Renesans ma niewątpliwe prawo do swojej nazwy, o ile odniesiemy ją do niezwykłej „ponownej kariery” ideałów starożytności w tym okresie. To rzeczywiście czas „odrodzenia” kultury antycznej – staje się ona wzorem dla twórców i myślicieli. Jednocześnie to okres wielkiego odkrywania starożytności. Organizuje się wykopaliska archeologiczne i odkrywane są kolejne zabytki. Odnajdywane są klasyczne utwory, na ogół w klasztornych bibliotekach, gdzie od stuleci spoczywają pod warstwą kurzu; Petrarka na przykład angażuje się poważnie w poszukiwanie dzieł Cycerona. Włoscy humaniści piszą jeden za drugim rozprawy na temat starożytności, dowodząc uczenie, że pisarze antyczni pozostawili dzieła, których przewyższyć się nie da. Nawołują natomiast do wykorzystywania ich dzieł na użytek języków narodowych. Renesansowi twórcy – przykładem choćby Kochanowski – czynią to niezwykle chętnie: zarówno przekładając utwory Horacego czy Owidiusza, jak i tworząc własne wersje według antycznych wzorów.
Renesans to czas klasycyzmu – czyli reguł tworzenia opartych na wzorach starożytnych, czerpanych z poetyk Arystotelesa i Horacego. Wiele spośród antycznych zasad i koncepcji literackich zaczyna w renesansie swoje drugie życie. Klasycyzm potrwa zresztą jako osobny nurt w literaturze aż do początków wieku XIX, po raz kolejny stając się nurtem dominującym w oświeceniu.
Gatunki literackie renesansu zaczerpnięte z antyku
Anakreontyk
Utwór sławiący uroki życia. Jego kontynuacje znajdujemy w biesiadnych i erotycznych fraszkach Kochanowskiego, a także w niektórych jego pieśniach.
Elegia
Elegie miłosne tworzył w starożytności m.in. Owidiusz. Od renesansu elegia to utwór będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą. Fragmenty elegijne odnajdziemy w Boskiej komedii. Pisywali też elegie renesansowi poeci łacińscy, np. Klemens Janicki, twórca Elegii o sobie samym do potomności.
Pieśń
Zaczerpnięta od Horacego, który nadał swym pieśniom tytuł Carmina. Z pieśni zbudowana jest Boska komedia Dantego. Kochanowski wykorzystuje sam gatunek, a także tłumaczy utwory Horacego.
Tren
Ten starogrecki gatunek poezji żałobnej znalazł swoją kontynuację w cyklu trenologicznym Jana Kochanowskiego.
Sielanka
Szymon Szymonowic, autor Żeńców, wprowadza w renesansie polską nazwę gatunku – sielanka. Inna ważna sielanka tego czasu to Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce.
Poemat epicki
Wywodzi się ze starożytnego eposu homeryckiego i średniowiecznej epiki rycerskiej. Dwa najwybitniejsze poematy epickie (eposy) XVI w. to Orland szalony Ariosta i Jerozolima wyzwolona Tassa.
Tragedia
Najbardziej znane przykłady z tego okresu to Odprawa posłów greckich Kochanowskiego, ale także Król Lear Szekspira – w wielu punktach zbieżny z antyczną wizją tragedii.
.
Przewodnik po klasycystycznej poetyce i pisarstwie renesansu
Mimesis
Pojęcie zaczerpnięte z antycznej Poetyki Arystotelesa. Oznacza „naśladownictwo”. Zgodnie z tą zasadą sztuka powinna odzwierciedlać świat – naśladować rzeczywistość. W klasycznej literaturze nie ma zatem miejsca na fantastykę i wykraczanie poza granice realności. W ujęciu Horacego zasadę tę streszczają słowa ut pictura poesis (aby poezja malowała). Według niego poeta ma być kimś w rodzaju malarza, który zamiast pędzla używa pióra, a zamiast farb – słów. Efektem jego pracy ma być wierny – ale przy tym piękny! – obraz rzeczywistości.
Decorum
Kolejna zasada z poetyk antycznych, znana nam jako zasada odpowiedniości (stosowności) stylu. Zgodnie z nią o kunszcie twórcy świadczy to, czy potrafi dokładnie dopasować styl utworu do jego treści. W związku z nią wyróżniano trzy podstawowe odmiany stylu:
- styl wysoki – nacechowany patosem, górnolotny, przeznaczony do pisania o kwestiach wzniosłych, poważnych, charakterystyczny dla gatunków takich jak oda czy tragedia;
- styl średni – subtelny, elegijny, spokojny i stonowany lub radosny i euforyczny, przeznaczony do obrazowania nastrojów i uczuć, do zastosowania na przykład w pieśniach;
- styl niski – niestroniący od kolokwializmów, obrazowy, żywy, celny i błyskotliwy, charakterystyczny dla epigramatów i bajek.
Była żelazną regułą renesansu. Petrarka, pisząc sonety do Laury, posługiwał się stylem elegijnym. Kochanowski, pisząc pieśni – średnim. W tragediach klasycystycznych stosowano styl wysoki. Łamał tę regułę Szekspir.
Horacjanizm
To pojęcie wiąże się oczywiście z Quintusem Horatiusem Flaccusem, żyjącym w ostatnim stuleciu poprzedniej ery wielkim rzymskim poetą, znanym dziś jako Horacy. Twórcy renesansu, między innymi Petrarka i Kochanowski, uważali go za niedościgłego mistrza kunsztu poetyckiego. Swoje zasady konstruowania utworów i rady dla innych poetów zawarł Horacy w Liście do Pizonów. Znajdziemy w nim wizję poezji, która cechuje się zwięzłością, spójnością i potrafi zapanować nad odczuciami odbiorcy. Sformułowana przez poetę zasada docere et delectare (bawić i uczyć) to z kolei jedna z pierwszych formuł literackiego dydaktyzmu. W pozostałej części utworu Horacy przedstawia swoją wersję zasad Arystotelesowskiej poetyki. Co niezmiernie ważne dla renesansu, także literacki gatunek pod nazwą pieśń jest autorskim tworem Horacego. A zatem horacjanizm renesansowy to świadome nawiązywanie do twórczości starożytnego mistrza, a jednocześnie przyjęcie jego wizji świata i sposobów jego przedstawiania.
Retoryka
Niezwykle popularna już w starożytności nauka o formułowaniu wypowiedzi. W antyku stanowiła podstawę wykształcenia. Zajmowano się nią już w VI w. p.n.e. Umiejętność składnego i skutecznego formułowania mów była niezbędna w działalności politycznej i publicznej. Renesansowi humaniści przywrócili retoryce jej dawną wartość – wprowadzając ją jako przedmiot edukacji do opanowanych przez siebie uniwersytetów, na przykład w Padwie, Bolonii i Oksfordzie. Studiowali zatem retorykę wszyscy szesnastowieczni studenci. Na zajęciach z niej mówiono przede wszystkim o tradycji mów antycznych – Cycerona i Kwintyliana, a także uczono o tzw. tropach. Tropy to po prostu rozmaite retoryczne chwyty zmierzające do wzbudzenia zaciekawienia słuchaczy i przekonania ich do swoich racji.
Retoryka miała wielki wpływ na ukształtowanie się literatury klasycystycznej – przejęte z niej wzory stosowano w poezji okolicznościowej i w epistolografii, czyli sztuce pisania listów; przykład: listy Abelarda czy Erazma z Rotterdamu. Z kolei w utworach fabularnych – jak Boska komedia czy Orland szalony – bohaterowie wypowiadają się w sposób zgodny z prawidłami tej sztuki, co dziś sprawia wrażenie sztuczności i nadęcia, wówczas jednak było świadectwem literackiego kunsztu.
Wiersz sylabiczny
Ci spośród pisarzy renesansowych fascynujących się twórczością starożytną, którzy zdecydowali się na tworzenie dzieł w językach narodowych, mieli jeden poważny problem. Nie mogli mianowicie oddać w swoich językach specyficznej rytmiki poezji antycznej. Zarówno bowiem w Grecji, jak i w Rzymie rytm wiersza opierał się na zmiennej długości czasu trwania samogłosek. W językach nowożytnych natomiast zjawisko to nie zachodzi. Twórcy renesansu musieli zatem wymyślić coś własnego. Stworzyli tak zwany sylabiczny system wersyfikacyjny – pozwalający na rozmaite wariacje na temat rytmu wiersza, urozmaicenie go i stosowanie wyrafinowanych środków stylistycznych. System ten pozostał podstawowym sposobem budowy wiersza w poetyce klasycystycznej – aż do wieku XIX. Cechują go:
- stała liczba sylab w poszczególnych wersach;
- obecność średniówki, czyli akcentowanego podziału wersu, w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe;
- dążenie do zachowania stałego akcentu w określonych miejscach wersu, np. w klauzuli.
Efekty zastosowania tego systemu to powstanie rozmaitych sposobów wersyfikacji odpowiadających tym antycznym, większa możliwość urozmaicania twórczości, a także możność stosowania przerzutni. Jednym z pierwszych utworów sylabicznych jest Boska komedia Dantego. W Polsce sylabizm stosował we wszystkich niemal utworach poetyckich Kochanowski.
Liryka epigramatyczna
Epigramat to starogrecki gatunek literacki, stworzony przez Simonidesa z Keos. Wywodzi się od słynących z lakoniczności greckich epitafiów. To zwięzły i kunsztowny utwór zawierający wyraźną puentę, w klasycznej wersji mający postać dwu- albo czterowersu. Już w starożytności liryka epigramatyczna podlegała przemianom. Można na przykład zaliczyć do niej część anakreontyków – krótkich utworów biesiadnych i erotycznych nazwanych od imienia ich słynnego twórcy, Anakreonta. W renesansie epigramaty mają bogatą reprezentację. Erazm z Rotterdamu zawiera je w tomie Adagia. Kochanowski utwory tego typu nazywa fraszkami, wprowadzając do polszczyzny nazwę gatunku i wzór stylistyczny. Rej zaś utwory o analogicznym charakterze określa mianem figlików.
Literatura parenetyczna
Nurt literacki zajmujący się prezentacją określonych, godnych naśladowania, wzorów osobowych. Znany ze średniowiecza, choć utwory parenetyczne popularne były także w antyku, a reprezentować je mogą Prace i dnie Hezjoda, zawierające wizję idealnego rolnika. W renesansie także powstawały utwory parenetyczne. Sztandarowym ich przykładem jest Dworzanin (Il Cortegiano) Baltazara Castiglionego, przedstawiający wzorcowego dwornego pana i idealną dworską damę. W Polsce literaturę tego typu tworzył Mikołaj Rej, autor Żywota człowieka poczciwego, w którym prezentuje wizję godnego naśladowania ziemianina.
Literatura pastoralna (łacińskie pastoralis = pasterski)
Przedstawia pasterzy lub rybaków, myśliwych, wieśniaków, którzy żyją w oddaleniu od wielkich skupisk ludzkich w spokoju i w zgodzie z naturą. I ten nurt literacki wywodzi się ze starożytności. Z jednej strony z twórczości epickiej Hezjoda, z drugiej – z greckiej twórczości, żyjącego w III w. p.n.e., Teokryta; od tego ostatniego pochodzi też nazwa podstawowego gatunku tego typu literatury, idylli, po polsku nazwanej – w renesansie właśnie – sielanką. Teokryt traktował sielankę bądź jako realistyczny obrazek z życia wsi, bądź jako formę literackiej maski dla aktualnych problemów społecznych. Z kolei Wergiliusz, twórca rzymski, uczynił przedmiotem sielanki życie pasterzy w idealnej krainie Arkadii. W renesansie prócz Szymonowica sielanki tworzył także Kochanowski. Do epiki rustykalnej nawiązywał Rej w Żywocie człowieka poczciwego.
Dramat klasyczny
Arystoteles w Poetyce wyłożył podstawowe – obowiązujące przez całą starożytność – zasady konstruowania dramatu. Znamy je także z utworów klasyków dramatu greckiego: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa. Przypomnijmy ich podstawowe założenia. Dramat dzieli się na tragedię – pisaną stylem wysokim, opowiadającą o osobach wysokiego rodu w obliczu potężnych dylematów tragicznych, oraz komedię – napisaną w stylu niskim i mającą bawić.
W dramacie obowiązują trzy jedności.
- Jedność czasu oznacza, że akcja dramatu powinna się rozegrać w czasie jednej doby.
- Jedność miejsca oznacza, że akcja musi odbywać się w jednym miejscu.
- Jedność akcji oznacza, że wydarzenia muszą następować w logicznej kolejności – bez retrospekcji i wybiegania w przyszłość.
Prócz tego obowiązywały ścisłe reguły dzielenia tragedii na epejsodiony (wystąpienia postaci dramatu, pierwotne akty) i stasimony (pieśni chóru), akcję otwierał prologos, a zamykał exodos.
Antyczne reguły tworzenia dramatów obowiązywały także renesansowych i późniejszych klasycystów. Stosował je np. Kochanowski w Odprawie posłów greckich i siedemnastowieczny tragik Racine. Świadomie łamał i reformował Szekspir – wielki rewolucjonista dramatu.
Zobacz: