Od bogów/Boga
- Bogowie greccy ingerują w sprawy świata, zmieniają ludzkie losy. Przykładem może być przebieg wojny trojańskiej (Iliada Homera).
- O całkowitej zależności człowieka od Stwórcy mówi biblijna Księga Hioba. Jej prawy i bogobojny bohater stał się przedmiotem zakładu między Bogiem a szatanem. Hiob pozostał wierny Bogu. Nie zwątpił w jego sprawiedliwość, choć nie rozumiał przyczyny swego cierpienia. Losy tego bohatera pokazują, że człowiek jest niczym wobec Boskich wyroków. Może stać się przedmiotem rozgrywki między siłami dobra i zła.
- Biblijne psalmy mówią o tym, jak bardzo ludzkie życie zależy od decyzji Boga. On nagradza i karze, „Pana jest ziemia i wszystko, co ją napełnia” (Psalm 24). W nim ludzie znajdują opiekę i nadzieję na pokonanie trudności.
- W średniowiecznej Bogurodzicy zawarta jest prośba do Matki Boskiej, aby wstawiła się za ludźmi u swego syna. Tylko od Boga zależy przecież „na świecie zbożny pobyt,/ po żywocie rajski przebyt”.
- Także Boska komedia Dantego pokazuje, że los ludzki jest wynikiem decyzji Stwórcy. On karze grzeszników, a nagradza wiernych.
- W Pieśni IX z Ksiąg pierwszych Kochanowski przedstawia Boga jak ojca, którego bawią ludzkie starania, by poznać przyszłość:
„Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba, Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba”.
Od przeznaczenia
Według starożytnych Greków ludzkim losem rządzą trzy boginie przeznaczenia – mojry (rzymskie Parki). Jedna z nich przędzie nić żywota, druga ją zwija, trzecia, trzymająca w ręku nożyce, w odpowiednim momencie tę nić przecina.
- Mitologiczny Edyp próbuje uciec od przeznaczenia, ale okazuje się to niemożliwe. Podobnie jak wcześniej jego rodzice usłyszał od wyroczni, że zabije ojca i ożeni się z matką. Nieświadomy popełnia obydwie zbrodnie.
- Na los córki Edypa także ma wpływ przeznaczenie. Sofokles w tragedii Antygona pokazuje, że bez względu na to, jak tytułowa bohaterka postąpi, sprowadzi na siebie zgubę.
- W Trenie XI Jan Kochanowski skarży się po śmierci ukochanej córeczki:
Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy”.
Kto jest tym wrogiem? Może to właśnie fatum, konieczność losu. Mojry były boginiami urodzin i zgonu.
Od przypadku
Przypadkiem rządziła w mitach starożytnej Grecji bogini Tyche, której rzymskim odpowiednikiem była Fortuna. Kojarzono ją z powodzeniem i majątkiem, ale także ze zmiennością (fortuna kołem się toczy).
- Horacy w swojej pieśni zwraca się do Fortuny:
Która z najniższych głębin los człowieczy
Możesz podźwignąć albo dumne dźwięki
Tryumfu zmienić w pogrzebowe jęki!”.
Nie mamy wpływu na swój los, rządzi nim ślepy traf.
- Podobny pogląd często prezentował Kochanowski w swoich pieśniach. W Pieśni IX z Ksiąg wtórych pisze:
Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
To da, to weźmie, jako sie jej widzi.
Dlatego należy przyjąć postawę stoicką – lepiej zachować spokój w obliczu niemożliwych do przewidzenia zmian swego losu.
- Przypadek wpływa na losy bohaterów oświeceniowych powieści. Dlaczego właśnie Robinson trafił na bezludną wyspę? Dlaczego Mikołaj Doświadczyński znalazł się na Nipu? Tego nie można wyjaśnić.
Od samego człowieka
- Ludzie otrzymali od Boga wolną wolę – muszą sami podejmować decyzje i ponosić ich konsekwencje. Przekonali się o tym Adam i Ewa, którzy zerwali owoc z drzewa zakazanego i zostali wypędzeni z raju. Odtąd w ich życiu pojawiły się ciężka praca i cierpienie.
- William Szekspir rezygnuje w swoich tragediach z fatum. Przyczyną klęski człowieka stają się jego własne decyzje. Makbet nie stałby się tyranem, gdyby żądza władzy nie popchnęła go do zamordowania króla Dunkana.
- Także Kochanowski w Odprawie posłów greckich pokazuje, że tragedia Troi została spowodowana błędną ludzką decyzją.
- W epokach rozumu (renesansie, oświeceniu) widać szczególną wiarę w możliwości człowieka. On sam ma kształtować swój los, wpływać na bieg wydarzeń. W Mowie o godności człowieka piętnastowiecznego filozofa Pico della Mirandoli Bóg mówi do człowieka:
„Nie uczyniłem cię ani istotą niebiańską, ani ziemską, ani śmiertelną, ani nieśmiertelną, abyś jako swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz sam sobie nadał taki kształt, jaki zechcesz”.
- Bohaterowie literatury oświecenia starają się wpłynąć na swój los. Szukają prawdy o świecie (tytułowy bohater Kandyda Woltera), są otwarci na zmiany, wyciągają wnioski z doświadczeń (Mikołaj Doświadczyński z powieści Krasickiego), starają się podporządkować sobie świat (Robinson Crusoe z utworu Daniela Defoe).
II. Jak można interpretować koleje losu człowieka?
Życie jako odgrywanie roli w teatrze świata
- Ta koncepcja ludzkiego losu ma rodowód antyczny. Grecki filozof Platon twierdził w Prawach:
Marionetkami są bowiem ludzie w większości wypadków i rzadko kiedy tylko mają coś wspólnego z prawdą.
- Kochanowski we fraszce O żywocie ludzkim widzi człowieka nawet nie jako aktora, a kukiełkę, lalkę w rękach wyższych sił. To one narzucają rolę, sterują człowiekiem. A gdy los ludzki się dopełni:
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.
- Zmienność losu powoduje, że zmieniają się także odgrywane przez nas role, np. bogacz może stać się nędzarzem. Pisze o tym m.in. Erazm z Rotterdamu w Pochwale głupoty.
- Motyw świata jako teatru często pojawia się w twórczości Szekspira. Nasze życie to odgrywanie kolejnych ról: dziecka, ucznia, zakochanego…
Wędrówka metaforą ludzkiego losu
- Przykładem człowieka wędrującego (homo viator) jest główny bohater Odysei Homera. Mitologiczny Odyseusz dziesięć lat tuła się po morzach, zanim uda mu się powrócić na rodzinną wyspę Itakę do ukochanej Penelopy. Wędrówkę Odyseusza można potraktować jako metaforę ludzkiego życia, które także polega na dążeniu do wybranych celów i jednoczesnym pokonywaniu przeciwności.
- Wędrówka kojarzy się z brakiem poczucia bezpieczeństwa, z zagubieniem. Tak widzi nasze życie barokowy filozof Blaise Pascal:
Żeglujemy po szerokich przestworzach, wciąż niepewni i chwiejni, popychani od jednego do drugiego krańca, pałamy żądzą znalezienia oparcia i ostatecznej podstawy.
- Zdarza się, że nasze życie jest wędrówką po labiryncie świata, szukaniem dróg, podejmowaniem trudnych decyzji. Zapowiedzią tego może być mitologiczny labirynt, z którego Tezeusz wydostał się tylko dzięki nitce otrzymanej od Ariadny.
Życie czasem próby, walką
- „Bojowanie byt nasz podniebny” – pisał o ludzkim losie Mikołaj Sęp-Szarzyński w sonecie O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem. Dążący do zbawienia człowiek musi umieć oprzeć się pokusom. To tym trudniejsze, że jednym z wrogów jest jego własne ciało, skłonne do grzechu.
- Poglądy Sępa-Szarzyńskiego to powrót idei średniowiecznych. Życie ludzkie jest tylko etapem w drodze do prawdziwej egzystencji w niebie. Tak widzieliby życie twórcy średniowiecza czy baroku, wielokrotnie podkreślający kruchość i słabość człowieka.
III. Jak jeszcze można określić ludzki los?
Zmienny
- Los odmieni się, zanim
lotna mucha w powietrzu
zdąży przemknąć przed tobą
– pisze antyczny Simonides w wierszu Los.
Dlatego nie należy robić planów, zastanawiać się nad tym, co przyniesie jutro.
- Horacy idzie dalej – zgodnie z filozofią epikurejską każe wykorzystywać każdą chwilę (carpe diem). Nikt nie wie, jaka będzie przyszłość, stąd wskazówka:
Więc łap dzień każdy, a nie wierz ni trochę
w złudnej przyszłości obietnice płoche
(Do Leukonoe).
- O zmienności fortuny wiele mówi także Kochanowski (np. w Pieśni IX z Ksiąg wtórych).
Absurdalny
- Życie jest tylko […] powieścią idioty.
Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą
– mówi tytułowy bohater Makbeta Szekspira.
- W filozofii Pascala (barok) niektórzy doszukują się źródeł współczesnego egzystencjalizmu. Absurd ludzkiego losu polega na tym, że człowiek żyje w lęku, niepewności. Nic nie tłumaczy jego istnienia w sposób absolutny.
Marny
- Marność nad marnościami i wszystko marność – tak Księga Koheleta komentuje wszelkie ziemskie sprawy. Jedyną prawdziwą wartością jest głęboka wiara.
- Motyw vanitas pojawia się często w poezji barokowej. Poeci podkreślają krótkość ludzkiego życia, które ledwie może być nazwane „czwartą częścią mgnienia” (Daniel Naborowski, Krótkość żywota).
Zakończenie
Oto, co może znaleźć się w zakończeniu:
- Podsumowanie przedstawionych wcześniej koncepcji ludzkiego losu. Zastanów się, które z nich pojawiają się najczęściej i co jest tego powodem?
- Refleksja dotycząca aktualności tych koncepcji. Jak współcześni ludzie widzieliby swój los?
- Subiektywna ocena przedstawionych poglądów. Które spojrzenie na los człowieka jest Ci najbliższe? Od czego zależy Twoje własne życie?
Przykład
Literatura dowodzi, że nie ma jednej odpowiedzi na pytania o sens naszego życia, o siły, od których nasz los zależy. Nie znaczy to jednak, że możemy zrezygnować z zadawania takich pytań! Jeśli chcemy przeżyć nasze życie świadomie, musimy pytać i szukać. Wymaga to od nas także umiejętności wyjścia poza jednostkowe doświadczenia. Pomyślenia nie o własnych doznaniach, ale o istocie człowieczeństwa. I zrozumienia, że mimo upływu wieków ludzkie problemy są niezmienne, podobne. Właśnie dlatego dzieła literatury najdawniejszej mogą nam służyć pomocą – możemy w nich znaleźć odbicie także naszego losu.
Oto co może znaleźć się w zakończeniu:
- Podsumowanie przedstawionych wcześniej koncepcji ludzkiego losu. Zastanów się, które z nich pojawiają się najczęściej i co jest tego powodem?
- Refleksja dotycząca aktualności tych koncepcji. Jak współcześni ludzie widzieliby swój los?
- Subiektywna ocena przedstawionych poglądów. Które spojrzenie na los człowieka jest Ci najbliższe? Od czego zależy Twoje własne życie?
Cytuj!
Zauważ, że dobrze dobrany cytat może powiedzieć więcej niż kilka zdań komentarza. Poza tym uatrakcyjnia pracę, rozbija monotonię zapisu. Ta ostatnia uwaga dotyczy zwłaszcza fragmentów poezji – w ich wypadku pamiętaj o odpowiednim zapisie! Musisz zachować podział na wersy zgodny z oryginałem.
Wykorzystaj dzieła filozofów
Literatura nie rodzi się w próżni – bardzo duży wpływ ma na nią światopogląd danej epoki. Przy tak „filozoficznym” temacie jak koncepcja ludzkiego losu odwołania do filozofii mogą okazać się szczególnie cenne. Wiele z nich pojawia się w naszej propozycji konspektu: Epikur, Pico della Mirandola, Pascal… Pamiętaj, że to nie wszyscy, których możesz wykorzystać.
Zauważ,
że kształtując swój los, ludzie biorą pod uwagę społeczne obowiązki i zasady. Na przykład postępują tak, a nie inaczej, biorąc pod uwagę nakazy honoru (bohaterowie Cyda Corneille’a), patriotyzmu (Antenor z Odprawy posłów greckich Kochanowskiego) itp.
Cały świat to teatr.
Wszyscy mężczyźni i wszystkie kobiety
Są aktorami – wchodzą i znikają.
(William Szekspir, Jak wam się podoba)
Skojarz!
Podobne myśli można znaleźć w Próbach Michała Montaigne’a: „Życie samo w sobie nie jest ani dobre, ani złe, jest miejscem na dobro i zło, zgodnie z tym, czym je zapełnicie”.
Uwaga!
Zauważ, że ta koncepcja ludzkiego losu pojawia się niemal we wszystkich epokach, może poza oświeceniem, które było chłodne religijnie – w tym czasie głoszono ateizm i deizm (przekonanie, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego rozwój).
Zobacz:
O wędrówce jako metaforze ludzkiego losu i jej literackich ujęciach w wybranych utworach.