Jacy byliśmy, jacy jesteśmy? Myśli o Polsce i Polakach, zawarte w literaturze staropolskiej i w oświeceniu.
Praca będzie dużo ciekawsza, jeśli wybierze się ujęcie problemowe, połączy podobne motywy z literatury różnych wieków. Temat zmusza też piszącego do skomentowania przywoływanych faktów. To dobrze! Praca staje się w mniejszym stopniu odtwórcza, a autor ma szansę pokazania swoich refleksji związanych z tematem. Ważne: komentarza dotyczącego współczesności („jacy jesteśmy?”) nie wolno wyrzucać do zakończenia! Jest przecież istotną częścią tematu!
Oświeceniowe o Polsce i Polakach
Propozycje wstępu:
Literatura jest ważnym dokumentem przeszłości. Z utworów dawnych wieków dowiadujemy się czegoś o świecie sprzed setek lat, o problemach i poglądach żyjących wówczas ludzi. Młody Polak ma szansę zobaczyć w takich dziełach historię ojczystego kraju. Może też ujrzeć swych rodaków, którzy kształtowali Polskę przez kolejne wieki. To bardzo ważne! Przecież przeszłość zawsze wpływa na teraźniejszość. To, jacy jesteśmy dzisiaj, ma ścisły związek z tym, jacy byliśmy przed wiekami.
.
Przykładowe rozwinięcie:
Jacy są Polacy?
Zalety:
Rycerze: waleczni, odważni aż do brawury, znakomicie władający bronią
- Kronika Galla Anonima – bohaterstwo Polaków w walkach z Niemcami.
- Roczniki Jana Długosza – Polacy zwycięzcami spod Grunwaldu.
- Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego – polska szlachta jako spadkobiercy wojowniczych Sarmatów; wizja Polaka, który „wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy”.
Patrioci, zdolni do poświęcenia osobistego szczęścia, a nawet życia dla dobra ojczyzny
- Na sokalskie mogiły Jana Kochanowskiego – fraszka sławiąca rycerzy, którzy polegli w bitwie pod Sokalem.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – Podkomorzy twierdzi, że „dom zawsze ustępować powinien krajowi”.
Ludzie dumni z własnej kultury, języka
- Zwierzyniec Mikołaja Reja – w tym zbiorze utworów pojawiła się najbardziej chyba znana wypowiedź pisarza:
A niechaj narodowie, wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają! - Pamiętniki Paska – dowód nawet przesadnej dumy z polskiego pochodzenia.
Wady:
Pozbawieni jedności, skłonni do sporów i kłótni
- Krótka rozprawa między trzema osobami… Mikołaja Reja – Pan i Pleban zarzucają sobie wzajemnie chciwość i zaniedbywanie obowiązków.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – niemożność porozumienia między patriotami (Podkomorzy, Walery) a Sarmatami (Gadulski).
- Monachomachia Ignacego Krasickiego – dysputa dwóch zakonów zmienia się w bójkę.
Egoiści, niemyślący o sprawach ojczyzny
- Pieśń o spustoszeniu Podola (Pieśń V z ks. II) – Kochanowski zachęca do wydatków na armię („Skujmy talerze na talery, skujmy, / A żołnierzowi pieniądze gotujmy”). Jeśli Polacy nie przestaną myśleć tylko o sobie, będą „i przed szkodą, i po szkodzie głupi”.
- Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – tylko pozornie chodzi w tej tragedii o Troję, w rzeczywistości to oskarżenie Polaków, którzy zapominają o uczciwości i patriotyzmie. Przekupiona, przekonana przez Aleksandra Rada Królewska jest obrazem naszego sejmu:
O nierządne królestwo i zginienia bliskie,
Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba! - Kazania sejmowe Skargi – porównanie ojczyzny do tonącego okrętu ma zachęcić Polaków, by wyzbyli się egoizmu i ratowali ojczyznę.
- Pospolite ruszenie Potockiego – mało zabawny obraz szlachty, której nie chce się wstać do walki z wrogiem.
- Zbytki polskie Potockiego – Polaków interesuje tylko wystawne życie i gromadzenie majątków, zapominają o odpowiedzialności za ojczyznę.
- Powrót posła Niemcewicza – Szarmancki i Gadulski jako przykłady Polaków, którym losy ojczyzny są obojętne.
- Przestrogi dla Polski Staszica – gwałtowne oskarżenie egoizmu „panów, czyli możnowładców” o katastrofalny stan państwa.
Lekceważący prawa, skłonni do anarchii
- Nierządem Polska stoi Wacław Potockiego – prawa w Polsce zmieniają się tak często jak kalendarze, a przestrzegania ich wymaga się jedynie od biednych.
- Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – mimo zakazu w obozie odbywają się liczne pojedynki.
- Świat zepsuty Ignacego Krasickiego – pesymistyczny obraz upadku wszelkich zasad i cnót.
Nadużywający alkoholu
- fraszka Jana Kochanowskiego O doktorze Hiszpanie – doktor cudzoziemiec skarży się na typowo polskie zmuszanie do picia: „Szedłem spać trzeźwy, a wstanę pijany”.
- Pijaństwo Ignacego Krasickiego – satyra pokazująca źle pojmowaną gościnność; nadużywanie alkoholu jest przyczyną kłótni i bójek.
- Opis obyczajów za panowania Augusta III Jędrzeja Kitowicza – oto staropolska gościnność: jeśli ktoś chciał opuścić kompanię przy stole, zmuszano go do picia zdrowia pozostających, stąd „jeżeli przez czas uczty nie zwalił się z nóg, to na pożegnaniu został bez zmysłów”.
Czasem kosmopolici, naśladujący obce wzory
- Dworzanin polski Łukasza Górnickiego – wyśmiewa się tu Polaka, który „by jeno kęs z domu wyjechał, wnet nie chce inaczej mówić, jeno tym językiem, gdzie troszkę zamieszkał”.
- Żona modna Ignacego Krasickiego – żona pana Piotra domaga się gruntownej przebudowy dworu, sprowadzenia angielskiej karety, zatrudnienia „pasztetników modnych” itd.
- Powrót posła Niemcewicza – Szarmancki i Starościna bezmyślnie naśladują wszystko, co obce.
Czasem konserwatyści, przeciwni jakimkolwiek zmianom, pozbawieni otwartości na to, co nowe
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego – mimo zachęt sąsiedzi Mikołaja są przeciwni uwolnieniu chłopów.
- Do króla Krasickiego – wypowiadający się w tej satyrze Sarmata o ograniczonych horyzontach myślowych ocenia króla, kierując się fałszywymi stereotypami.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – Gadulski tęskni do czasów saskich, choć panował wówczas w kraju nieład.
Uwaga! Wymienione wyżej zagadnienia powinny być od razu łączone z komentarzem dotyczącym współczesności!
- Jaką Polskę tworzą tacy obywatele?
- Słabą – najlepszym tego dowodem będą trzy rozbiory i zniknięcie Polski z mapy Europy.
- Niesprawiedliwą – inne są prawa dla uprzywilejowanej szlachty, a inne dla plebejuszy.
- W literaturze dominują obrazy polskich wad. Jaki był tego cel?
Zapewne dydaktyczny. Pisarzom zależało na tym, by wstrząsnąć sumieniami Polaków, pokazać wzory godne naśladowania, skrytykować czy wyśmiać bohaterów negatywnych.
.
Propozycja zakończenia:
Lektura dzieł literatury staropolskiej udowadnia, jak wiele łączy współczesnych Polaków z ich przodkami sprzed wielu wieków. Sarmackie cechy, pokazywane później z sympatią przez Sienkiewicza, są często powodem naszej dumy. My, rycerze, buntujący się przeciwko wszelkiemu zniewoleniu, my, patrioci… Niestety, dziedziczymy po dawnych Polakach nie tylko zalety, ale też – co już przykrzejsze – liczne wady. Trudno nie dostrzegać egoizmu czy zbytniej skłonności do alkoholu. Nie wolno jednak tracić nadziei, że nasz polski charakter uda się kiedyś zmienić.
Zobacz:
Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich
Satyry Ignacego Krasickiego – trafna obserwacja rzeczywistości czy krytyka polskiego społeczeństwa?
Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Portret szlachty i polskich obyczajów zawarty w satyrach Ignacego Krasickiego.