Sprawa narodowa
Temat ojczyzny w literaturze tej epoki być może wcale nie jest najważniejszy, ale na pewno jest ważny – dzięki dwóm potęgom: Wyspiańskiemu i Żeromskiemu. Autorzy ci zajmują inne obszary literackiej mapy. Żeromski pisze prozę zrywów niepodległościowych; spod jego pióra wyjdzie jednak także dramat Róża. Wyspiański tworzy wielkie dramaty narodowe: Wesele – rzecz o współczesnym mu społeczeństwie polskim wobec sprawy wyzwolenia, Noc listopadową, Warszawiankę – o powstaniu. Często cytowanym utworem patriotycznym jest wiersz Kasprowicza Rzadko na moich wargach.
- Stefan Żeromski, Wierna rzeka; Rozdzióbią nas kruki, wrony…; Popioły; Róża
- Stanisław Wyspiański, Wesele; Noc listopadowa; Warszawianka
- Jan Kasprowicz, Rzadko na moich wargach z Księgi ubogich
.
Wieś (ludomania)
Moda na fascynację folklorem, wsią jest charakterystyczna dla Młodej Polski. Wieś w literaturze, wieś na płótnach malarzy, małżeństwo z chłopką itd., itp. Zauważcie jednak, jak różne są najważniejsze literackie wypowiedzi o wsi. Wesele poddaje pod dyskusję zagadnienie ludomanii. Choć zachwyt strojem, obyczajem, „potęgą chłopa” jest w tym utworze wyeksponowany, to przecież szczerość poety zafascynowanego wsią staje pod znakiem zapytania. „Wiejska chata rozśpiewana” i zbratanie się wsi z miastem to zresztą wielka metafora, pretekst do poruszenia innych tematów. Chłopi zostali nagrodzeni Noblem jako wiejska epopeja. Reymont, owszem, prezentuje związek natury z życiem ludzi, obyczajem, ale sięga też w głąb chłopskiej psychiki. Cykl Kasprowicza Z chałupy rejestruje wiele obrazów chłopskiej nędzy. To pozytywistyczny, społeczny akcent w literaturze. Żeromski natomiast bada postawę wsi wobec powstań, pytając, dlaczego chłop polski nie uważa walki o ojczyznę za swoją sprawę. Specyficznym opowiadaniem jest Zmierzch: pokazuje upokarzającą, nieludzką pracę, doprowadzającą do odczłowieczenia bohaterów. To opowiadanie nanosi korektę na pozytywistyczny ideał.
- Stanisław Wyspiański, Wesele
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
- Jan Kasprowicz, Z chałupy
- Stefan Żeromski, Zmierzch; Rozdzióbią nas kruki, wrony…
Bunt
Bunt przeciw Bogu – to domena poezji. Ten temat poruszają Kasprowicz w Hymnach i Tadeusz Miciński – poeta zainteresowany satanizmem, który niejedną strofę poświęcił zagadnieniu buntu diabła przeciw Najwyższej Władzy. Inny bunt – to bunt przeciw złu świata, a taki reprezentuje Judym. Bunt przeciw mieszczaństwu, upiornej konwencji – to z kolei idea Moralności pani Dulskiej Zapolskiej. Niełatwy to bunt – próbuje go Zbyszek Dulski, lecz zostanie pokonany. Innym buntownikiem przeciw ustaleniom swojego środowiska jest Antek z Chłopów – buntownik przeciw ojcu.
- Tadeusz Miciński, zbiór poezji W mroku gwiazd
- Jan Kasprowicz, Hymny
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej
.
Miłość
Związek dwojga ludzi w młodopolskim ujęciu nie istnieje sam dla siebie, jak choćby sztuka dla sztuki. Uczucie Judyma i Joasi musi ustąpić jego społecznej misji. Miłość Salomei i Odrowąża – presji społecznej. W Weselu epizod nawiązujący do Romantyczności to akcent neoromantyczny. Z kolei poczynania Jagusi z Chłopów to motyw naturalistyczny. Wydaje sie, że miłość w tej epoce to temat drugorzędny i podporządkowany ideologii. A jednak nie byłoby bez niego ani prozy Żeromskiego, ani Chłopów Reymonta.
- Stanisław Wyspiański, Wesele (Marysia i Widmo)
- Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (Jagna i Antek)
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (Joasia i Judym)
- Stefan Żeromski, Wierna rzeka (Salomea Brynicka i Józef Odrowąż)
.
Miasto
Temat miasta jest wspólny literaturze modernizmu i pozytywizmu, bo zakwitł w drugiej połowie XIX wieku niezależnie od epoki. Przecież Lalka Prusa daje świetną panoramę Warszawy. Dramaty młodopolskie, Zapolskiej, Kisielewskiego, Perzyńskiego, pokazują nie tyle samo miasto, ile mieszczaństwo i obowiązujące w nim stosunki. Narodziny miasta, Łodzi, rejestruje Reymont w Ziemi obiecanej.
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (Warszawa)
- Jan August Kisielewski, W sieci (Kraków)
- Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana (Łódź)
- Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (Lwów, w innej wersji Kraków)
.
Artysta i sztuka
Sztuka dla sztuki! – ogłosili światu moderniści. Nie dla tłumów, nie dla nauki ani rozrywki, nie dla szerzenia szczytnych idei. Po prostu sama dla siebie ma istnieć, po to, aby istniała – to jej główny cel, bo jest ponad wszystkim… Artysta – samotny, ma duszę ptaka, pragnie wolności, a w ziemskich sieciach czuje się zniewolony. Tyle teorii. Praktyka pokazuje środowisko artystyczne jako mniej wzniosłe i niepozbawione ludzkich wad – można mu się przyjrzeć, czytając Próchno Berenta. Potęgę poezji ujawnia Wesele Wyspiańskiego, a słynny wiersz Tetmajera Evviva l’arte czyni z niej ucieczkę od nędzy świata. Tak zresztą poeci postrzegali sztukę – jako ostoję, jedną z trzech wartości na tym złym świecie, obok potęgi natury i stanu nieistnienia, czyli nirwany.
- Wacław Berent, Próchno
- Stanisław Wyspiański, Wesele
- Stanisław Przybyszewski, Confiteor
- Arthur Rimbaud, Statek pijany
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte
- Jan August Kisielewski, Karykatury
- Charles Baudelaire, Albatros
.
Natura
Przede wszystkim – góry. Utrwalone w poezji młodopolskiej, ukochane, ukazane we mgle i w tęczy barw, i w onirycznym (sennym) ujęciu – nie po raz pierwszy w literaturze, ale po raz pierwszy właśnie w ten sposób i z taką siłą. Natura, prócz sztuki i nirwany, jest tą potęgą, która ocala wartości w dekadenckim świecie końca wieku. Natura dyktuje powtarzalność istnienia, określa życie wsi (Chłopi). Natura obrazuje stan duszy – jak rozmazany w deszczu jesiennym świat. Natura urasta do rangi tajemniczej siły, do misji symbolu – jak w Weselu… Młoda Polska poważnie traktowała zagadnienie natury, choć inaczej niż inne epoki.
- Rola Chochoła w Weselu
- Tatry w poezji Kasprowicza
- Tatry w poezji Tetmajera
- Deszcz jesienny Staffa
- Roczny cykl przyrody w Chłopach Reymonta
Zobacz:
Tematy charakterystyczne dla literatury Młodej Polski (skrót)