Praca
Obraz
- Aleksander Gierymski, Piaskarze
To temat numer jeden w pozytywizmie. Bolesław Prus deklarował w imieniu pokolenia:
„ani żyć nie można z uśmiechem, ani ginąć z honorem, tylko – pracować, pracować i pracować”.
Pozytywiści wymienili walkę – główny postulat romantyków – na pracę. Widać to w literaturze.
- W Nad Niemnem to Bohatyrowiczowie są górą – ich przodkowie Jan i Cecylia zaszczepili w nich siłę do pracy, dzięki której żyją w szacunku i do ziemi, i do siebie nawzajem. Spośród postaci pojawiających się we dworku Korczyńskich lepiej oceniamy pracusiów – Benedykta, Witolda i Justynę, a nie wiecznych maruderów – Emilię, Zygmunta, Różyca.
- Trudną drogą idzie Stanisław Wokulski z Lalki – źle czuł się w skórze walczącego romantyka, ale i niedobrze jako człowiek pracy. Był typem nowoczesnego handlowca z duszą obciążoną romantycznym idealizmem. W Lalce poznajemy też gorzką prawdę o nędzy ludzi pracy z Powiśla. Takie obrazy przekonują, że konieczna jest realizacja postulatów pracy organicznej i pracy u podstaw.
Materiał literacki:
- Bolesław Prus, Lalka, Emancypantki
- Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Marta
- Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem
Obrachunki z powstaniem
Obrazy:
- Artur Grottger, cykl Polonia, cykl Lituania, cykl Wojna
- Maksymilian Gierymski, Alarm w obozie powstańczym, Patrol powstańczy
Powstanie styczniowe było ważnym wydarzeniem nie tylko w historii naszego państwa – wpłynęło również na kształt nowej epoki literackiej zwanej pozytywizmem. Pisać o powstaniu oczywiście Polacy nie mogli ze względu na cenzurę, ale temat ten przemycali w swoich dziełach o pozornie innej tematyce.
- Na czarno ubrane bohaterki pozytywistycznych utworów wyrażały żałobę po utracie wolności (A…b…c…), o bohaterstwie ojców przypominały mogiły powstańców (Nad Niemnem). Popowstaniowy bagaż dźwigają na swych barkach bohaterowie Lalki – Ignacy Rzecki i Stanisław Wokulski oraz Józef Skawiński z Latarnika Sienkiewicza.
- Prawdziwego obrachunku z powstaniem dokonuje Eliza Orzeszkowa w bardzo późno wydanej noweli Gloria victis, w której jawnie mówi się o przywódcach powstania i losach młodych żołnierzy.
Temat powstania nie zniknie z literatury w następnej epoce – objawi się w twórczości Stefana Żeromskiego (Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Echa leśne).
Materiał literacki:
- Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Gloria victis, A…b…c…;
- Henryk Sienkiewicz, Latarnik;
- Bolesław Prus, Lalka.
Historia
Obrazy:
- Juliusz Kossak, Luzak, Stadnina na Podolu;
- Józef Brandt, Czarniecki pod Koldyngą, Pojmanie na arkan;
- Jan Matejko, Stańczyk, Kazanie Skargi, Rejtan, Unia lubelska, Batory pod Pskowem, Kopernik, Kościuszko pod Racławicami, Poczet królów i książąt polskich, Konstytucja 3 maja, Bitwa pod Grunwaldem.
W dobie utraty niepodległości wartością najcenniejszą dla Polaków jest ich historia – sięganie pamięcią do czasów lepszych, do doby Piastów po ostatnie wieki szlacheckiej swobody. Największym „hurtownikiem” powieści historycznych był Józef Ignacy Kraszewski.
- Spośród kilkudziesięciu tomów wyróżniają się: Stara baśń, Masław, Król chłopów, Banita, Krzyżacy 1410, Zygmuntowskie czasy, tzw. trylogia saska: Hrabina Cosel, Brühl, Z siedmioletniej wojny.
- A największe emocje wśród czytelników wzbudzały drukowane w odcinkach w warszawskim Słowie powieści historyczne Henryka Sienkiewicza – Trylogia „ku pokrzepieniu serc”: Ogniem i mieczem (powstanie Chmielnickiego), Potop (wojna polsko-szwedzka), Pan Wołodyjowski (początek wojny z Turcją) oraz Krzyżacy.
- Zupełnie inną powieść historyczną napisał Bolesław Prus. Akcja Faraona rozgrywa się w starożytnym Egipcie. Bohater to Ramzes XIII – wymyślony przez Prusa faraon, któremu nie udaje się dokonać przewrotu państwowego: walkę o władzę przegrywa z kapłanami.
Materiał literacki:
- Henryk Sienkiewicz, Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis;
- Bolesław Prus, Faraon;
- Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń, Masław, Król chłopów, Banita, Krzyżacy 1410, Zygmuntowskie czasy, tzw. trylogia saska: Hrabina Cosel, Brühl, Z siedmioletniej wojny.
Kwestia żydowska
Obrazy:
- Maksymilian Gierymski, Żydzi modlący się nad Wisłą;
- Aleksander Gierymski, Święto Trąbek, Żydówka z pomarańczami (Pomarańczarka).
Na kwestię żydowską wielokrotnie zwracała uwagę Eliza Orzeszkowa w publicystyce i w powieści Meir Ezofowicz. Fabuła tej powieści porusza kwestię akceptacji ludzi o innych poglądach w obrębie samego środowiska żydowskiego. Meir staje w obronie rodziny karaimów, za co zostaje odrzucony przez własną gminę.
W latach 90. na polskich terenach zaboru rosyjskiego nasiliły się rozruchy antyżydowskie. Orzeszkowa zwróciła się z prośbą do pisarzy o pisanie utworów potępiających zachowania antysemickie. Ukazały się one w tomie Z jednego strumienia. Wśród tych utworów znalazł się Mendel Gdański Konopnickiej opowiadający o losie Żyda związanego z polską historią i kulturą, byłego powstańca, mieszkającego w Warszawie, który w wyniku antysemickich ataków stracił serce do miasta, z którym zżył się przez wiele lat. Dosyć dokładnie środowisko żydowskie przedstawia też Prus w Lalce. Świat nauki reprezentuje w powieści zasymilowany Żyd – też powstaniec – doktor Michał Szuman. Aktywne środowisko żydowskich handlowców tworzą Szlangbaumowie.
Materiał literacki:
- Maria Konopnicka, Mendel Gdański;
- Bolesław Prus, Lalka;
- Eliza Orzeszkowa, Meir Ezofowicz.
Dziecko
Obrazy:
- Jan Matejko – portrety własnych dzieci;
- Jacek Malczewski, Janko Muzykant;
- Józef Chełmoński, Pastuszki;
- Aleksander Kotsis, Dola sieroca, Matula pomarli.
Temat ten pojawia się po raz pierwszy w literaturze.
- Dziecięcy bohaterowie to najczęściej dzieci pokrzywdzone przez los – biedne wiejskie (Janko Muzykant, Antek), biedne miejskie (Nasza szkapa), osierocone (Jamioł, Dobra pani, O krasnoludkach i sierotce Marysi), pozostawione bez opieki (Tadeusz, Jamioł) albo kalekie (Katarynka).
- Osobną grupę tworzą też dzieje dzieci na tle aktualnych wydarzeń politycznych (los polskich dzieci prześladowanych w szkole zaborczej w opowiadaniu Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela) czy społecznych (Anielka).
Obrazy dziecięcej niedoli miały oddziaływać na emocje czytelników. Potrafiły poruszyć nawet najbardziej zatwardziałe sumienia. Dzieci, wobec których nikt nie przejawiał żadnego zainteresowania i troski, nie mogły zostać pozostawione same sobie – ich losowi powinno przyjrzeć się całe społeczeństwo, by pomóc dzieciom w rozpoczęciu samodzielnego życia.
Materiał literacki:
- Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant, Jamioł, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela;
- Bolesław Prus, Antek, Katarynka, Anielka;
- Eliza Orzeszkowa, Dobra pani, Tadeusz;
- Maria Konopnicka, Z liryk i obrazków, Na jagody, O krasnoludkach i sierotce Marysi.
Wieś
Obrazy:
- Wojciech Gerson, Pogrzeb wiejski, Góral w wędrówce za chlebem, Dziewczyna bez dachu;
- Aleksander Gierymski, Trumna chłopska;
- Józef Chełmoński, Przed karczmą podczas deszczu, Sprawa u wójta, Czwórka, Babie lato;
- Aleksander Kotsis, Bez dachu, Ostatnia chudoba.
Temat wsi pojawia się w literaturze pozytywistycznej w kilku różnych odsłonach:
- Problem dzieci, które żyją w nędznych warunkach, bez edukacji i perspektyw na dalsze życie (Janko Muzykant, Antek).
- Problem wiejskich rodziców, którzy nie mają czasu, by poświecić go swoim dzieciom, pozostawiają je bez opieki, ciągle pracują w pańskich dworach (Tadeusz).
- Problem ciemnoty chłopskiego środowiska (Szkice węglem, Antek).
- Problem wsi pouwłaszczeniowej (ziemiańskiej) – upadek szlacheckich dworków, wysokie kontrybucje nałożone na rodziny powstańców (Nad Niemnem, Anielka).
- Rugi pruskie – przejmowanie polskich ziem przez kolonistów niemieckich (Placówka).
Materiał literacki:
- Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant, Szkice węglem;
- Bolesław Prus, Placówka, Antek;
- Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Tadeusz;
- Maria Konopnicka – poezje.
Kobieta
Obrazy
- Tadeusz Ajdukiewicz, Helena Modrzejewska
- Wojciech Gerson, Dziewczyna bez dachu, Odpoczynek po kąpieli
Wizerunek kobiety całkowicie zmienia się w pozytywizmie. Nie jest ona już romantycznym „puchem marnym, wietrzną istotą”, lecz kobietą czynu, na równi z mężczyznami wpływającą na kształt społeczeństwa. To w tej epoce do głosu dochodzi emancypacja. Kobieta czynu pojawia się nie tylko na kartach literatury, ale i w życiu. Wystarczy przywołać czołowe nazwiska polskich pisarek: Elizy Orzeszkowej i Marii Konopnickiej.
- Literackie studium kobiety pracującej przedstawia Orzeszkowa w Marcie. Utalentowana plastycznie Marta Świcka, wdowa i matka jednego dziecka, chciałaby wykonywać zawód zgodny z jej zainteresowaniami i umiejętnościami. Pechowo jednak na stanowisko, które ją interesuje (u jubilera), przyjmowani są tylko mężczyźni. Gdy Marta traci posadę szwaczki, pozostaje bez środków do życia i bez możliwości znalezienia nowej pracy. Upada coraz niżej – jest żebraczką i złodziejką. Jej los kończy się tragicznie – Marta ginie pod kołami konnego omnibusu.
- Silne, odpowiedzialne kobiety pojawiają się w powieści Nad Niemnem Orzeszkowej (Marta Korczyńska i Justyna Orzelska) oraz w noweli A…b…c… (Joanna Lipska).
- Przeciwnikiem emancypacji był Bolesław Prus. Tematowi samodzielności kobiet poświęcił nawet powieść Emancypantki, którą uznał za najdoskonalszy utwór z całego swego dorobku. Niestety, jej bohaterki nie sprawdzają się w roli emancypantek – klęskę ponoszą pani Latter prowadząca pensję, Madzia Brzeska, a wręcz ośmieszone zostają Eufemia i Panna Howard oraz wyrachowana panna Malinowska. Mało przyjazny wizerunek Izabeli Łęckiej stworzył też Prus w Lalce.
Materiał literacki:
- Bolesław Prus, Lalka, Emancypantki
- Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Marta, A…b…c…
Miasto
Obrazy
- Franciszek Kostrzewski, Cyrk na Saskiej Kępie oraz wiele ilustracji drukowanych w warszawskiej prasie
- Aleksander Gierymski, Brama na Starym Mieście, Przystań na Solcu, Powiśle
Nowy temat w pozytywizmie. To w tej epoce miasto objawiło się z niezwykłą siłą w zupełnie nowej postaci. Jego obraz nie jest jednolity – zupełnie inaczej wygląda miasto bogaczy udających się na zakupy do sklepów na Krakowskim Przedmieściu albo spacerujących po Łazienkach, a zupełnie inaczej robotnicze Powiśle. Inaczej wygląda kamienica państwa Łęckich, a inaczej sutereny biedaków (równie ubogie artystyczne mansardy pojawią się w mieście następnej epoki – Krakowie). W krajobrazy miast (również tych prowincjonalnych) wpisują się nowe obiekty – fabryczne kominy (Dym). Najdoskonalszy przekrój przez miasto pozytywistyczne stworzył Prus w Lalce. Miastem rodzącego się kapitalizmu jest Warszawa.
Materiał literacki:
- Bolesław Prus, Lalka, Dziewczęta z Nowolipek, Katarynka, Kamizelka
- Maria Konopnicka, Dym, Mendel Gdański
Uwaga!
- Inteligencja jako warstwa społeczna powstała w Europie i Polsce w ciągu XIX wieku. W okresie pozytywizmu nastąpiło zwiększenie jej liczebności, zwłaszcza ze względu na trudną sytuację szlachty po powstaniu. Komu nie odebrano majątku w trakcie popowstaniowych represji, i tak teraz ubożał.
- Wraz z industrializacją i kształtowaniem się społeczeństwa masowego wzrastało zapotrzebowanie na lekarzy, prawników, inżynierów, nauczycieli. Na skutek ubożenia szlachty pojawiali się kandydaci do takich właśnie zajęć.
- Jednocześnie, wraz z kształtowaniem się światopoglądu pozytywistycznego, powstawał tak zwany etos polskiej inteligencji – zbiór zasad jej zachowania, oscylujących wokół przekonania, że praca inteligenta jest przede wszystkim społeczną służbą, a dopiero potem posadą.
Zobacz:
Jakie gatunki literackie uznasz za typowe dla epoki pozytywizmu?