Podróż jest jednym z klasycznych motywów literatury. Nie ma bowiem lepszego chwytu, by dać pole do popisu wyobraźni, zebrać przedziwne przygody, opisać dalekie kraje. Ale bardzo ważne wydaje się metaforyczne ujęcie wędrówki, widzianej jako metafora ludzkiego życia. Kim jest człowiek na świecie? Wędrowcem. Czym jest życie ludzkie? Podróżą od narodzin do śmierci. W wielu dziełach literackich ten właśnie aspekt motywu był najważniejszy. I jeszcze – wędrówka jako dojrzewanie.
Wędrówka to:
- metafora życia,
- metafora dojrzewania,
- oś fabularna powieści,
- pretekst do prezentacji krain utopijnych,
- metafora wolności.
Przegląd literatury
Odyseja Homera
Odyseusz – najsłynniejszy antyczny wędrowiec. Przez dwadzieścia lat z woli rozgniewanego Posejdona tułał się po morzach. Chciał powrócić do rodzinnej Itaki, wiele razy był już bliski celu i nagle niespodziewanie na jego drodze stawały nowe przeciwności. Wiele razy był kuszony propozycjami osiedlenia się na bardzo ciekawych wyspach (m.in. wpadł w oko nimfie Kalipso). Starał się opierać wdziękom spotykanych kobiet. Wytrwałość została nagrodzona – Odys szczęśliwie powrócił do Itaki.
Legenda o św. Aleksym
Dla tej epoki istotny stał się wzorzec człowieka-wędrowca, pielgrzymującego po całym świecie, nieprzywiązującego się do przedmiotów, miejsc ani ludzi. Takim bohaterem jest Aleksy z Legendy o św. Aleksym – opuszcza rodzinę a także świeżo poślubioną małżonkę i rozpoczyna swą wędrówkę, w czasie której służy Bogu i czyni cuda.
Lancelot i Perceval (Parsifal)
– to najbardziej znani rycerze Okrągłego Stołu. Celem ich wędrówki było odnalezienie świętego Graala – pamiątki Ostatniej Wieczerzy. Podobnie jak pozostali rycerze rozpoczęli długą, uciążliwą, samotną podróż. Wielu z poddanych króla Artura już nigdy nie powróciło do zamku Camelot. Ostatecznie świętego Graala odnalazł Lancelot, ale nie odważył się go zabrać – potem kielich… zniknął.
Z epoki średniowiecza miej na uwadze krucjaty – święte wyprawy rycerstwa europejskiego przeciwko Saracenom okupującym Jerozolimę, a także przeciwko innym poganom – Maurom w Hiszpanii, niektórym plemionom słowiańskim, czy Prusom (Krzyżacy).
Renesans i barok
Człowiek renesansu (prawdziwy poeta doctus) musiał być osobą obytą w świecie. Podobnie zresztą uważali ludzie baroku, z wyjątkiem fanatycznych Sarmatów nienawidzących wszystkiego, co obce. Podróżowano więc przede wszystkim po to, by zdobyć wykształcenie (słynne wówczas były uniwersytety, m.in. w Bolonii i Padwie), zapoznać się z dokonaniami współczesnej kultury europejskiej, ale też zyskać doświadczenie. O tym, jak cenione były wówczas zagraniczne podróże, świadczyć może duma, z jaką Jan Kochanowski wymienia miejsca swego pobytu we fraszce Do gór i lasów.
Don Kichot
to XVII-wieczny ubogi szlachcic, który pod wpływem romansów rycerskich postanawia zostać błędnym rycerzem. Wyrusza na wyprawę, giermkiem swym czyni prymitywnego Sancho Pansę. Walczy z urojonymi przeciwnikami. Chce zdobyć sławę wielkiego rycerza, oczyścić świat z wszelkiego zła. Niestety, ludzie nie doceniają jego intencji, traktują go jak szaleńca.
Robinson Crusoe Daniela Defoe
Bez wątpienia w oświeceniu mamy do czynienia ze swoistą modą na podróże, przynajmniej literackie. Pojawia się nawet oddzielny gatunek tzw. powieści podróżniczej, która zyskuje wówczas niezliczoną liczbę realizacji. Najsłynniejsza to Robinson Crusoe, której bohater wychowany w cywilizacji wiele lat spędził poza krajem, na wyspie wśród dzikiej przyrody, zdany tylko na siebie.
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz
Dla polskiego romantyzmu niezwykle istotny jest motyw tułaczki emigracyjnej (Pan Tadeusz, Hymn [Smutno mi, Boże…]), której doświadczyło wielu polskich romantyków (Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Chopin). Ze względów historycznych ważny był również temat zesłania (Dziady).
Bohaterowie Syzyfowych prac
– motyw wędrówki jest wpisany w życie dwóch głównych bohaterów – Marcina Borowicza i Andrzeja Radka. Opuszczają rodzinny dom, rozpoczynają samodzielne życie i naukę. Spotykają się w klerykowskim gimnazjum. Jednak każdy z nich inaczej widzi cel swojej wędrówki – dla Radka to jedyna szansa na wyrwanie się z ubogiej wsi. Wie, że może liczyć tylko na własną zaradność. Z kolei Marcin w chwili opuszczenia domu absolutnie nie jest przygotowany do samodzielnego życia. Dorośleje i mężnieje dopiero w Klerykowie, dzięki przyjaźni i trudnym warunkom nauki.
W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza
Barwna i obfitująca w dramatyczne, ale też komiczne wydarzenia jest powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy (Staś wraz z Nel uciekają porywaczom i rozpoczynają podróż do domu przez niebezpieczną i fascynującą zarazem Afrykę).
Mały Książę
– podejmuje wędrówkę, bo nie jest pewien swych uczuć do Róży. Spotyka ludzi dziwnych, najczęściej nieszczęśliwych i bardzo samotnych. Podczas wędrówki zwiedza różne planety, ostatecznie trafia na Ziemię. Tu spotyka go rozczarowanie – okazuje się, że jego Róża nie jest jedyna na świecie. Ale tu też realizuje się cel jego wędrówki – dzięki przyjaźni z lisem dowiaduje się, na czym polega prawdziwa przyjaźń i jak wielkie znaczenie ma w życiu miłość.
Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego
W literaturze współczesnej wędrówka często jest środkiem, a nie celem samym w sobie. Ukazuje np. obraz miasta – tak jest m.in. w przypadku Pamiętnika z powstania warszawskiego (bohater przedostaje się z Woli do Śródmieścia – dzięki temu widzimy Warszawę cywilów, czyli Warszawę piwnic).
Hobbit
– fantastyczny bohater powieści Tolkiena. Wraz z czarodziejem i grupą krasnoludów wyrusza na niebezpieczną wyprawę w odległe Góry do siedziby okrutnego smoka Smouga, który zagrabił krasnoludzkie skarby.
Jakie mogą być podróże?
Wędrówka jako dojrzewanie
Niecodzienną podróż odbywa również Józio z Ferdydurke Witolda Gombrowicza – wepchnięty na nowo w dzieciństwo, będzie musiał przebyć kolejne etapy swojej życiowej drogi (szkoła, stancja u Młodziaków, dworek ciotki). Dzięki niej dokona się swoista reedukacja bohatera: zrozumie on, że życie polega na nakładaniu sobie i innym kolejnych masek.
Wędrówka w zaświaty
- Mitologiczny Orfeusz wędruje po świecie w poszukiwaniu swojej zmarłej żony Eurydyki – schodzi do Hadesu i błaga jego władcę o zwrócenie ukochanej. Niestety, z powodu złamania przyrzeczenia (Orfeusz odwraca się, by spojrzeć na żonę) Eurydyka pozostanie wśród zmarłych.
- Również Odys schodzi do Hadesu, gdzie spotyka swoją matkę i Terezjasza.
Wędrówka – tułaczka
- Jacek Soplica – po zabiciu Stolnika musiał opuścić Litwę. Był nie tylko zabójcą, ciążył na nim zarzut współpracy z wrogiem. Przez kilkanaście lat nie dawał znaku życia, przysyłał jedynie pieniądze na naukę syna. Walczył w legionach Dąbrowskiego, wielokrotnie jako emisariusz przedzierał się na Litwę. Był aresztowany i ciężko raniony. Przyjął śluby zakonne i znaczące nazwisko Robak.
- Emigranci musieli opuścili kraj w obawie przed politycznymi represjami. Zdecydowali się wyemigrować, chociaż wiedzieli, że już nigdy nie będą mogli wrócić do kraju. Nic dziwnego, że stale towarzyszył im smutek i nostalgia.
- Bohater Sonetów krymskich Adama Mickiewicza jest pielgrzymem wygnanym z ojczyzny w obce strony. Orientalna przyroda jednocześnie zachwyca i przeraża, skłania do refleksji o kruchości ludzkiego losu i wzmaga tęsknotę za rodzinnym krajem.
- W Epilogu do Pana Tadeusza Mickiewicz nawiązuje do swego emigracyjnego losu i wyjaśnia, że właśnie tułaczka z dala od ojczyzny stała się powodem napisania epopei – dzięki utworowi poeta mógł myślami wrócić do ukochanej krainy dzieciństwa.
- Skawiński z Latarnika Henryka Sienkiewicza to typowy polski emigrant, który w przeszłości walczył w powstaniu, a teraz tuła się po świecie niczym nikomu niepotrzebny włóczęga. Chwilowo zatrzyma się w Aspinwall, jednak z powodu lektury Pana Tadeusza straci pracę latarnika i znów będzie musiał rozpocząć swoją wędrówkę.
Wędrówki fantastyczne
Ebenezer Scrooge z Opowieści wigilijnej Charlesa Dickensa ma w wieczór wigilijny niezwykłego gościa – jest nim duch, który zabiera bohatera w podróż do przeszłości. Dzięki niej nieznośny skąpiec ma szansę jeszcze raz spojrzeć na swoje życie i na nowo przeżyć niektóre wydarzenia, co prowadzi do jego duchowej przemiany.
Wędrówki odkrywcze
Pamiętaj o Marcu Polu, Krzysztofie Kolumbie, Vasco da Gamie, Amerigu Vespuccim. Ich plany i podróże początkowo wydawały się niemożliwe do zrealizowania, a przecież ogromnie przyczyniły się do rozwoju cywilizacji.
Kto powrócił z wędrówki
Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej – do takiego przekonania z pewnością dochodziła większość literackich wędrowców. Czy wszystkie powroty były łatwe?
• Odyseusz – jego powrót do Itaki wydawał się już niemożliwy. Przez dwadzieścia lat wiele się zmieniło, jedynie Penelopa do końca wierzyła w szczęśliwy powrót męża (i dlatego stała się symbolem małżeńskiej wierności). Odys już nie był młodym, walecznym wojownikiem, ale strudzonym, ciężko doświadczonym żeglarzem. Nic dziwnego, że nikt go nie poznał. Nawet Penelopa musiała uciec się do podstępu, aby sprawdzić, czy przybysz jest jej mężem. Odyseusz musiał również stoczyć walkę z rywalami chętnymi do przejęcia władzy w Itace.
• Biblijny syn marnotrawny – wrócił, aby prosić ojca o przebaczenie. Czuł się upokorzony i pełen winy. Nie spodziewał się, że stęskniony ojciec bez wahania wybaczy mu wszystkie grzechy (utratę majątku i dobrego imienia). Przekonał się jednak, że szczera skrucha pomaga rozpocząć nowe, uczciwe życie.
• Jacek Soplica – powrócił jako zupełnie inny człowiek. Ksiądz Robak – tajemniczy emisariusz już wcale nie przypomina szlachcica zawadiaki. Wrócił nie tylko jako polityczny posłaniec, także jako stęskniony ojciec.
Mityczni wędrowcy i zdobywcy
Tezeusz – zgładził na Krecie zamkniętego w labiryncie potwora Minotaura, dzięki pomocy zakochanej w nim Ariadny. Uwolnił tym samym Ateny od daniny wciąż składanej potworowi z żywych ludzi. Mimo że był pogromcą Minotaura i radził sobie z wieloma niebezpieczeństwami, skończył tragicznie, strącony ze skały.
Jazon – bohater mitologiczny, organizator słynnej wyprawy Argonautów (nazwa od statku Argo), w której brali udział m.in. Tezeusz, Orfeusz i Herakles. Była to wyprawa po złote runo do Kolchidy, bohaterowi zlecił tę niebezpieczną podróż stryj, król Pelias, licząc na śmierć chłopaka. Jednakże Jazon dzięki miłości czarodziejki z Kolchidy – Medei – zdołał zdobyć złote runo. A jednak zdobywca nie miał beztroskiego życia. Żona Medea pomogła mu za pomocą czarów zgładzić stryja i Jazon wcale nie zdobył przez to władzy, lecz został wygnany, a na wygnaniu zakochał się w Kreuzie i porzucił Medeę. Pod wpływem zemsty czarodziejki zdarzyło się wiele nieszczęśliwych wypadków. Jazon zginął poraniony szczątkami swego statku Argo, gdy zasnął w jego cieniu. Zniknęły dawna sława i szczęście zdobywcy.
Wędrówka w poezji
Odys (Leopold Staff)
– życie człowieka, tak jak wyprawa Odyseusza, pełne jest niebezpieczeństw i niespodziewanych zdarzeń. Mimo to każdy z nas – tak jak antyczny podróżnik – nie zważając na przeciwności, wytrwale dąży do celu, nawet gdyby ostatecznie okazał się on inny od planowanego. Bo przecież każdy marzy o innej Itace.
Wędrówką życie jest człowieka (Edward Stachura)
– życie człowieka jest jak długa podróż. Nie wiadomo tylko, jaki jest jej cel. Czy będzie to szczęśliwa podróż, czy samotna tułaczka? Ważne jest jednak, aby stale iść, nie poddawać się, nie zatrzymywać.
Prośba o wyspy szczęśliwe (Konstanty Ildefons Gałczyński)
– każdy człowiek inaczej wyobraża sobie swoje szczęśliwe wyspy, swoją własną arkadię – krainę wiecznego szczęścia. Otoczenie przyrody, wieczna wiosna, a obok ukochana osoba – tak widział to poeta.
Modlitwa pana Cogito – podróżnika (Zbigniew Herbert)
– wiersz podziękowanie za różnorodność świata, za możliwość poznania wielu uczciwych, zwykłych ludzi i wielu wyjątkowych, pięknych miejsc. Pan Cogito zwiedził prawie cały świat – w tej podróży odkrył mądrość, harmonię przyrody, która od wieków kieruje się tymi samymi prawami. Spotkał ludzi, którzy te prawa rozumieją i zgodnie z nimi żyją. Dzięki temu osiągają prawdziwe, spokojne szczęście.
O dwu nogach pana Cogito (Zbigniew Herbert)
– pan Cogito jest dziwnym podróżnikiem. Jedną nogę ma zdrową i krzepką jak Sancho Pansa. Drugą – chudą i żylastą jak Don Kichot. Lewa noga idzie szybko i pewnie, lubi tańczyć i podskakiwać. Prawa dumna i szlachetna wybiera najniebezpieczniejsze szlaki. Dokąd zawędruje na tak różnych nogach?
Gatunki literackie związane z podróżami
• Reportaż – sprawozdanie z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem.
• Dziennik podróży – zapiski z podróży pisane z dnia na dzień zawierające dokładne opisy widzianych miejsc i obyczajów panujących w odwiedzanych krajach.
• List z podróży – sprawozdanie z podróży napisane w formie listów nadsyłanych przez autora do redakcji czasopisma. Najbardziej znane: Listy z podróży do Ameryki i Listy z Afryki Henryka Sienkiewicza.
Wędrowiec to:
podróżnik, wagabunda, obieżyświat, globtroter, tramp, piechur, pielgrzym.
Wędrowiec wbrew własnej woli
podróżnik, banita, wygnaniec, emigrant, włóczęga.
Cytaty
Każdy z nas jest Odysem,
Co wraca do swej Itaki.
Leopold Staff
Pewnego dnia
wyjdę z domu o świcie,
tak cicho,
że nawet się nie zbudzicie.
I pójdę,
i będę wędrować po świecie,
i nigdy mnie nie znajdziecie.
Danuta Wawiłow
Święty kurz na drodze
Święty kij przy nodze
Święte krople potu
Święte wędrowanie.
Edward Stachura
Jutro popłyniemy daleko,
jeszcze dalej niż te obłoki,
pokłonimy się nowym brzegom,
odkryjemy nowe zatoki.
Konstanty Ildefons Gałczyński
Frazeologia
- Wędrówka doczesna – życie ziemskie
- Cel podróży – miejsce, do którego ktoś się udaje, zmierza
- Odbyć podróż – pojechać gdzieś i zakończyć podróż
- Podróż w nieznane – wyjazd bez konkretnego planu i celu
- Towarzysz podróży – osoba, z którą ktoś odbywa podróż
- Znosić trudy podróży – wytrzymywać niewygody związane z podróżą
- Komu w drogę, temu czas – kto zamierza wyruszyć w podróż, nie powinien zwlekać.
- Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej – po każdej podróży dobrze jest odpocząć w domowym zaciszu.
- Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu – starożytni Rzymianie zbudowali system solidnych, trwałych dróg. Wszystkie one prowadziły do Rzymu. Dziś w znaczeniu: cokolwiek byś zrobił, i tak Twoje działania będą miały ten sam efekt.
- Pójść, gdzie oczy poniosą – podróżować bez celu.
Przysłowie
Podróże kształcą – podróżując, można się wiele nauczyć.
Pojęciownik
• Wędrówka dusz (metempsychoza, reinkarnacja) – przekonanie, że dusze ludzkie po śmierci odbywają wędrówkę do doskonałości poprzez kolejne wcielenia (zdaniem pitagorejczyków, dusza ludzka osiąga doskonałość dopiero po przejściu stu wcieleń).
• Retrospekcja – to łamiąca chronologię technika pisarska, polegająca na opisywaniu zdarzeń wcześniejszych, ale to również odtwarzanie w pamięci dawnych wydarzeń czy też przeżyć psychicznych – jest to zatem swoista wędrówka w czasie.
• Kino drogi (film drogi) – typ filmów, w których głównym tematem staje się podróż, wędrówka, ale także jej atrybuty (np. samochód, motor).
• Powieść podróżnicza – powieść, której zasadniczym tematem są przygody bohatera w czasie jego podróży, zwłaszcza do krajów egzotycznych.
• Podróż w czasie – wykorzystywany w literaturze i filmie zabieg przemieszania różnych rzeczywistości historycznych.
Jak uatrakcyjnić wypowiedź?
- Stosuj różnorodne określenia: wędrowiec, podróżnik, tramp, włóczykij, wagabunda, spacerowicz, turysta.
- Możesz rozpocząć od stwierdzenia: Każde ludzkie życie jest podróżą.
- Podsumuj: Nie każda podróż odbywa się z punktu A do punktu B. Są podróże w głąb ludzkiego serca i ludzkiej duszy, są wycieczki w przyszłość i przeszłość. Ale z pewnością każda wyprawa wzbogaca podróżnika.
Zobacz: