Jak dobierać lektury, kiedy temat pozostawia nam pełną ­swobodę?
Jak uzasadniać swój wybór?

Moja lektura – kryteria ocen

Przegląd tematów tego typu.

  • Wielkich dzieł nie niszczy czas. Jakie kryteria zastosujesz, mierząc wartość utworu literackiego? Uzasadnij, sięgając do trzech najwyżej cenionych przez siebie książek.
  • Czy podzielasz opinię C.K. Norwida: „Czytanie więc sztuką jest”?
    Przedstaw swoje doświadczenia czytelnicze, przywołując ważne dla siebie utwory.
  • Literatura piękna wzrusza, poucza, bawi… Przywołując własny wykaz lektur, wyjaśnij, które z funkcji literatury cenisz najbardziej.
  • Jak zachwyca, jeśli nie zachwyca? – rozważ słowa Gombrowicza dokonując analizy, interpretacji oraz własnej oceny wybranych arcydzieł literatury polskiej.
  • Zachwyt, intryga, znudzenie… Przedstaw swój stosunek do wybranych lektur szkolnych.
  • Jesteś człowiekiem przełomu wieków. W których dziełach szukałbyś inspiracji do dobrego i mądrego życia w nowym stuleciu? Uzasadnij wybór odwołując się do dwóch, trzech tekstów.
  • Przywołując utwory literackie ustosunkuj się do jednej z opinii:
    – zamiast nużyć czytelnika fabułą, lepiej podzielić się z nim inteligentnymi uwagami o życiu;
    – szybko rozgrywająca się akcja jest w utworze najważniejsza.
  • Literackie fascynacje, czyli lektury, które chciałbyś ocalić od zapomnienia.
  • Które ze swoich lektur traktujesz jako najważniejsze „przygody człowieka myślącego”. Uzasadnij wybór.
  • „Prawdziwa” sztuka jest zawsze współczesna” (Fiodor Dostojewski). Uzasadnij słuszność tych słów w oparciu o znajomość kilku utworów z minionych epok, które uznajesz za arcydzieła.
  • Są książki, o których trzeba wiedzieć, o których wypada wiedzieć, i takie wreszcie, o których można nie wiedzieć” (Janusz Makarczyk). Do jakich tekstów literackich odniósłbyś te słowa? Uzasadnij wybór.

 

Ustalamy kryteria

We wszystkich powyższych tematach autorzy pozwalają wybierać lektury, czasem tylko określając zakres czasu (albo gatunek literacki). Zawsze jednak trzeba swój wybór umotywować – i niewątpliwie kryteria, które się przyjmuje, będą oceniane. Oznacza to, że w treści pracy muszą znaleźć się trafnie dobrane lektury oraz dobra ich recenzja – wyjaśnienie, dlaczego właśnie te pozycje uważasz za wartościowe.

Przy decyzji – jakie pozycje zaprezentować, weź pod uwagę:

1. Różnorodność pod względem gatunku, tematu, epoki.
Im bardziej różnorodny materiał – tym lepsze wrażenie co do zasięgu zainteresowań autora pracy. Poza tym możesz przytoczyć więcej kryteriów i ocen swoich pozycji literackich.

2. Uniwersalność problematyki.
Myśli ponadczasowe, przesłanie dotyczące ludzi wszystkich czasów i różnych miejsc – to gwarancja, że wybór jest dobry. Nie jest ów uniwersalizm kryterium koniecznym, bo przecież mogą zaistnieć dzieła narodowe, jasne i ważne tylko dla jednego kraju – a też bardzo wartościowe. Ale jest to kryterium bezpieczne – i zauważcie, że większość dzieł nagrodzonych Noblem je spełnia. Uniwersalne przesłanie zawsze natomiast jest tam, gdzie jest istotą rozważań;

  • człowiek – jego natura, los, uczucia, problemy egzystencjalne;
  • ludzki świat – jego prawa, reguły, problemy;
  • wartości moralne i postawy ludzkie, dobro i zło.

3. Możliwość wielokrotnego i różnorodnego odczytania dzieła.
Według mnie to ważne kryterium dowodzi, że utwór jest kopalnią skarbów dla starych i nowych pokoleń, że każde znajduje w nim coś dla siebie – nowe odczytanie, interpretacje, inspiracje. Autor nie musiał tego przewidzieć – czyż mógł Szekspir ujrzeć swojego Makbeta w realiach japońskich, a Sofokles – Kreona jako współczesnego dyrektora? A tak odczytali go reżyserzy Akiro Kurosawa, Adam Hanuszkiewicz – bo dylematy dotyczące zła, zbrodni, władzy nie wygasły przez stulecia. Także i Wasze pokolenie może wyczytać coś zupełnie nowego – np. z Pana Tadeusza, coś czego nawet Mickiewicz nie przewidział – i to będzie dowodzić wielkości dzieła. A może być to nawet… wzruszenie przy zestawieniu dawnych słów i realiami współczesnego świata.

4. Otrzymane nagrody, ilość tłumaczeń na obce języki, wersji filmowych itp.
Takie kryterium też się sprawdza, bo przecież nie bez powodu dzieło nagrodzono, tłumaczono, filmowano. Nie należy jednak pisać, że cenię dzieło, bo dostało nagrodę, ale zastanawiać się, dlaczego ją dostało. Nagrody i międzynarodowa popularność – to tropy, którymi można podążyć w poszukiwaniu wartości, takiej jak wyżej wymienione i następne.

5. Mistrzostwo kompozycji.
Możesz cenić dzieła klasyczne, tradycyjne w formie – wielkie dzieła realizmu czy na przykład komedię Molierowską. A możesz być zafascynowany nowatorstwem – awangardowe utwory bywają wszak genialne i są mocą napędową rozwoju literatury. Aby rozpoznać ciekawostki kompozycyjne, należy zadać sobie kilka pytań, dotyczących struktury dzieła.
Zapytaj o:

    • typ narracji (sytuację narratora),
    • ukształtowanie postaci,
    • organizację świata przedstawionego,
    • rodzaje i rolę fabuły,
    • język – jego piękno, prostotę, cechy charakterystyczne.

Narrator

  • usytuowany poza światem powieści, wszechwiedzący, zdystansowany wobec wydarzeń, obiektywny w przekazie wypowiada się w 3 osobie;
  • usytuowany poza światem przedstawionym, ale zaangażowany, subiektywny, wypowiada się w 3 osobie – tak jest np. w powieści modernistycznej;
  • pochodzi ze świata powieści, wypowiada się w I osobie, często jego wiedza jest ograniczona.

Narracje

  • przezroczysta (przy wszechwiedzącym, obiektywnym narratorze);
  • zabarwiona subiektywizmem (w powieści modernistycznej);
  • wielopunktowa (prezentacje zdarzeń z dwóch (Lalka) lub więcej punktów widzenia (Lord Jim);
  • szkatułkowa – jedna opowieść otwiera następną, w niej mieści się jeszcze następna – jak szkatułka;
  • monolog (narracja strumienia świadomości). Tok takiej narracji płynie na wzór toku wewnętrznych myśli, osią nie są zdarzenia, lecz skojarzenia. Nurt ten rozpoczyna W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, Ulisses Joyce’a.

Postacie

  • Mogą być pierwszo- i drugoplanowe, może być ich bardzo wiele – jak w powieściach panoramicznych lub tylko kilka, czy nawet jedna – w monodramie.
  • Mogą być określonymi typami: everymanem, bohaterem romantycznym, bohaterem tragicznym albo typem: buntownika, outsidera, szaleńca, zbrodniarza, idealisty itp.

Świat przedstawiony

  • To świat, który kreuje autor w swoim utworze. Jakaś określona przestrzeń, w określonym czasie zapełniona postaciami. W tym świecie rozgrywają się wydarzenia. Zwróć uwagę na operowanie czasem i przestrzenią. Czy są jasno określone, może jest ich wiele i ukształtowane zostały bez wierności prawu prawdopodobieństwa. Użyj terminu chronotop (czasoprzestrzeń) – wprowadził go Bachtin.
  • Popatrz, czy przestrzeń jest bardzo zapełniona (domy, ludzie, dorośli, uliczki – jak w Komedii ludzkiej Balzaca) czy też bardzo oszczędna, „wyczyszczona” z rekwizytów – jak choćby w dramatach Becketta.

Fabuła

  • Wartka. W zaniku. Spójna. Niechronologiczna, pełna luk.
  • Ważna lub – wcale jej nie ma. Nie ma jej w sztukach Becketta, w awangardowej prozie (można też powiedzieć, że nie ma jej tam w tradycyjnym rozumieniu).

Język

  • bogaty w cechy typowe dla epoki (np. realizm – opisy odtwarzają rzeczywistość, modernizm – liryzm wypowiedzi);
  • prosty, pozbawiony ozdobników, ascetyczny (literatura faktu);
  • kunsztowny, bogaty w metafory, artystyczny (proza poetycka);
  • pełen neologizmów, deformacji gramatycznych, paradoksów wypowiedzi (np. proza awangardowa – Ferdydurke).

6. Kryterium ostatnie – osobisty stosunek do omawianej pozycji.
Być może odegrała w twoim życiu szczególną rolę. Może z jakichś szczególnych względów – wobec Twoich przeżyć jest czymś zupełnie innym niż myślą wszyscy. A może wręcz odmieniła Twoje życie – zdarzyło się to kilku bohaterom literackim, o których powiemy za dwa tygodnie.

 

Nie uznawaj za kryterium wartości dzieła:

  • Wielkości nakładu (ilość nie zawsze oznacza jakość).
  • „Mody” na czytanie danego utworu (nie musi być zły, ale to zwodnicze kryterium).
  • Ilości posiadanych opracowań.
  • „Wieku” utworu. Bardzo stary może być bardzo aktualny, a nowość wydawnicza – reprezentatywnym okazem czytadła.
  • „Znajomości” z realizacji filmowej utworu.
  • Atrakcyjności wartkiej akcji dotyczącej miłosnych przygód bohaterów (schematy zakończone happy–endem są typowe dla popularnych romansideł, choć miłość i romans stanowiły też ośrodek akcji wielkich dzieł).

 

Przykład:

Dowodzisz wartości dzieł Szekspira

Nie zapomnij o ich ponadczasowości, o ciągłej aktualności przesłania dramatów. Przecież Szekspir pisał czterysta lat temu! A my wciąż oglądamy Makbeta, Hamleta, śmiejemy się z Poskromienia złośnicy, płaczemy nad tragedią Romea i Julii. Ileż razy wystawiano te sztuki na teatralnych deskach, ile razy filmowano! Nie zestarzały się, bo opowiadają o ludzkich namiętnościach: zbrodni, miłości, zazdrości, walce o władzę, problemach egzystencjalnych. Te prawdy o człowieku ubrane są w renesansowe kostiumy, ale tylko te stroje uległy zmianie, zachowania ludzkie nie. Poza tym Szekspir nie tylko opisuje, również stawia pytania: np. w jakim stopniu człowiek odpowiada ze swe czyny, w jakim zaś jest zabawką losu? Czy zemsta jest zawsze słuszna? Czym jest człowiek i jego istnienie, co będzie dalej, po śmierci? Czy miłość potrafi zwyciężyć odwieczną wrogość? Czterysta lat ludzkość bezskutecznie szuka odpowiedzi, a kiedy znajdzie już te pewne, niewątpliwe – Szekspir się zdezaktualizuje.

Kwestie kompozycyjne

Zauważ, że Szekspir daleko odchodzi od kanonu klasycznego. Żadnych jedności. Fantastyczne postaci, wielkie przestrzenie, pomieszanie stylów wysokiego i niskiego (czyli żart w tragedii – dla klasycznych wyznawców decorum – nie do pomyślenia). Postacie – zmienne, choćby Makbet – początkowo niepewny, później zdeklarowany morderca. W klasycznym dramacie postacie były bardziej uparte – od początku do końca reprezentowały swoją postawę – jak niezłomna Antygona.

Uatrakcyjnij wypowiedź

Świetnym dowodem na to, że kolejne pokolenia czerpią z dorobku Szekspira, wciąż coś znajdują, są nawiązania i rozmaite adaptacje, w tym realizacje filmowe. Wspomnij:

  • Szekspiryzm romantyków (już dzieła Słowackiego wystarczą: hamletyzm Kordiana, zbrodnia Balladyny).
  • Wspaniałą sztukę węgierską Wystawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna. Jeden z najlepszych dowodów na to, że mechanizmy zaobserwowane przez dramaturga działają nawet w głuchej wiosce. Tam Hamlet rozgrywa się podwójnie, na próbach amatorskich przedstawień i wśród mieszkańców wsi.
  • Wiersz Norwida pt. W Weronie – motyw szekspirowski staje się pretekstem do dyskusji filozoficznej.
  • Utwór Herberta pt. Tren Fortynbrasa. Fortynbras – następca Hamleta – rozprawia nad trupem bohatera. Mówi o władzy, o sposobach na życie, prawach, historii.
  • Wiersz Wisławy Szymborskiej pt. Rehabilitacja. „Czas własny głowę w dłonie brać”, „biedny Jorik” – poetka nawiązuje do Hamleta (książę duński trzymał w rękach czaszkę Jorika), by rozważać dylematy gryzące człowieka współczesnego.
  • Film Akiro Kurosawy – Tron we krwi. Makbet „po japońsku” nie traci na aktualności.
  • Romeo i Julia w reż. Baz Luhrmann, kochankowie z Werony przeniesieni w realia współczesne są dziećmi szefów skłóconych mafii.

 

Dodaj cytat z wypowiedzi autorytetów:

Allardyce Nicoll, Dzieje dramatu

  • O Makbecie
    „Tą główną myślą było wyzwolenie złych mocy przez indywidualną zbrodnię, niszczycielska potęga występku i wreszcie jej samounicestwienie się, po którym świat pozostaje wstrząśnięty i złamany, a jednak w jakiś sposób bogatszy o to doświadczenie”.
  • O Antoniuszu i Kleopatrze
    „…dzięki przekonywającym obrazom, przy pomocy których pobudza nasze umysły do ogarniania nieznanych przestrzeni i ogromu wszechświata, nadaje nadludzkie propozycje jak najbardziej ludzkiej opowieści o niweczącej namiętności erotycznej. Przemijające zostało tu przekute na wieczne”.

Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej

  • O Szekspirze:
    „Poświęcił życie zmyślaniu (por. słowa Touchestona z Jak wam się podoba), czemuś, co w najlepszym wypadku jest cieniem (jak kazał powiedzieć Tezeuszowi – Sen nocy letniej. Jaki był tego wynik? Co to dało? Od czasów antyku zestawiano fundację aktorską człowieka z funkcją dociekania prawdy.

 

Prześledź trwałość i dzisiejszą aktualność słynnych cytatów z Szekspira.

Z Hamleta:

– Są rzeczy na niebie i ziemi, o których nie śniło się filozofom.
– Reszta jest milczeniem.
– Być albo nie być – oto jest pytanie.

Jestli w istocie szlachetniejszą rzeczą
Znosić pociski zawistnego losu
Czy też stawiwszy czoło morzu nędzy
Przez opór wybrnąć z niego? – umrzeć – zasnąć.

Z Króla Leara

Lepiej jest znosić świadomie pogardę,
Gorzej we wzgardzie żyć u swych pochlebców
Najniższa z istot, niemiła Fortunie,
Jednak nadzieją żyje, a nie trwogą
Żałosna zmiana czeka najszczęśliwszych
Najgorsze musi w radość się odmienić.
słowa Edgara

Z Makbeta

Życie jest cieniem ruchomym jedynie
Nędznym aktorem, który przez godzinę
Pyszni i miota się po scenie, aby
Umilknąć później na zawsze; jest bajką
Opowiedzianą przez głupca pełnego
Furii i wrzasków, które nic nie znaczą.
słowa Makbeta

Ze Snu nocy letniej

Świat jest teatrem – aktorami ludzie.

Zauważcie, że:
Oprócz zaprezentowania uniwersalnej problematyki i innowacji szekspirowskich w zakresie kompozycji dramatu, dodaliśmy inne elementy – dowody na wieczną trwałość dzieła w kulturze. To nawiązanie późniejszych twórców, to filmy, to dzisiejsza aktualność szekspirowskich cytatów. Dodaj własne przeżycia – (może np. rozterki Hamleta coś Ci uświadomiły?).

 

Podpowiedzi

Arcydzieła literatury powszechnej od średniowiecza po wiek XIX

Wielki testament Françoisa Villona

  • Problematyka dzieła
    • Obrazuje prawo przemijania, refleksje nad znikomością życia ludzkiego.
    • Daje obraz średniowiecznego Paryża.
    • Jest swoistą realizacją danse macabre – bo mówi o pochodzie wszystkich stanów ku śmierci.
  • Kompozycja
    Jest „parodią” ostatniej woli autora, Villon posługuje się formą ballady i ronda.
  • Dodatkowe uwagi
    • Otwiera ciąg poetyckich testamentów, do najsłynniejszych należy w polskiej literaturze Testament mój Juliusza Słowackiego i Testament Zbigniewa Herberta.
    • Słynny cytat z utworu Villona „Ach – gdzie są niegdysiejsze śniegi”.

 

Don Kichot Miguela Cervantesa

  • Problematyka dzieła
    • Odwieczny temat: walka ze złem, do której staje pojedynczy idealista.
    • Marzenia, idealizm – uosabia je Don Kichot,
    • podobnie jak wiatraki – olbrzymy wciąż obecne zło.
    • Ambiwalentny wpływ ksiąg na wyobraźnię ludzi.
  • Kompozycja
    Powieść uważana jest przez niektórych za parodię romansu rycerskiego. Warto zauważyć dwoistość świata przedstawionego: jeden jest rzeczywisty, drugi wyobrażony przez Don Kichota.
  • Dodatkowe uwagi
    • „Walka z wiatrakami” – hasło, które weszło do powszechnej świadomości.
    • Malował Don Kichota z zapamiętaniem Francuz Daumier
    • Przetłumaczono Cervantesa na język polski już w XVIII wieku.
    • Współcześni Don Kichoci i Sancho Pansowie – czy są?

 

Komedie Moliera

  • Problematyka dzieła
    Obserwacje nieprzemijających typów ludzkich, ich wad i śmieszności:

    • skąpstwo – Harpagon
    • snobizm – Jourdain
    • obłuda – Świętoszek
    • libertynizm – Don Juan

Obraz siedemnastowiecznej Francji, epoki Króla-Słońce. Molier opisywał swoje czasy – ale umiał uchwycić ponadczasowy portret ludzkiej natury.

  • Kompozycja
    Komedia klasyczna oparta o komizm charakteru, słowa, sytuacji.
  • Dodatkowe uwagi
    • Sztuki Moliera są wciąż aktualnym repertuarem teatrów, choć czasem ich komizm się zdezaktualizował,
    • „Śmiech” – odwieczna oręż przeciw złu? „Chcę śmiechem zabijać ze sceny”– miał rzec Molier.

 

Przypadki Robinsona Crusoe Daniel Defoe

  • Problematyka dzieła
    • Kusi czytelnika odwieczna magia przygody, wyprawy w dalekie strony.
    • Człowiek odizolowany, samotny, jego reakcje na taką sytuację – walka z żywiołem, z przyrodą, z własną psychiką.
  • Kompozycja
    Powieść Defoe jest „pradziadkiem” filmów katastroficznych. Jest też powieścią przygodową – zapoczątkowuje cykl w literaturze.
    Przykłady: Tajemnicza wyspa, Dwa lata wakacji Juliusza Verne’a
  • Dodatkowe uwagi
    • Bezludna wyspa, jako temat od wieków frapujący ludzką wyobraźnię.
    • Robinsonada – zjawisko samotności nie musi wiązać się koniecznie z izolacją na wyspie. Może to być – samotność w tłumie.

 

Faust – Johann Wolfgang Goethe

  • Problematyka dzieła
    • Problematyka egzystencjalna: odwieczne pytania ludzkości o byt, życie i śmierć, wartość wiedzy.
    • Pochwała ludzkiej aktywności.
    • Wymiar moralny: walka dobra ze złem.
    • Zawiera wiele aluzji kulturowych, jest w pewnym sensie panoramą historii ludzkości.
  • Kompozycja
    Sam autor nazwał Fausta tragedią. Ze względu na ukształtowanie przestrzeni i czasu jest prekursorem dramatu romantycznego.
  • Dodatkowe uwagi
    • Bohater – szatan Mefistofeles – jest „cząstką tej siły, która wiecznie zła pragnąc wiecznie czyni dobro”.
    • Faustyzm zagościł na stałe wśród twórców późniejszych epok – jako paktowanie z szatanem i poszukiwanie nieśmiertelności. Podobne wątki podjęli polscy romantycy, a także Tomasz Mann (Doktor Faustus), Michał Bułhakow (Mistrz i Małgorzata).

 

Komedia ludzka –Honoriusz Balzac

  • Problematyka dzieła
    • Obserwacja natury ludzkiej i praw rządzących w społeczeństwie pieniądza, walki o pozycję, wielkiego miasta. Obraz Paryża XIX wieku – ale i uniwersalnych zachowań ludzkich.
    • Motyw ojcowskiej miłości – w Ojcu Goriot.
  • Kompozycja
    Powieść Balzaka zapoczątkowuje dzieła wielkiego realizmu. Operuje zabiegiem milieu, bogactwem szczegółów odwzorowuje zewnętrzny świat – stwarza jego panoramę.
  • Dodatkowe uwagi
    • Charakterystyczne typy postaci: karierowicza, zaślepionego ojca, szefa przestępców itd.
    • Tytuł nawiązuje do Boskiej komedii Dantego. Poszczególne powieści wielokrotnie filmowano. Wciąż aktualny jest dylemat „moralnego kompromisu” – czyli dojścia do sukcesu nie tylko etyczną drogą.

 

Zbrodnia i kara – Fiodor Dostojewski

  • Problematyka dzieła
    • Wnikliwa analiza psychiki zabójcy „dla idei” – nie dla zysku.
    • Dylemat walki dobra ze złem, rozważania nad miejscem indywidualnej jednostki w świecie.
    • Obraz świata nędzy i zła.
  • Kompozycja
    • Powieść polifoniczna–wielogłosowa, w ciągłym dialogu z tradycją literacką, z odbiorcą, z różnymi światopoglądami.
    • Wątek kryminalny staje się osią wielkiej powieści psychologicznej.
  • Dodatkowe uwagi
    • Spektakl Zbrodnia i kara reżyserował w Polsce, w r. 1984 – Andrzej Wajda, w Starym Teatrze w Krakowie.
    • Raskolnikow – jako indywidualna jednostka rości sobie prawa do budowania własnego kodeksu moralnego.

 

Anna Karenina – Lew Tołstoj

  • Problematyka dzieła
    • Miłość, macierzyństwo, zdrada, rodzina – oto uniwersalne tematy ubrane w realia Rosji XIX w.
    • Anna Karenina – typ zakochanej kobiety, która w końcu popełnia samobójstwo – typ chętnie eksploatowany w literaturze.
  • Kompozycja
    Nazywana jest powieścią psychologiczną, ale jest jedną z najważniejszych powieści o miłości i zdradzie.
  • Dodatkowe uwagi
    • Wielokrotnie filmowana, ostatnio z Sophie Marceau w roli głównej.
    • Kobieta–samobójczyni pojawi się też w znanej Pestce Anki Kowalskiej, sfilmowanej przez Krystynę Jandę. Czy Agata jest współczesną odmianą Kareniny?

 

Jak książka może zmienić życie człowieka?

„Żaden utwór literacki nie przerobi ludzi, są wszakże takie, które ich pobudzają do przetwarzania się”.
Ten znamienity cytat Świętochowskiego, który wypowiedział się dość ostrożnie – jakby wierzył tylko we wpływ lektur na ludzkie postępowanie, a w to, że mogą człowieka „przerobić” – nie. Czy pamiętasz, kto głosił coś zupełnie przeciwnego?

Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,
Co mi żywemu na nic … tylko czoło zdobi;
Lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna
Aż was, zjadacze chleba – w aniołów przerobi.

To słowa Juliusza Słowackiego, który wierzył w aż tak wielką moc poezji. Być może zwykłego śmiertelnika przerobić w anioła nie jest łatwo, ale z pewnością coś w tym jest – w oddziaływaniu słowa pisanego na ludzki los. Można to wykazać na przykładzie następujących osób i dzieł:

Konrad-Gustaw z Dziadów

Jako Gustaw, w części IV dramatu obciąża literaturę winą za swe nieszczęścia! Tak – Księdzu zarzuca straszliwą zbrodnię, oskarżenie brzmi mniej więcej tak: „Ty mnie zabiłeś – Ty mnie księże nauczyłeś czytać!” , a lektury, które ukształtowały jego wrażliwość i światopogląd nazywa „książkami zbójeckimi”. Dokładnie: chodzi mu o Cierpienia młodego Wertera Goethego i Nową Heloizę Rousseau. To one nauczyły Gustawa ideałów, ukształtowały jego wyobrażenia o miłości, szlachetności, kobietach. Tymczasem nic nie zgadza się z życiem – bohater doznaje samych rozczarowań i złorzeczy swojej nauczycielce – literaturze. Ale nie wierzmy mu do końca, bo nieprawdą jest, że nie chciałby znać tych ksiąg i że chciałby się zmienić. Chce pozostać szlachetny i wrażliwy, ale że taka postawa jest bolesna – obwinia księgi, a pośrednio ludzi i rzeczywistość, za to, że tak bardzo odbiegają od ideałów.

Don Kichot z La Manchy

W powieści Cervantesa też wszystkiemu winne są książki. To one – romanse rycerskie – sprawiły, że w głowie Don Kichota wszystko się poprzestawiało (niektórzy twierdzą, że oszalał). Będziemy łagodniejsi: ujrzał świat inaczej. Siebie – na wzór średniowiecznego rycerza walczącego ze złem, karczmę – jako zamek, wieśniaczkę – jako damę, Dulcyneę. Zapragnął walczyć z wiatrakami, które widział jako olbrzymy… O niebezpieczeństwie ze strony ksiąg świadczy fakt, że bibliotekę bohatera spalono, a sam Cervantes napisał o swoim bohaterze, że „księgi pomieszały mu rozum”. Chyba rzeczywiście w to wierzył, a powieść swoją skierował „przeciw księgom rycerskim”. My jednak odczytujemy to inaczej. Sympatia odbiorców jest po stronie Don Kichota, lektury nauczyły jego i nas inaczej patrzeć na świat, nauczyły szacunku dla prawdziwych wartości, a nienawiści wobec zła.

Pani Bovary tytułowa bohaterka sławnej powieści Flauberta.

Można powiedzieć, że romanse, które czytała przywiodły ją do zguby. Jest ona trochę takim „Don Kichotem w krynolinie”, z tym że Don Kichot uciekł w świat wyobraźni, a Emma Bovary – w niebezpieczne rejony romansów, w luksusowe życie – co doprowadziło ją do samobójstwa. Świat, o którym czytała był zupełnie inny – zamczyska, rycerze walczący o swoje damy, piękne sale… A tu – zwykły mąż, Karol Bovary i szara codzienność. Zaczęła poszukiwać choćby namiastki książkowego świata – i to rzeczywiście ją zniszczyło.

Józef Skawiński – bohater noweli Sienkiewicza pt. Latarnik.

W tym przypadku wkraczamy w problematykę narodową. Skawiński jest polskim emigrantem, tęskniącym za ojczyzną . Jego przypadek symbolizuje los tułacza, wygnańca z ojczyzny i siłę literatury w takich właśnie okolicznościach – utraconej wolności, patriotyzmu. Skawiński znalazł pracę latarnika w Aspinwall, jednakże pewnego dnia otrzymał w paczce Pana Tadeusza. Tak zagłębił się w lekturze Mickiewicza, że zapomniał zapalić latarnię, w konsekwencji – stracił pracę i znów musiał wyruszyć na tułaczkę.

Marcin Borowicz z Syzyfowych prac Żeromskiego.

Nadal jesteśmy w kręgu naszych narodowych bolączek, lecz tym razem wpływ dzieła na człowieka będzie pozytywny. Oto Marcinek jest bohaterem, który dopiero dojrzewa do zrozumienia swojej narodowości, poszukuje swojego miejsca na ziemi. Reduta Ordona wygłoszona na lekcji polskiego przez Zygiera jest dla niego olśnieniem – zrozumiał, co to znaczy być Polakiem.

Martin Eden – tytułowy bohater powieści ­Ja­cka Londona.

To trochę taki „zjadacz chleba przerobiony w anioła”, choć nie do końca taką przemianę miał na myśli Słowacki. Martin Eden był zwykłym marynarzem, analfabetą. Pokochał Ruth – wykształconą, inteligentną pannę. Po to, by zbliżyć się do niej nauczył się pisać i czytać, a gdy wszedł w świat literatury – sam został pisarzem, artystą wielkiej miary. Przerósł Ruth – ale nie znalazł szczęścia. Jest to jeszcze jeden bohater, który kończy samobójczą śmiercią.

Gustaw Herling–Grudziński w Innym świecie – powieści autobiograficznej.

Książkę, która wpłynęła na los więźniów i dała im nadzieję na przetrwanie w łagrze, były Zapiski z martwego domu Dostojewskiego. Rosyjski pisarz też przetrwał katorgę, nazywa Rosję „martwym domem”, w którym wciąż trwa katorga więźniów. Niestety – pocieszeniem i jedyną szansą ucieczki dla zniewolonych – jest znów samobójstwo. Nie musiał uciec się do niego sam Grudziński, ale w ten sposób uwolnił się od katorgi Kostylew.

W Imieniu róży Umberto Eco

też ujawnia się moc książek. Biblioteka skrywająca największe dzieła, obwarowana tajemniczymi pułapkami, jest niedostępna dla zwykłych śmiertelników. Dostępu do dzieła Arystotelesa broni fanatyczny zakonnik, który obawia się śmiechu, uważa za grzeszną skłonność człowieka do śmiechu, tymczasem księga rozstrzyga inaczej – dlatego zakonnik będzie unicestwiał tych, którzy dotkną kart Arystotelesa. Dla nich kontakt z książką oznacza kres życia – a nam uświadamia, jak silną bronią może być literatura, skoro tworzono indeksy ksiąg zakazanych, palono je na stosach lub czytano w ukryciu.

Wracając do Świętochowskiego – miał swoje racje. Książka raczej nie przerobi człowieka, ale może wpłynąć na jego poglądy.

Zobacz:

Literatura – motyw literacki

Obozowa literatura

Literatura jako… krzywe zwierciadło pokazujące świat

Literatura jako dziedzina eksperymentów twórczych

Literatura jako obraz odwiecznych zmagań człowieka z samym sobą

Literatura jako zbiór norm moralnych

Literatura jako kreacja nowych światów

Literatura jako obraz swoich czasów