Interpretacja i analiza wiersza
Pięć ważnych porad!
- Interpretuj i analizuj równolegle. Nie rozdzielaj tych czynności, bo mają się one uzupełniać nawzajem.
- Twój cel to znaleźć sens – potem odpowiedzieć, jak poeta sprzedał to światu.
- Nie pomijaj drobiazgów, takich jak tytuł, motto, dedykacja. Zemszczą się!
- Nie pomijaj tego, co wiesz o autorze, nurcie i epoce. Odwdzięczą się!
- Nie pomijaj siebie – to, co Ty czujesz, jest ważne! Sprawdź tylko, czy możesz to udowodnić, odwołując się do tekstu.
Zabieramy się do wiersza
1. Przed wczytaniem się w tekst
I do analizy, i do interpretacji może okazać się to przydatne.
- Utwór powstał podczas podróży Słowackiego na Wschód – nic dziwnego, że dominującym uczuciem będzie tęsknota.
- Wiersz jest typowym przykładem stylistyki barokowej – skoro to wiesz, to wiesz czego szukać.
- Wiersz jest utworem turpisty. Co to znaczy – że brzydota będzie tu na porządku dziennym.
To naprawdę dobry start do dobrej analizy.
2. Te drobiazgi
Ale nie tylko do szukania znaczeń. Tytuł, dopisek, dedykacja mogą mieć znaczenie dla kompozycji utworu. Często informują o gatunku – oto Sonet XX albo Pieśń V, Tren Fortynbrasa. Przy analizie rzecz nie do pominięcia. Z tytułu bardzo często wyczytamy adresata (Do Laury) albo zamiar autorski – Testament mój. Czy można napisać prawdę o takim tekście, pomijając taki szczegół?
3. Postępuj podobnie jak przy samej interpretacji, ale dodaj analizę.
- Określ główny temat – dominantę kompozycyjną.
- Napisz, co mówi podmiot – określ podmiot liryczny i sytuację liryczną.
- Opisujesz nastrój – zapytaj, sprawdź, za pomocą jakich środków poeta go osiągnął.
- Strofa po strofie – wyłuskujesz znaczenia – szukaj chwytów poetyckich.
- Widzisz kontekst, nawiązania do innego tekstu kultury – zadaj sobie pytanie – w jaki sposób został zorganizowany.
To bardzo proste – niech za pytaniem „co?” zawsze podąża pytanie „jak?”. W ten sposób dokonujesz analizy i interpretacji za jednym zamachem. Oczywiście – niezbędna będzie podstawowa wiedza z zakresu poetyki. Trzeba umieć określić podmiot liryczny, typ liryki, rozpoznać środki stylistyczne.
Bardzo ważne – określ typ liryki.
- Kto mówi w wierszu?
To bezwzględnie pierwsze pytanie, które trzeba zadać, zabierając się i do analizy, i do interpretacji.
- Jak mówi? Jak się ujawnia?
Wystarczy sprawdzić, w której osobie w wypowiada się podmiot liryczny. Czy bezpośrednio we własnym imieniu, czy ukrywa się w trzeciej osobie? To pytanie drugie. Odpowiedź da wynik.
Liryka
- bezpośrednia (podmiot występuje w 1. osobie lp.)
• liryka osobista
• liryka roli
• liryka maski
- pośrednia (podmiot w 3. osobie lp.)
• liryka opisowa
• liryka sytuacyjna
- inwokacyjna (podmiot w 2. osobie lp.)
- podmiotu zbiorowego (podmiot w 3. osobie lm.)
Podmiot liryczny
- TO GŁOS MÓWIĄCY W WIERSZU!
- TO NIE POETA!
- TO NAJWAŻNIEJSZY ELEMENT KONSTRUKCJI UTWORU LIRYCZNEGO!
Podmiot liryczny i sytuacja liryczna to związane ze sobą i wzajemnie się określające elementy utworu. Opisując podmiot liryczny, trzeba zdefiniować jego liczbę i osobę. Zadać sobie pytanie – czy osoba, która mówi, jest konkretnie określona, i opisać sytuację liryczną. To wszystko.
- „Gdziem potym nie był”… (Kochanowski, Do gór i lasów). Mówi w pierwszej osobie, co więcej – wiemy, że wiersz jest autobiograficzny. Bez wątpienia: podmiotem lirycznym jest sam poeta – mamy do czynienia z liryką osobistą.
- „Zawsze i wszędzie będę ja przy tobie” (Mickiewicz, Do M***) – liryka pierwszoosobowa, wyznania, osobista. Możemy podejrzewać, że poeta mówi o sobie – ale nie jest to pewne.
- „Młodości – ty nad poziomy wylatuj!” (Mickiewicz, Oda do młodości) Liryka apelu – wyraźny zwrot osoby mówiącej do Młodości.
- „Zyszczy nam, spuści nam” – Bogurodzica. Podmiot liryczny zbiorowy, w pierwszej osobie liczby mnogiej.
- „Z jednego kubka ja i ty piliśmy w onej chwili” (Konopnicka Kubek) – liryka zbiorowa – mówi w imieniu dwóch osób.
- „Dalej ciemna ulica, a z niej jakieś szare / Wygląda w perspektywie sinej / Miasto Stare” (Słowacki, Uspokojenie). Liryka opisowa, podmiot relacjonuje, opisuje pejzaż.
- „Musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia” (Herbert, Tren Fortynbrasa) – liryka roli. Podmiot mówiący jest konkretnie określony – to Fortynbras, następca Hamleta, wypowiada cały monolog.
- „Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie” (Kochanowski, Na lipę). Liryka maski. Podmiotem jest, oczywiście, czarnoleska lipa, a nie poeta. Ale wypowiada on pochwałę wsi zgodną z poglądem Kochanowskiego.
- „Wstąpiłem na działo i spojrzałem na pole; / dwieście harmat grzmiało” (Mickiewicz, Reduta Ordona). Liryka sytuacyjna.
Krok następny
Już wiadomo, od czego zacząć, czyli – tytuł i temat omówione, gatunek sprawdzony, ewentualne dopiski, dedykacje, konteksty biograficzne ustalone. Określony typ liryki i podmiot liryczny – wiemy, co kto mówi w jakiej sytuacji. Teraz punkt następny – czyli czytamy wers po wersie, strofa po strofie. Najlepiej całostkami znaczeniowymi – obraz za obrazem, wyznanie za wyznaniem. Często takie segmenty sensów pokrywają się z podziałem graficznym utworu. Każdą całostkę:
- Interpretujemy – czyli notujemy sens, znaczenie, przesłanie.
- Analizujemy – badamy, jakich zabiegów użył poeta, jakim sposobem osiągnął swój cel – sformułował daną myśl mową wiązaną, a nie zwyczajnie. W końcu o to chodzi w poezji.
Przykład:
Stepy akermańskie, Adam Mickiewicz
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi;
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
To pierwsza strofa słynnego wiersza z cyklu Sonety krymskie. Wiadomo więc, że gatunek to sonet (przy całym utworze doskonale widać budowę sonetu i podział na strofy opisowe i refleksyjne). Podmiotem lirycznym jest podróżnik wędrujący po stepie akermańskim, zapisujący swoje doznania. Wypowiada się w pierwszej osobie – jest to liryka pierwszoosobowa. Czy jest to sam Mickiewicz? W przypadku tego utworu można napisać, że tak. Uprawnia do tego znajomość biografii: wyprawa rzeczywiście miała miejsce, nawiązania do Litwy – bardzo osobiste refleksje upoważniają do takiego wniosku.
Co opisuje podmiot?
Krajobraz stepu. Oczami poety oglądamy malowniczą urodę krajobrazu. Jest to jednak obraz poetycko przetworzony, zdradza uczucia podmiotu, buduje nastrój. Jak to się dzieje? A właśnie poprzez dobór środków poetyckich:
- „suchego przestwór oceanu” – przenośnia i zarazem oksymoron. Ocean nie może być suchy. Step widziany jako ocean – to metafora oparta na podobieństwie ogromu żywiołu, podkreśla potęgę natury;
- „wóz nurza się w zieloność” – znów przenośnia, która akcentuje motyw wody – bo w oceanie można się nurzać, bardziej niż w trawie;
- „jak łódka brodzi” – porównanie wozu do łodzi kontynuuje całość metafory – ocean – step;
- fala łąk; powódź kwiatów – jak wyżej;
- „koralowe ostrowy” – to z kolei epitet podporządkowany poetyckiemu pomysłowi; koral także kojarzy się z przestrzenią morską;
- rymy – przeplatane, żeńskie;
- rytm – regularny.
Opis poetycki stepu opiera się na metaforach, porównaniu i epitetach. Ten fragment jest dobrym przykładem na to, że poeta nie musi podejmować trudnego tematu, może po prostu opisać pejzaż – lecz tak jakby malował go od nowa. Przez metaforę oceanu uzyskuje tu Mickiewicz nastrój – płynąć przez łąki to jednak co innego, niż jechać. Stwarza też twórca atmosferę czarodziejską – krzew zmienia się w koralowe ostrowy. W poezji wszystko jest możliwe.
W strofach znajdziesz…
Środki fonetyczne:
- onomatopeje – to wyrazy dźwiękonaśladowcze; wszelkiego rodzaju dźwięki, szumy, wyrazy naśladujące dźwięki;
- rymy – fonetyczne podobieństwo ostatnich wyrazów w wersie;
- rytm – regularny rozkład akcentów w wersach nadaje tekstowi rytmiczność
Środki składniowe:
- powtórzenia zdań lub członów zdaniowych;
- inwersja – poprzestawiany szyk zdania;
- anafora – powtórka danego wyrazu na początku wersów;
- epifora – powtórka wyrazu na końcu wersów;
- pytania retoryczne
Środki semantyczne:
- epitety – wyrazy określające rzeczownik;
- porównania – jego cechą może być łącznik „jak”, „jakoby”, „niby”.
Zawsze jest część porównywana i ta, do której się porównuje. Uwaga – porównanie homeryckie! Trzeba umieć je rozpoznać. To porównanie bardzo mocno rozbudowane, może tworzyć całą nową scenkę, wręcz żyć własnym życiem.
- hiperbole – przesadne wyeksponowanie cech;
- metafory – najważniejszy chwyt w poezji – inaczej przenośnia.
Polega na odebraniu danemu wyrazowi pierwotnego znaczenia i przeniesieniu nań znaczenia innego. Zabieg nie może być przypadkowy – z reguły poeci wykorzystują podobieństwa zjawisk, pomysł poetycki. Tworzenie metafor to tworzenie poetyckiego, nowego świata, przesuwanie znaczeń. Często kunszt metafory jest miarą talentu poetyckiego. Zamiast step – przestwór oceanu – Mickiewicz przeniósł cechy oceanu na zjawisko zupełnie inne prawem skojarzenia, podobieństwa w jego wyobraźni. Wolno mu – bo w poezji wszystko bywa właśnie za sprawą przenośni.
Do przenośni należą:- animizacja (ożywienie np. kamień patrzy),
- personifikacja (nadanie cech ludzkich – kamień się śmieje),
- oksymoron (zestawienie sprzecznych wartości – gorący lód),
- synestezja (przeniesienie wrażeń zmysłowych z jednego zmysłu na drugi, np. fioletowy zapach).
- Ironia. Sprzeczność pomiędzy tym, co poeta mówi, a sensem komunikatu. Intencja wypowiedzi z reguły jest odwrotna. Pochwała tak naprawdę jest drwiną, nagana – pochwałą. Często ironii używa Wisława Szymborska.
Środki graficzne:
- Interpunkcja, operowanie wielkimi i małymi literami. Brak interpunkcji jest charakterystyczny dla poezji współczesnej, nie jest bez znaczenia – nie jest lekceważeniem zasad poprawności, jest pewną deklaracją lub zawiera przesłanie – na przykład wzmacnia wieloznaczność wypowiedzi.
- Rozstrzelenie, przerwy, wielokropki, przemilczenia – znaczące i charakterystyczne, np. w poezji Norwida.
- Podział na strofy lub brak podziału.
Zobacz: